‘’YERDE  YÜRÜYEN  HAYVANLAR  VE ÝKÝ  KANADIYLA  UÇAN  KUÞLAR  SÝZÝN  GÝBÝ  ÜMMETTÝRLER’’ ( KUR’AN-I  KERÝM-  EN’AM  SURESÝ-38. AYET ) --- BÝR  HAYVANSEVERLÝK  ÖYKÜSÜ /FÝLÝZ  TEYZE   VENÜS,  OBAMA  VE  PATÝT--- 3.  BÖLÜM.

Bu  gün  konumuza  ‘’  Geçmiþte  Türklerde  Hayvan  haklarý  nasýldý?’’  Sorusunun  cevabý  ile  devam  edeceðim.

Türklerin  Ýslamiyetten  önceki  dönemlerinde  hayvan  sevgisi nasýldý  sorusunun  cevabýna  en  güzel  cevap  sanýrým   kullandýklarý  12 Hayvanlý  Türk  Takvimi  olacaktýr.  Bu  takvimde  her  yýla  bir  hayvan  adý  verilirdi  ki  bu  hayvanlar  içinde horoz  gibi  evcil  hayvan  yanýnda  domuz  gibi  -Ýslamiyetten  sona-  sevmediðimiz  bir  hayvan  ve  hatta  ejderha  gibi  artýk  bilemediðimiz,  sadece  belgesellerden  ‘’  Komodo  Ejderi  ‘’  diye  tanýdýðýmýz havyalar  da  vardý.

O  yýllarda  ölen  bir  kiþinin atý  da  öldürülüp  mezarýna  konarken  Türkler  atý  öldürmez,  sadece  kuyruðundan  bir  parçayý  keserek  sahibinin  mezarýna  gömerlerdi.  Ayrýca  ölen  atlar  ve bazý  hayvanlar  için  hayvan  mezarlýklarý  yapýldýðý  bilinmektedir’’

Ýslamiyetten  sonra  ise  Türkler  Kur’andaki  bazý  ayetlerin  adlarýnýn  hayvan  isimleriyle  isimlendirilmiþ  olduðunu  gördüler.  Mesela Bakara (Ýnek), Nahl (Arý), Ankebut (Örümcek), Neml (Karýnca)  Gibi.  Bu  elbette  ki  boþuna  deðildi.

Ayrýca  En’am  suresinin  38.  Ayeti  çok  açýk  bir  þekilde  þöyle  diyordu:  “Yerde yürüyen hayvanlar ve iki kanadýyla uçan kuþlarýn hepsi sizin gibi bir ümmettirler.(topluluklardýr). Biz bu kitapta hiçbir þeyi noksan býrakmadýk. Sonra ancak onlar toplanýp Rablerine gelirler.”

Dikkat  edilecek  olursa  ‘’Ümmet’’  Ýfadesi  insanlar  için  sadece  Müslüman  olanlarý  ifade  ederken  hayvanlar  için  böyle  bir  ayýrým  da  söz  konusu  deðildir. Dahasý  etinden  kýlýna,  kemiklerine  kadar  her  þeyi  yasaklanmýþ  olan domuz ( ki  Kur’anda sadece  etinin  yasak olduðu  belirtilmiþ’’  hakkýnda  da ‘’ Öldürün,  yok  edin,  iþkence  edin’’ þeklinde  bir  ayet  yoktur  ve  ayrýca  Ýslami  inançta  ‘’Allah  hiçbir  þeyi  sebepsiz  yaratmamýþtýr’’  inancý  vardýr.

Ýþte  bu  sebepledir  ki  Koskoca  Kanuni,  sarayýn  bahçesindeki  aðaçlarý  sarmýþ olan  ve  aðaçlara  zarar  veren  karýncalar  için  bile  þeyhülislam Zembilli  Ali  Cemali  Efendiden  fetva  ister:

‘’Aðacý  eðer  sarmýþsa  karýnca.
Günah  var mý karýncayý  kýrýnca?’’

Ali  Cemali  Efendi de  aynen  cevap  verir  bir  beyitle:

‘’Yarýn Hakkýn  divanýna  varýnca
Süleyman’dan  hakkýn  alýr  karýnca’’

Yani  ‘’  Hayýr  padiþahým.  Karýncayý  öldüremezsin.  Öldürürsen  de  bunun  hesabýný  Allah’a  verirsin’’  Demiþtir.

