AFŞİN OVASINDA ESKİ ÇAĞ YAPISI SÜT PİŞİREN KALESİ
Afşin Şehrimizin Kalelerinden biri olan Halk arasında “Süt
Pişiren Kalesi adı ile bilinen” Afşin’in Dokuztay Mahallesinin sınırları
içerinde bulunan yapının, tarihçesine katkıda bulunmak bu çalışmanın amacıdır.
Afşin Şehrimizin Dokuztay Mahallesinin 6 Km Kuzey doğusundadır. Hurman kalesine
10 Km yaklaşık mesafede yüksek düz bir ovada yer almaktadır. Afşin ovasının
sınırları içerinde bulunan yapının, tarihçesine katkıda bulunarak tarihi
eserlerimizi tanıtarak koruma altına aldırmak sanırım bir araştırmacı tarihçi
yazar olarak görevimdir. Araştırmacılar, yapının tarihlendirilmesi ne yönelik
hiç bir kitabe verisi bulunmadığı için, onun bir eski çağ eseri olduğu
konusunda hemfikirdirler. Yapı hakkında kısıtlı bilgi ihtiva eden kaynaklar,
Afşin-Efsus ovasında bulunan Eski Çağ yapısı Kaleler 1-Hurman-Rumman (Marabuz)
Kalesi.2-Efsus-Afşin Kalesi,3-Afşin İkiz Tepe Kalesi.4-Afşin-Emirilyas Köyü
Kalesi.5-Afşin-Tilafşin (Hüyüklü) Kalesi.6-Afşin –Arıtaş (Hunu ) Kalesi.7-Afşin
–Karagöz köyü Lale Tepe Kalesi.8-Afşin-Söğütderesi-Yastık Kale,9-Afşin-Mehre
(Ortaklı) köyü Kalesi.10-Afşin-Kabaağaç köyü kalesi 11-Afşin Söğütderesi-kütük(Kötü),12-
Afşin Süt Pişiren Kalesi,Afşin-Efsus Kalesi, Afşin Höyüklü Mahallesi Kalesi de
bölgenin önemli kalelerinden biridir. Bilindiği gibi, kaleler genellikle yol
kavşağı, önemli bir güzergâh üzerinde anayol, geçit, dağlar arasında boğaz, vb.
yerlerde arazinin doğal özelliklerini de kullanarak inşa edilmişlerdir.
Efsus-Afşin ovasına olan hâkim topoğrafik konumu ile bu tanıma uyan Afşin
Dağlıca –Marabuz Mahallesinde bulunan Hurman Kalesi ve Afşin Kerevin-Dokuztay
Mahallesinde bulunan Süt Pişiren Kaleleri aynı zamanda tarihte çok önemli bir
yol kavşağını da kontrol etmektedir. Tarihçe Birçok Savaşlar Afşin Hurman
Kalesi Önünde Vuku bulmuştur. Makedonya Kralı Büyük İskenderin Komutanlarından
Antiğon yaralandığında her şeyinizi feda edin sakın Hurman Kalesine düşürmeyin
demiştir. Kendi adına Afşin-Efsus Şehrinde Para bastırmıştır.(Başlangıçtan
Kurtuluş Harbine Kadar Maraş Tarihi Doç. Dr. İlyas Gökhan Kahramanmaraş, 2011)
(Elbistan ovasında bir Ortaçağ yapısı: Kız Kalesi Tarih-Coğrafya 3 Temmuz 2014
Can Akgüç)
Eskiçağ ‘da bu bölgenin
en meşhur ve büyük şehri, bugün Afşin adı ile tesis edilen ilçenin merkezinde
hala harabeleri bulunan Arabissos (Efsûs-Afşin) şehri idi. Günümüzde aynı isim
ile tanığımız Izgın isimli yerleşim yeri de, o dönemin başka önemli bir kenti
idi. Göksun sonrası Elbistan ovasında, Afşin-Izgın istikametinde ilerleyen eski
yol Izgın sonrası güneye ilerlemekte ve yine Kız kalesine ulaşmaktaydı. Belki
de bu yol, Efsûs (Afşin) şehrinin 951 yılında Hamdânî Emiri Sayf al-Davla
tarafından tahrip edilmesinin akabinde önemini yitirmiş olabilir. Kuruluş
tarihinin Hititlere kadar (M.Ö.4000) yıllara uzanan Afşin çevresinin M.Ö. 750
yıllarından itibaren Asur egemenliğine girdiği bilinmektedir. M.Ö. 546
tarihinde Perslerin (İranlılar), daha sonra M.Ö.333 tarihinde ise
Makedonyalıların egemenliğine giren yöre, Roma çağında canlı bir ticaret
merkezi olmuştur. Tarihte Afşin’imizin geçmişine baktığımız zaman birçok
uygarlıklara beşiklik yaptığını görürüz. Afşin’imizin Tarihteki isimleri
Hititler döneminde Arpasus, Asurlular ve Romalılar döneminde Arabissos.
