BÝR MUKAYESE DENEMESÝ:

“BEYAZ GECELER” VE “AYLAK ADAM” ROMANLARINDA BÝREYÝN KENDÝNÝ SOYUTLAMASI ÖÐESÝNÝN KARÞILAÞTIRILMASI*

Fatih YEÞÝLYURT**

Özet

Yusuf Atýlgan Türk edebiyatýn da post modern türdeki etkili ve çok ses getiren yapýtlara imza atan, romanlarýn da iç gözlem, bireyin ruh hali ve psikolojik tahlilleri son derece baþarýlý bir þekilde iþlemiþtir. 20. Yüzyýl roman anlayýþý üzerinde derin ve evrensel bir etki yaratmýþ olan bireyin iç dünyasýný ve insan ruhunun derinliklerini çarpýcý ve etkili bir þekilde iþlemiþ olan Fyodor Mihayloviç Dostoyevski romanlarýnda kullandýklarý konu ve teknikler açýsýndan Atýlgan ile bazý benzerlikler göstermektedir. Post modern romanýn en önemli teknik özelliklerinden biri olan yabancýlaþmanýn ve soyutlamanýn temel amacý okurun zihninde kalýplaþmýþ, sorgulamadan kabul görülen düþünce anlayýþýnýn ve artýk bu atalet durumunda hantallaþmýþ zihinlerin yeniden harekete geçmesini ve düþünce yapýlarýnýn canlanmasýný saðlamaktýr. Türk edebiyatýnda Yusuf Atýlgan bu olguyu Aylak Adam romanýnda baþarýlý bir þekilde gözler önüne sermiþtir. Bay C. toplumun körelmiþ ve sabitleþmiþ düþünce yapýlarýna karþý sürekli bir arayýþ içerinde olarak ve her þeye karþý çýkarak tepki göstermiþtir. Dostoyevski ise neredeyse bütün romanlarýnda ayný eleþtiride bulunmuþtur. Suç ve Ceza romanýn da kendi düþünce yapýsý ile toplumun kalýplaþmýþ düþünce anlayýþý uyuþmayan bir karakter görmekteyiz. Ayný durum Beyaz Geceler romanýnda da görülmektedir. Toplumdan kendini soyutlamýþ ve hayal dünyasýnda ve varoluþ çabasý içerinde yaþayan bir karakter görmekteyiz. Varoluþçuluk genel anlamýyla insanýn kendini kendi yapmasýna, biçim ve karakter kazanmasýna olanak saðlar. Böylece birey kendi sýnýrlarýný aþýp dünya hayatýný anlama ve kavrama süreci içerisine girmiþ olur. Jean-Paul Sartre varoluþçuluðu þu sözlerle ifade ediyor: “Varoluþçuluk ahlaký bir nesnel deðerler üzerine deðil, insanýn kökten özgürlüðüne yaslýdýr. Ýnsan özgür olmaya mahkûmdur.” (Varoluþçuluk, Jean-Paul Sartre s. 102) Bireyin kendini soyutlamasý ise toplumdan kendini bilinçli olarak dýþlamak, alýþýlagelmiþ þeylere karþý duyulan isteksizlik sonucu bunlardan uzaklaþmak olarak ifade edilebilir.

Anahtar sözcükler: Yusuf Atýlgan, Dostoyevski, Birey, soyutlama, toplum, yalnýzlýk

*Bu makale, Türkçe öðretmenliði bölümü lisans eðitiminde incelenen iki romanýn bireyin yabancýlaþmasý konusunu eleþtirel bir açýdan, karþýlaþtýrýlmalý olarak incelenmesini içermektedir.

**Gaziosmanpaþa Üniversitesi, Eðitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eðitimi Bölümü, Türkçe Öðretmenliði Bölümü, [email protected]

Beyaz Geceler ve Aylak Adam Romanlarýnda Bireyin Kendini Soyutlamasý Durumunun Karþýlaþtýrýlmasý