Kanuni  dönemi  bilindiði  gibi  16.  Yüzyýldýr  ve  16.  Yüzyýlda  Avrupa’ da  mesela  Paris’te  her yýl yaz ayýnýn belli bir gününde tüm sokak kedilerinin çuvallara doldurulup yakýldýðýný ve halkýn bugünü eðlencelerle bir festival  havasýnda  kutladýklarý  bilinen  bir  gerçektir. Yani  Avrupa,  ancak  1978  Yýlýnda  Hayvan  Haklarý  Evrensel  Beyannamesi  ile  hayvan  haklarý  konusunda  bir  þeyler  yaparken  Osmanlý  Devletinde  hayvan  haklarý  olabildiðince  var  olan  bir  husustu.

Evet..Madem  1978  Tarikli  Hayvan  Haklarý  Evrensel  Beyannamesi  dedim  o  halde  o  beyannamenin  maddelerini  burada  yazýp  sonra  Osmanlýlardaki  hayvan  sevgisine  devam  edelim.

16.  Yüzyýlda  kedilerin  çuvallara  doldurularak  yakýldýðý  Paris’te 15  Ekim  1978 de  UNESCO  tarafýndan  Hayvan  Haklarý  Evrensen  Beyannamesi  imzalanmýþtýr. 

HAYVAN  HAKLARI  EVRENSEL  BEYANNAMESÝ:

1. Bütün hayvanlar yaþam önünde eþit doðarlar ve ayný var olma hakkýna sahiptirler.

2. Bütün hayvanlar saygý görme hakkýna sahiptir. Bu hakký çiðneyerek onlarý sömüremezler. Bilgilerini hayvanlarýn hizmetine sunmakla görevlidir. Bütün hayvanlarýn insanca gözetilme, bakýlma ve korunma haklarý vardýr.

3. Hiçbir hayvana kötü davranýlamaz, acýmasýz ve zalimce eylem yapýlamaz. Bir hayvanýn öldürülmesi zorunlu olursa, bu bir anda, acý çektirmeden ve korkutmadan yapýlmalýdýr.

4. Yabani türden olan bütün hayvanlar, kendi özel doðal çevrelerinde karada, havada ve suda yaþama ve üretme hakkýna sahiptir. Eðitim amaçlý olsa bile özgürlükten yoksun kýlmanýn her çeþidi bu hakka aykýrýdýr.

5. Geleneksel olarak insanlarýn çevresinde yaþayan bir türden olan bütün hayvanlar uyumlu bir biçimde türüne özgü yaþam koþullarý ve özgürlük içinde yaþama ve üreme hakkýna sahiptir.

6. Ýnsanlarýn yanlarýna aldýklarý bütün hayvanlar doðal ömür uzunluklarýna uygun sürece yaþama hakkýna sahiptir. Bir hayvaný terk etmek acýmasýz bir davranýþtýr.

7. Bütün çalýþan hayvanlar iþ süresi ve yoðunluðunun sýnýrlandýrýlmasý ve güçlerini artýrýcý bir beslenme ve dinlenme hakkýna sahiptir.

8. Hayvanlara fiziki ya da psikolojik bir acý çektiren deneyler yapmak hayvan haklarýna aykýrýdýr. Týbbi, bilimsel, ticari ve baþkaca biçimlerdeki her türlü deneyler için de durum böyledir.

9. Hayvan beslenmek için yetiþtirilmiþse de bakýlmalý, barýndýrýlmalý, taþýnmalý, ölümü de acý çektirmeden ve korkutmadan olmalýdýr.

10. Hayvanlardan insanlarýn eðlencesi olsun diye yararlanýlamaz, hayvanlarýn seyrettirilmesi ve hayvanlardan yararlanýlan gösteriler hayvan onuruna aykýrýdýr.

11. Zorunluluk olmaksýzýn bir hayvanýn öldürülmesi yaþama karþý suçtur.

12. Çok sayýda yabani hayvanýn öldürülmesi demek olan her davranýþ bir soykýrým, yani bir suçtur.

13. Hayvan ölümüne de saygý göstermek gerekir. Hayvanýn öldürüldüðü þiddet sahneleri sinema ve televizyonda yasaktýr.

14. Hayvanlarý koruma ve savunma kurallarý, hükümet düzeyinde temsil olunmalýdýr. Hayvan haklarý da insan haklarý gibi yasayla korunmaktadýr.

Avrupa,  hayvan haklarý  gibi  bir  kavramýn  ancak  1900 lü  yýllarda  farkýna  varýrken  Osmanlýlarda  durum  neydi  peki?