Bizanslılar döneminde Aramisos, İslam Kaynaklarında Efsus’tur. Namı diyar
Meşhur Afşin (Efsus) Şehri Selçuklular tarafından fethedilmiştir. Selçuklular
ve Osmanlılar döneminde resmi ismi Efsus yöresel ismi Yarpuz olmuştur.
Selçuklular döneminde Efsus sancağı bölgesi olarak önemli yerleşim yerlerinden
biriydi. Afşin, Roma İmparatorluğunun yıkılmasından sonra, Bizans toprakları
haline gelmiş ve bölgede zaman zaman Araplar hâkim olmuşlardır. 1071 tarihinde
Malazgirt zaferi ile Anadolu'da yerleşmeye başlayan Oğuz Türker’inin bölgeye
yönelen kolu, Afşin Bey komutasında, Bizans egemenliğine son vererek, bölgede
Selçuklu egemenliğini tesis etmişlerdir. Dulkadir Beyliği'nden sonra 1522
tarihinden itibaren Osmanlı egemenliğine giren Afşin, 2.8.1944 gün ve 4642
sayılı kanunla 1944 yılında ilçe merkezi olmuştur. Afşin bölgesi tarih boyunca
pek çok milletin hâkimiyet sürdüğü ve medeniyet oluşturduğu bir bölgedir.
Bölgede Asur Kolani Çağ, Hitit (Eti), Makedonya, Roma, Bizans, Müslüman
Araplar, Selçuklular, Haçlılar, Dulkadirliler ve Osmanlılar gibi devletler hakimiyet sürmüşlerdir.637 Yılında Müslümanlar Maraş ve Afşin bölgesini
fethettiler. Halk arasında “Süt pişiren Kalesi ” adı ile bilinen, Afşin’in
Dokuztay Mahallesinin 6 Km Kuzey doğusundadır. Hurman kalesine 10 Km yaklaşık
mesafede yer almaktadır. Afşin ovasında bulunan Eski Çağ süt pişiren kalesine
ulaşım oldukça zordur. Afşin Hurman kalesinde olduğu gibi bu kalenin de
Roma-Bizans dönemine ait olduğu çevresinde bulunan tarihi yazıtlardan ve
kayıtlardan öğrenmekteyiz. Süt pişiren kalesi ile hurman kalesi arasında tarihi
kanallar bulunmaktadır. Yaylalarda yayılan hayvanlardan sağılan sütler bu
kalede toplanarak pişirilip hiç soğutulmadan hurman kalesinde bulunan askerlere
süt gönderildiğinden bu kaleye bundan dolayı sütpişiren kalesi denilmiştir.
Afşin’imizin Hurman nehrinin kenarında Dokuztay mahallesinde ipek baharat
yolunun geçtiği önemli boğazın üzerinde inşa edilmiştir. Araştırmacılar,
yapının tarihlendirilmesi ne yönelik hiç bir kitabe verisi bulunmadığı için,
onun bir Eski çağ eseri olduğu konusunda hemfikirdirler. Yapı hakkında kısıtlı
bilgi ihtiva eden kaynaklar, Afşin havalisinde bulunan Hurman ve diğer Afşin
ovası kaleleri gibi onun da bölgenin bir tarihi kalesi olduğunu bilinmektedir.
Afşin ovasında bulunan Kaleler ve Hisarlar hakkında tarihi kaynaklar Afşin
ovasının tarihi hakkında bize önemli bilgiler vermektedir. Bilindiği gibi,
kaleler genellikle yol kavşağı, önemli bir güzergâh üzerinde anayol, geçit, dağlar
arasında boğaz, vb. yerlerde arazinin doğal özelliklerini de kullanarak inşa
edilmişlerdir. Afşin-Efsus ovasına olan hâkim topoğrafik konumu ile bu tanıma
uyan Afşin’imizde bulunan kalelerimiz Afşin ovasının ipek ve baharat yolları
ile önemli askeri yol güzergahlarını da göstermektedir. Eskiçağ ‘da bu bölgenin
en meşhur ve büyük şehri, bugün Afşin adı ile tesis edilen ilçenin merkezinde
hala harabeleri bulunan Arabissos (Efsûs-Afşin) şehri idi. Afşin’dir. Bu
yörenin ilk çağ ile orta çağın ilk yarısında en büyük şehri Afşin idi. Şehrin
en eski adı Arabissos”tur. Selçuklu kaynaklarında EfsüsEfsus) olarak
geçmektedir. Afşin bölgesinin tarihi ilk çağlara kadar uzanmaktadır. Afşin
Ovasının tarihi ve iskân tarihi bakımından önemi üzerinde daima durulmuştur. M.Ö.