Giriþ

“Edebiyat, malzemesi dil, kaynaðý yaþantýlar ve hayal gücü olan bir yaratýcýlýk, baþka deyiþle bir sanat dalýdýr.”[1] Edebiyatýn ne iþe yaradýðý konusunda her bireyin bir parça bile olsa kafasýnda bazý soru iþaretleri olduðunu görmekteyiz. Bu bakýmdan bu soru iþaretlerini giderme amacýyla bazý noktalara deðinmekte fayda görülüyor. Edebiyat ve dil bireyin tam anlamýyla kimlik kazanma sürecinin en etkili yollarýndandýr. Ayný zamanda edebiyatýn çok güçlü sanatsal ve estetik bir yönü vardýr. Nitelikli bir okur, edebiyatý sadece bir bilim ya da bir uðraþ olarak deðil, estetik, sanatsal güzellik ve bir yaþam biçimi olarak benimser. Birey yemek yeme, barýnma, uyuma gibi temel ihtiyaçlarýnýn yaný sýra güzellik, estetik, sanat ve etkileþim gibi ihtiyaçlara gereksinim duyar. Bu bakýmdan edebiyatta týpký diðer ihtiyaçlar gibi eksikliði hissedildiði zaman acý ve ýstýrap duygusuna katlanmamýza sebep olur. Ayný zamanda edebiyatýn büyük bir etkileþim gücünün var olduðunu bilmekteyiz. Farklý kültürler, medeniyetler ve toplumlar günümüze kadar sürekli olarak etkileþim içerinde gelmiþtir. Edebiyat, dil ve sanat ise bu etkileþimi saðlamakta kullandýðýmýz en yararlý araçlardýr. Edebiyat dünyasýnda ise karþýlaþtýrmalý edebiyat bilimi, yazarlarýn ve okurlarýn birbirlerinin anlam evrenini, toplumsal yapýlarýný, sanat ve estetik anlayýþlarýný aðlýma sürecinde temel unsur olmuþtur. Kavram olarak karþýlaþtýrmalý edebiyat, iki farklý edebi metni çeþitli yönlerden karþýlaþtýrma anlamýný taþýmaktadýr. Gürsel Aytaç ise þu ifadeler ile tanýmlar: “Görevi, iþlevi farklý dillerde yazýlmýþ iki eseri konu, düþünce ya da biçim bakýmýndan inceleyerek ortak, benzer ve farklý yanlarýný tespit etmek, nedenleri üzerine yorumlar getirmektir.”[2] Bu tanýmdan yola çýkarak karþýlaþtýrmalý edebiyat biliminin edebiyat dünyasýnda etkileþim gücünü, yazar ve okuru bir diðer milletlerin yazarlarý ve okurlarýyla fikir alýþveriþi ve kültürleþme olanaðýný saðladýðýný söyleyebiliriz. Karþýlaþtýrýlmalý edebiyatýn ilk örnekleri Batý’da 18. yy.ýn sonlarý ile 19. yy.ýn baþlarýndan itibaren görülmeye baþlanmýþtýr. Türk edebiyatýnda ise karþýlaþtýrmalý edebiyat 1990’lý yýllardan itibaren önemli geliþme göstermeye baþlamýþtýr.

Türk edebiyatýnda anlatýmýn tekniði, C. adlý karakterin yapýsý ve romandaki mekân ile edebiyatýmýzda post modern roman anlayýþýnýn ilk kýrýlmalarýna imzasýný atmýþ olan Yusuf Atýlgan ve Rus ve dünya edebiyatýnda yarattýðý etki ile kendisinden sonra gelen birçok edebiyatçýya öncü olmuþ Dostoyevski bazý noktalarda benzerlikler taþýmaktadýr. Yusuf Atýlgan eserlerinde bireyin bunalýmý konusunu esas aldý. Kahramanlarýn bilinçaltýný irdeleyerek onlarýn eðilimlerini saptamaya çalýþtý. Özellikle Aylak Adam ve Anayurt Oteli eserlerinde yalnýzlýk temasýný da dâhil ederek bu bireyin ruh halini ve psikolojik durumunu irdeledi. Yabancýlaþma, bunalým, yalnýzlýk ve soyutlama gibi temalarý baþarýlý bir þekilde iþleyen Yusuf Atýlgan modern Türk edebiyatýnýn önemli kalemleri arasýnda yerini aldý. Dostoyevski ise eserlerinde insan ruhunun derinliklerine inerek, kiþisel iç çatýþmalarý konu edinmiþtir. Psikoloji, eserlerinde olmazsa olmaz temel bir öðe olmuþtur. Acýma duygusunu okura derinden hissettirmiþtir. Bütün bu gözlemler ýþýðýnda Yusuf Atýlgan ve Dostoyevski’nin eserlerinde kullandýklarý tema ve anlatým tekniklerinin benzer yönleri olduðunu görmekteyiz.

Usta Kalem Dostoyevski ve Birey Olamamýþ Bir Birey

“Ýnsan varoluþunun sýrrý yalnýz yaþamak deðil,

Uðruna yaþanacak bir þeye sahip olmaktýr.”