DÜNYADA  HAYVAN  HAKLARI  ÝLE  ÝLGÝLÝ  ÝLK  DÜZENLEME.

III.  Murat   19 Mart 1587’de Ýstanbul Kadýsý’na gönderilen fermanla, hamallarýn taþýmacýlýkta kullandýklarý at, katýr vb. hayvanlara tahammüllerinin üzerinde yük taþýtmalarýnýn yasaklandýðý; hayvanlarýn bakým ve beslenmesine ihtimam gösterilmesi gerektiði ve fermandaki ikaz ve hükümlere uymayanlarýn cezalandýrýlacaðý bildirilmiþtir. Bu ferman ayný zamanda “dünyada hayvan haklarýna dair ilk düzenleme” olma özelliðine de sahiptir.

Ancak  böyle  bir  kanun  çýkmadan  önce  de Osmanlýlarda  hayvanlara  eziyet  edilmesi  hep  cezalandýrýlan  hususlar  olmuþtur.

Þöyle  ki:

Hayvan haklarýyla ilgili Alman seyyah Hans Dernschwam’ýn, 1542’de (Kânûnî döneminde) Ýstanbul’da þâhit olduðu þu hâdise de oldukça enteresandýr: Sadâret Kaymakamý Koca Mehmed Paþa, lokantanýn önünden geçerken odun yüklü güzel bir atýn beklediðini görmüþ ve atýn sahibinin de ayný lokantada karnýný doyurmakla meþgul olduðunu öðrenmiþti. Paþa bu vaziyete oldukça sinirlenerek, odunlarý atýn sýrtýndan indirmekle kalmayýp sahibini de cezalandýrarak odunlarý onun üzerine yükletmiþti. At için aldýrdýðý bir akçelik kuru otu da at yiyene kadar odun yükünü sahibinin üzerinde bekletmiþti.( Yani ‘’ Neden  yemek  yerken  odunlarý  atýn sýrtýndan  indirmiyorsun? ‘’un  cezasý  at  karnýný  doyuruncaya  kadar  atýn  sýrtýna yüklenmiþ  olan  odunlarý  taþýmak  olmuþtu.

Daha  da ilginci  1829  yýlýnda  yük  hayvanlarý  için  Cuma  günü  tatili  getirilmiþ  olmasýydý.  Ve  bir  ilginçlik  daha:  Yük hayvanlarý  artýk  tük  taþýyamaz  hale  geldiðinde  emekliye  ayrýlýyor  ve    maaþa  baðlanýyordu. Onlarýn  öldürülmeleri  ya  da  kesilmeleri (  Manda  öküz gibi  yük  hayvanlarý )  kesinlikle  yasaklanmýþtý. Baþýboþ  bir  þekilde  ölüme  terk  edilmeleri  de  kat’iyyen  yasaktý.

Mezbahalarda kesimi yapýlacak hayvanlar için, bu iþlemin en acýsýz þekilde yapýlmasýna iliþkin kanunlar ise çok erken dönemlerde çýkarýlmýþ ve söz konusu titizlik asýrlar boyunca geçerliliðini korumuþtur.

Zabýtalarýn sýk sýk þehri gezerek sahibi olan hayvanlarýn karýnlarýný kontrol etmeleri ve iyi beslenip beslenmediklerini teftiþ etmeleri de yaygýn bir uygulamaydý.

Fransýz seyyah Thévenot’un 1656’da Ýstanbul’da gördüðü, tanýþtýðý ve sohbet ettiði Türklerin hayvan sevgisiyle ilgili kendisini hayrette býrakan izlenimleri, Osmanlý toplumunun vakýf ruhunu kavrama ve tatbik etmede hangi noktaya geldiðinin, Batý’nýn ve modern dünyanýn bu konuda Osmanlý’nýn neresinde olduðunun göstergelerinden biridir: “Türklerin bazýlarý ölürken haftada þu kadar defa þu kadar köpeðe ve þu kadar kediye yiyecek verilmek üzere birçok iratlar (miras, nafaka) býrakýrlar yahut bu hayrýn iþlenmesini temin için fýrýncýlarla kasaplara para verirler ve onlar da bu gibi vasiyetleri büyük bir sadâkatle ve hattâ dindarâne bir riâyetle yerine getirirler. Onun için her gün et taþýyan birtakým kimselerin þart-ý vâkýfa göre ya köpekleri veya kedileri çaðýrýp etraflarýna toplanan hayvanlara et parçalarý atýþlarý görülecek þeydir. Bunlar bizim nazarýmýzda çok gülünç olmakla beraber onlarca öyle deðildir.”