4000 itibaren iskân edilmiş olduğunu gösteren Hüyüklerin(Höyük) sayısı az
değildir. Bu Hüyükler herhangi bir yapıdan çok belli başlı sitelerin
yıkıntıları üzerinde öbeklendiğini gösterir..Afşin Ovası eski çağlardan intikal
eden tarihi şehirlerin enkazı ile höyükler ve Tümülüslerle doludur. Afşin’de
bulunan höyüklerin inceleme raporuna göre M.Ö.4000 yıla tarihlenen Post-Hitit
(Ön Hitit) devrinden başlayarak zamanımıza kadar gelmiş olan bu höyükler,
Afşin-Efsus Tarihinin birer sessiz şahitleridir. Efsus-Afşin Bölgesinin
Höyükleri: Kara- Elbistan (yani eski Elbistan), İzkaftil (İğde) Kara-Öyük
(Karahüyük),Çavlı-Han (Çoğulhan),Tel-Afşin-Tıl-Afşin (höyüklü),Til (Akbayır),
Yarbus-Yarpuz-Efsus (Afşin), Hunu (Arıtaş) Lorşun (Altunelma), Tantaris
(Tanır), Evzaniye (Ozanöyük-Doğan), Karagöz Köyü TedevinHöyük,Karagöz köyü
Çebikçilhöyüğü,Karagöz köyü Vezir höyüğü, (Arıstıl-Bakraç), Kaşanlı, Malap
(Bakış), Sevdilli, kabaağaç ve Celeği (Ekinözü), Afşin Emirli Köyü Karaya dağı
höyüğü, Afşin Alimpınar Köyü Höyüğü, Afşin Fidanlığı Atlas Höyüğü, Afşin atlas
suyu Höyüğü, Afşin Deveboynu Köyü.Afşin Emirilyas köyü Höyüğü, Afşin Çobanbeyli
höyüğü, Altaş Höyük, Kuşkayası Köyü, Türksevin köyü Höyüğü, Kızılhöyük, Afşin
Çöte Höyüğü, Afşin Maravuz(Dağlıca)Maragos Höyüğü bulunmaktadır. Bütün bu
bilgilerden anlaşılacağı gibi Afşin'in yakın çevresinde ve kent merkezinde
bulunan tarihi kanıtlar, Türklerden önce de buranın çok önemli bir yerleşme
merkezi olduğunu göstermektedir. Bu bilgilerden sonra şehrin kuruluş yerinin
kale ve çevresi olduğu kesinlik kazanmaktadır. Halen çevresi eski evlerle
kuşatılmış bir tepe üzerinde yer alan kale kuruluşundan bu güne kadar yerleşim
yeri olarak kalmıştır. Şehrin kuruluş yeri olarak buranın seçilmesinin
nedenleri arasında doğal korunma sebebiyle savunmanın kolay olması, yakınında
dini kurumların varlığı önemli rol oynamaktadır. Örneğin Eshabü'l Kehf gibi
kutsal bir yerin kentin yakınında bulunması ve buraya giden tek yolun Afşin
üzerinden geçmesi, kutsal yerleri ziyarete gelenlerin bir kısminin Afşin'de
konaklaması, doğudan batıya giden yol üzerinde bulunması, Afşin'in ilk Çağda
önemli bir yerleşme merkezi olmasını sağlamıştır. Ayrıca Anadolu’da ilk tarım
Efsus-Afşin şehrimizde yapılmıştır. Çok eski zamanlarda Afşin ovası birçok
medeniyetlere beşiklik yapmıştır. Ayrıca ilk çağlarda ipek yolunun da buradan
geçtiği çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir. Afşin-Efsus ovasında bulunan
kalelerden sadece günümüze kadar gelen eski çağ kaleleri 1-Hurman (Marabuz)
Kalesi, 2-İkiz Tepe Kalesi,3- Lâle Tepe Kalesi,4- Süt pişiren Kalesi,5- Yastık
Kale,6Afşin-Efsus Kalesi,7-Afşin Höyüklü Mahallesi Kalesi (Prof Dr. Mehmet
ÖZKARCI Kültür varlıkları Envanteri) 1324 Yılı Halep Vilayet salnameleri ve
Afşin’e ait çeşitli Makaleler.)(Prof. Dr. İsmail Kılıç KÖKTEN Afşin Hakkında Genel
Bilgi)(Doç. Dr. İlyas GÖKHAN Başlangıçtan Kurtuluş Harbine Kadar Maraş Tarihi
Kahramanmaraş 2011) (Elbistan ovasında bir Ortaçağ yapısı: Kız Kalesi
Tarih-Coğrafya 3 Temmuz 2014 Can Akgüç)
ARAŞTIRMACI YAZAR
MUSTAFA KÖŞ
AFŞİN KENT KONSEYİ TARİHİ
ARAŞTIRMALAR BÖLÜM BAŞKANI