Fyodor Mihayloviç Dostoyevski

“Fyodor Mihailoviç Dostoyevski, (Moskova 1821-Petersburg 1881). Moskova’da yoksullar hastanesinde doðdu. Babasý doktordu.  On üç yaþýnda Moskova’nýn en ünlü yatýlý okuluna verildi. On altý yaþýnda babasýnýn zoruyla Petersburg Askeri Mühendislik Okulu’na verildi. Ayný yýl annesini kaybetti. 1839’da babasý kendi toprak köleleri tarafýndan öldürüldü.”[3] Babasýnýn ölümünden sonra Dostoyevski’ye çok küçük bir miras kaldý. Babasýna duyduðu nefret ve öfke sebebiyle onun ölümünü istediði düþüncesine kapýlan Dostoyevski bu düþünce sebebiyle bunalýma girdi. Hayatýnýn kalanýný yoksulluk ve zorluklar içerisinde geçireceðini bilmesine raðmen kendini kitaplara ve edebiyata adadý ve ilk romaný olan Ýnsancýklarý yazmaya koyuldu. Tamamlanan eser daha sonra dönemin ünlü edebiyat eleþtirmeni Belinski tarafýndan “toplumcu romanýn bizde ilk örneðidir bu” sözleriyle beðeni kazandý. Kýsa bir sürenin ardýndan konusu benliðin ikiye ayrýlýþý olan Öteki romanýný tamamladý. Fakat bu roman Ýnsancýklarýn aksine beðeni deðil tepki topladý. Dönemin edebi çevresi yazarlardan toplum meseleleriyle ilgili ve gerçekçi hikâyeler bekliyordu, düþ ve gerçek arasýnda bocalayan eserlere ise büyük bir tepki gösteriyordu. Tüm bu tepkiler ve dýþlanma karþýsýnda Dostoyevski kabuðuna çekilmeyi uygun gördü. “Dostoyevski siyasete de aþýrý ilgi duydu. 1848’de tutuklandý ve ölüm cezasýna çarptýrýldý; ölüm cezasý daraðacýndayken dört yýl sürgün cezasýna çevrildi. Omsk’a gönderildi ve orada, 1850-1854 yýllarý arasýnda hayatý bir kedi canlýlýðý içinde yaþadý.”[4] Yaþadýðý bu trajik olayý kardeþi Michael’a bir mektubunda þöyle anlatmýþtýr:

22 Aralýk, 1849

(Hapisten)

“Bugün 22 Aralýkta hepimizi Semyonovski meydanýna götürdüler. Orada bizlere ölüm hükmümüzü okuduktan sonra öpmemiz için haç verildi ve baþlarýmýzýn üzerinde hançer kýrýldý. Mezar tuvaletlerimiz de (beyaz gömlekler) hazýrlanmýþtý. Sonra içimizden üçüncü ölüm yerine getirmek için kazýklardan yapýlmýþ çitin önüne götürdüler. Ben sýrada altýncýydým. Üçer kiþilik topluluklar halinde çaðýrýyorlardý bizi. Ben ikinci toplulukta olduðum için, bir dakikadan fazla ömrüm kalmamýþtý. O zaman seni düþündüm kardeþim benim. Son anýmda kafamda yalnýz sen vardýn. Belki de hayatýmda ilk defa seni ne derece sevdiðimi o zaman öðrendim sevgili kardeþim. Son ayrýlýk da en yakýnýmda duran Plestçeiev ile Dourov’u duyduk. Direklere baðlanmýþ olanlar geri getirildiler ve bizlere Ýmparator Hazretlerinin hayatýmýzý baðýþladýðýný bildiren yazýsýný okudular. Sonra son hüküm okundu. Sadece Palm affedilmiþti. Ayný rütbeyle birliðine yollandý.”[5]

F.Dostoyevski

Dostoyevski hapishane hayatý sýrasýnda sara hastalýðýna yakalandý. Bu hastalýk hayatýnýn kalan dönemlerini de sürekli olarak etkiledi. Dostoyevski hayatý boyunca iki evlilik yaptý. Ýlk evliliði 1857 yýlýnda Maria Dimitrievna ile oldu. Bu evliliði süresince maddi durumunun yarattýðý olumsuzluklar eksik olmadý. Eþi vefat ettikten sonra ise sekreteri Anna Grigoryevna ile evlendi. Bu evlilik Dostoyevski’nin ölümüne dek sürdü.

Dostoyevski hakkýnda yetirince bilgi elde ettikten sonra yazarýn diðer yapýtlarýndan dil ve temasý bakýmýndan daha coþkun, romantik ve duygusal yapýtý olan “Beyaz Geceler” adlý eserin iç ve dýþ yapýsýný inceleyelim.