Fransýz Þair Lamartine’nin tespitleri de Thévenot’la hemen hemen ayný çerçevededir ama Lamartine þu noktaya özellikle dikkat çekmiþtir: “Türkler kuþlara, köpeklere, velhâsýl Allah’ýn yarattýðý herþeye hürmet ederler; bizim memleketlerde baþýboþ býrakýlan veya eziyet edilen bu zavallý hayvan cinslerinin hepsine þefkat ve merhametlerini teþmil ederler.”

17.yüzyýlda Osmanlý topraklarýna seyahat etmiþ Fransýz avukat Guer, Osmanlýlarýn hayvanlara besledikleri ilgi ve þefkati, onlar için yaptýklarý akýl almaz hizmetleri anlatýrken, çarpýcý bir misal olarak Þam’da gördüðü kedilere ve köpeklere özel hastaneden hayretle söz etmiþtir. 1660’lý yýllarda Ýngilizlerin Ýstanbul’daki elçilik görevlilerinden olan Paul Ricaut, Guer’in sözünü ettiði hayvanlara özel vakýflarýn yanýsýra Osmanlýlarýn hayvan haklarýna riayet etme noktasýnda da ne denli büyük bir hassaasiyet, gayret ve hizmet ortaya koyduklarý hakkýnda þu ilginç bilgi ve tespitleri aktarmýþtýr: “Fakir insanlar için kurulan aþevlerinde insanlardan baþka kedi ve köpek gibi hayvanlar da doyurulduðu gibi, sýrf kedi ve köpek gibi hayvanlar için özel vakýflar da kurmak âdetti. Bazý þehirlerde kediler için yapýlmýþ binalar bulunuyordu. Gýdalarý için vakýflar kurulmuþ; kedilere hizmet için vekilharçlar ve uþaklar tahsis edilmiþtir.”

Sultan II. Beyazýt; kendi adýyla anýlan Beyazýt Camii’nin inþasý esnasýnda (1501-1505) tesis edilen Beyazýt vakfiyesinde, caminin ayrýlmaz sakinleri kuþlar için her yýl harcanmak üzere 30 altýn lira yem parasý tahsis olunmasýný emretmiþtir. Buna göre kuþlar için pirinç ve darý, köpekler içinse ekmek tahsis olunmuþ; bir kiþi de yem vermek, hastalýklarý tedavi etmek, kýrýk çýkýklarý baðlamak üzere görevlendirilmiþtir. Sultan Ahmet Câmiinin imaretinde kuþlar için de yerler yapýlmýþtýr. Ýmaret vakfiyesinde, artmýþ ve yenmeyecek durumda olan yemeklerin kuþlar için yapýlmýþ yerlere dökülmesi yazýlmýþtýr.

Osmanlý halkýndan kuþlara kolayca su bulmalarý ve içmeleri için mezar taþlarýna kuþ havuzlarý koyduranlar pek çoktur. Mimar Sinan, kendi köyü Aðýrnas’ta yaptýðý vakfýn vakfiyesinde, hayvanlarýn su içmesi ve dinlenmesi için çeþmenin etrafýndaki 260 arþýn boyunda 160 arþýn enindeki araziyi vakfettiðini belirtmiþtir.

Osmanlý’da kuþlara duyulan merhametin günlük hayattaki güzel bir yansýmasý da kuþ satýn alýp âzad etme âdetiydi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâme’sinde naklettiðine göre Kibar Bey ve hanýmý tâtil günlerinde Ýstanbul’da kurulan büyük kuþ pazarlarýna gidiyor ve parayla satýn aldýklarý rengârenk kuþlarý büyük bir zevkle salýveriyorlardý.

Bunun yanýnda ayný Osmanlý toplumu leyleklere; Mekke, Medine ve diðer kutsal yerlerden geldiklerini hatýrlatan “hacý baba, hacý leylek” gibi isimler vermiþtir. Leyleklerin geçiþ yolu üzerindeki vilâyetlere bu hayvanlarýn ihtiyaçlarý için çeþitli vakýflar yapmýþtýr. Bunlarýn dönüþleri sýrasýnda hastalanýp sürüye katýlamamýþ olanlarýnýn bakýmlarý için vakýflar kurmuþtur. Meselâ Ýstanbul Eyüp Sultan Camii bahçesinde sürüsüne katýlamayan sakat leyleklere bakan vakýf asýrlarca hizmet vermiþtir. Ayrýca göçmen kuþlarýn yuvalarý -her yýl ayný yerlere tünediklerinden- dokunulmayarak muhafaza edilmiþtir.

Ahmet Hâþim’in, “Gurebâhâne-i Laklakan” (Leylekler Bakýmevi) kitabýnda bahsettiði, Bursa’daki Haffaflar (Ayakkabýcýlar) Çarþýsý esnafýnýn sergilediði hayýrseverlik de örnek bir hâdisedir: “Bursa’da, Haffaflar Çarþýsý’nýn ortasýnda bir meydan var. Bu meydan, mâlûl (sakat) bâzý hayvanlarýn dârülacezesidir (düþkünler yurdudur). Kanadý veya bacaðý kýrýk leylekler, bunamýþ kargalar, kör veya saðýr baykuþlar burada halkýn sadakasýyla geçindirilirler. Haffaf esnafýn aylýkla tuttuðu belki yüz yaþýnda, baktýðý sakat leylekler kadar amelimanda (aciz, iþe yaramaz) bir ihtiyar, toplanan sadaka parasýyla her gün iþkembeler alýr, temizler, parçalar ve insan merhametine sýðýnan bu zavallý kuþlara daðýtýr.” 19. Yüzyýlda Bursa’da hizmete açýlan, dünyanýn ilk ve tek leylek hastanesi olan “Gurabâhâne-i Laklakan”, Ocak 2010’da restore edilerek tekrar hizmete açýlmýþtýr.

Osmanlýda  özellikle  kuþ  sevgisinin  örneklerini  mimaride  de  görmek  mümkündür  ki  büyük  konak, kasýr  ve  villalarýn  duvarlarýna  yerleþtirilen  ‘’Kuþ  Sarayý’’ ya  da  ‘’Sýrça  Köþk’’  denen  ve  Resim… de  gördüðünüz   kuþ  barýnaklarý  bunun  en  güzel  örnekleridir. 

Castellan 1811’de kaleme aldýðý gözlemlerinde "Bir Türk meskeni inþa edilirken, güvercinleri ve diðer kuþlarýn susuz kalmamalarý için münasip yerlere yalaklar yapmak Türk sivil mimarisinin vazgeçilmez özelliklerindendir" diye yazmýþtýr.

17. yy’da gezgin Jean du Mont "Türklerin hayýrlarý hayvanlar için bile geçerlidir.Özellikle köpeklere karþý çok müþfiktirler. Türklerde kedi-köpek, at gibi eti için beslenmeyen hayvanlarý öldürmek suçtur" diye yazmýþtýr.

 Osmanlý’da “mancacýlýk” diye bir meslek vardý. Mancacý, kedi köpek yiyeceði demek olan mancayý satar; dileyen, mancacýdan aldýðý yiyecekleri hayvanlara verir, dileyen parasýný verir mancacý onlarýn yerine sokak hayvanlarýný düzenli olarak beslerdi.( Resim ….Bir  mancacý  ve  sokak  hayvanlarý )

 Bir devletin üst yönetimi hayvan haklarýna saygý gösteriyorsa bunun en büyük nedeni o devletin halkýnýn da ayný görüþte olmasýdýr ve Türkler'de bu sevgi Orta Asya bozkýrlarýndan günümüze kadar gelen insanla hayvanýn birlikte yaþamasýndan kaynaklanmaktadýr. Yani, Ýslâmiyet öncesinden beri hayvan sevgisi Türkler'de vardýr.

Osmanlý toplumunda yaþayan insanlar yakýn zamana kadar insan-hayvan arasýndaki dostane iliþkiyi en güzel bir biçimde sürdüregelmiþtir. Yazýlý ve yazýsýz bir sürü hayvan haklarý yürürlükte kalmýþtýr. Hayvanýn da bir can taþýdýðý ve onlarýn da canlarýnýn kutsal olduðu henüz Ýslâmiyet kabul edilmeden önceki dönemlerde de kabul edilmiþtir.

Peki sonra ne oldu da insanlar hayvanlardan uzaklaþtý?

19. yy’da batýlýlaþmanýn bir sonucu olarak sokaklarýn baþýboþ hayvanlardan temizlenmesi görüþü (özellikle dönemin aydýnlarý arasýnda) aðýrlýk kazandý. 

Galata’da gezerken köpek saldýrýsýna uðrayan Ýngiliz turistin, köpekten kaçarken yüksek bir yerden düþüp ölmesi üzerine, Sultan II. Mahmut, sokak köpeklerinin toplanýp  þehir dýþýna býrakýlmasýna karar verdi.

Sultan Abdülaziz dönemlerinde ise köpekler toplatýlýp Hayýrsýz Ada'ya götürüldüler. Halk köpeklerin bu canice itlaf edilmesi giriþimine isyan etti. Birkaç gün sonra köpekler geri getirildi.

II. Abdülhamit çýkan kuduz salgýnýnda, köpekleri boðdurmak, yaktýrmak veya þehir dýþýna yollamak yerine, kuduzla savaþmayý seçti.

Kuduzu engellemek için dünyanýn üçüncü kuduz enstitüsünü, Ýstanbul’da açtýrdý. 1908'de Abdülhamit'in devrilmesiyle onun bütün deðerleriyle birlikte sokak köpekleri de yeni rejimin hýþmýna uðradý.

Talat Paþa'nýn Dahiliye Nazýrý olarak görev yaptýðý 1910'da Ýstanbul'un tarihindeki en büyük köpek itlaf kampanyasý baþlatýldý. Köpek toplama ekipleri hayvanlarý yakaladýlar ve bir daha dönmemeleri üzere Hayýrsýz Ada'ya sürgün ettiler.

 O yýllarda halktaki köpek sevgisi yüzünden sürgün köpeklere her gün sandalla yiyecek gönderildi ve baþlarýna da iki personel atandý. Ama binlerce köpeði doyurmak ne mümkün. Aç ve susuz kalan hayvanlarýn çaresiz havlamalarý günlerce Ýstanbul sahillerinden duyulmuþtu.

 Georges Goursat’ýn, Ýstanbul’da Hayýrsýz Ada’ya yaptýðý bir yat gezisini karikatürleri ile anlatmasý, tüm dünya basýnýnýn ilgisini çekmiþ; hayvan itlafýnýn protesto edilmesine neden olmuþtur.

Baþta Türk halký olmak üzere, Petersburg ve Zürih’de bulunan dernekler gibi dönemin hayvanlarý koruma derneklerinden gelen þiddetli tepkiler, Osmanlý Devletinde hayvanlarý korumaya yönelik uygulamalarý gündeme getirirken, “Ýstanbul Himaye-i Hayvanat Cemiyeti”nin temellerinin atýlmasýný saðlamýþtýr.

Daha Avrupa, hayvan haklarýnýn ne olduðunu bilmediði tarihlerde, bizim atalarýmýz yurdun çeþitli yerlerinde hayvan hastaneleri kuruyor, hayvanlara vakfiyelerde para ayýrýyorlardý.

Osmanlý'nýn hayvanlara gösterdiði insanlýk dersi günümüzde çaðdaþ Batý dünyasýnda "Hayvan Haklarý" adý altýnda yasalaþtýrmasý ve AB sürecinde bu yasalarýn TBMM'de de kabul edilmesi için uyarýlarda bulunmasý size de çok ironik gelmiyor mu?

Sonuç itibariyle, sokak hayvanlarý konusunda büyük sorunlar yaþamaya devam eden AB ülkelerinin koyduðu yasalarý örnekler alma yerine bu konuda epey icraatlarý olan ecdadýmýzý örnek almak daha mantýklý geliyor.

NOT: Bu  makalede 

1-  Tarihçi  yazar  Ýsmail  Çolak’ýn Osmanlý’da  Hayvan  Sevgisi  ve  hayvan  haklarý--- http://yenidunyadergisi.com/osmanlida-hayvan-sevgisi-ve-hayvan-haklari-1/
2- Onedio-  17  Maddede  Türklerde  Hayvan  Sevgisi  ve  Hayvan  haklarý ---https://onedio.com/haber/17-maddede-turklerde-hayvan-sevgisi-ve-hayvan-haklari-632080

3- Wikipedi-Hayvan  Haklarý  Evrensel  Beyannamesi- https://tr.wikipedia.org/wiki/Hayvan_Haklar%C4%B1_Evrensel_Beyannamesi’nden  alýntýlar  yapýlmýþtýr.

RESÝMLER

1-2-3 Osmanlý  sokaklarý  ve  sokak  hayvanlarý
4- Bir  Mancacý  ve  sokak  hayvanlarý
5-  Davut Paþa  Hayvan  Hastanesi
6-  Gurabahane-i  Laklakan
7-8- Kuþ  saraylarý
9-Sokak  Köpeklerinin  Hayýrsýz  Ada’ya  götürülüþü
10- Sokak  köpekleri  Hayýrsýz  Ada’da.