Eserde kendini dýþ dünyadan soyutlamýþ, kendi içselleþtirdiði ve kurguladýðý ortamda yaþayan bir adamýn dört gece içerisinde baþýndan geçenleri anlatýlmaktadýr. Hikâyenin ana karakteri olan yazar Petersburg’da yaþayan ve hiç arkadaþý olmayan biridir. Aþýrý hayalperest ve duygusal bir yapýya sahiptir. Tamamen hayal dünyasýnda yaþamaktadýr ve bunu da yazar þu sözlerle ifade eder; “Oda kararýyor, tininde ýssýzlýk, yüreðine bir aðýrlýk çöküyor; çevresindeki düþler saltanatý yýkýlýyor, düþ gibi uçup gidiyor; kendisi ise düþlediklerini anýmsamýyor. Ama göðsünü ürperten ve heyecanlandýran belirsiz bir duygu, yeni bir arzu iþtah açýsý bir biçimde düþ gücünü gýdýklýyor, uyarýyor ve bir sürü yeni düþ topluyor. Küçük odada sessizlik hâkim; yalnýzlýk ve tembellik düþ gücünü okþuyor; düþler usul usul alev alýyor ve mutfakta sakince çalýþan yaþlý Matryona’nýn kendisine kahve piþirdiði cezvedeki su gibi hafiften kaynamaya baþlýyordu. Ýþte düþ gücü azar azar fokurdamaya baþladý ve iþte az önce öylesine amaçsýzca aldýðý, ancak üçüncü sayfasýna kadar okuduðu kitap da elinden düþüyor. Düþ gücü yine uyarýlmýþ, havaya girmiþ ve birden yine yeni bir dünya, göz kamaþtýrýcý bir yaþam bütün parlak enginliði içerisinde karþýsýna açýlýyor. Yeni bir düþ; yeni bir mutluluk!”[6] Kahramanýmýz Petersburg’u kendi ile baðdaþtýrmýþtýr. Sürekli olarak Petersburg sokaklarýnda dolaþýr, insanlarý ve evleri inceler. Yine böyle dolaþmaya çýktýðý bir gün þehrin dýþýna kadar yürür ve eve dönüþü sýrasýnda nehir kenarýnda bir kýzýn aðlamakta olduðunu görür. Kadýnlarla arasý iyi olmamasýna raðmen ona yanýna gitmek ister. Fakat kýz, kahramanýmýzýn farkýna varýnca orayý terk etmek ister. Kahramanýmýz kýzýn peþinden gitmek ister fakat sonradan vazgeçer. Tam bu sýrada kýzýn peþine baþka bir adam takýlýr ve kýzý rahatsýz eder. Kahramanýmýz bu sýrada devreye girerek kýzý adamýn elinden kurtarýr ve kýza evine kadar eþlik eder. Aslýnda tam anlamýyla olaylar bu noktadan sonra baþlar. Ýkisi arasýnda bir etkileþim oluþur ve ertesi gün buluþmak için sözleþirler.  Yine de Nastenka, (kýzýn adý) kahramanýmýzdan kendisine aþýk olmamasýný ister. Aksi takdirde dostluklarýný bitireceðini ifade eder. Kahramanýmýz çaresiz kabul eder. Daha sonra birbirlerine hayat hikâyelerini anlatýrlar. Kahramanýmýz yalnýz ve hayalci biri olduðunu tüm dürüstlüðü ile anlatýr. Nastenka’nýn da ondan pek bir farký yoktur aslýnda Nastenka görme engelli ninesiyle birlikte yaþamaktadýr. Anne ve babasýný küçük yaþta kaybetmiþtir. Nastenka’nýn bütün günü ninesine zaman ayýrmakla geçmektedir. Evlerinin küçük bir tavan arasý vardýr ve bu tavan arasýný taþralý bir adama kiralarlar. Nastenka bu adama âþýk olur. Adamýn iþ sebebiyle Moskova’ya gitmesi gerekir. Nastenka onu da götürmesi için adama yalvarýr fakat adam maddi imkânsýzlýklar sebebiyle onu götüremeyeceðini, bir yýl sonra geri döneceðini ve döndüðü zaman o da isterse ondan baþkasýyla evlenmeyeceðini söyler. Ertesi gün adam Petersburg’dan ayrýlýr. Kahramanýmýzýn Nastenka ile karþýlaþtýðý gün bir yýl dolmuþtur fakat adam sözünde durmamýþ ve Nastenka’ya geri dönmemiþtir. Aralarýnda samimi bir dostluk baþlar. Bu arada kahramanýmýz Nastenka’ya âþýk olmuþtur. Nastenka günden güne üzülmektedir. Kahramanýmýz daha fazla dayanamaz ve Nastenka’ya onu sevdiðini söyler. Nastenka ilk baþta çok þaþýrýr fakat kiracýdan ümidini kesmiþtir ona deðer vermediðini düþünür ve ona gerçekten deðer veren bu adamýn sevgisine karþýlýk vermesi gerektiðini hisseder ve Nastenka’da onu sevdiðini söyler. Petersburg sokaklarýnda el ele, mutluluk içerisinde dolaþýr ve evlilik hayalleri kurarlar. Tam bu sýrada karanlýkta kendilerine doðru yaklaþmakta olan bir adam görürler. Nastenka birden durur, bu adam o kiracýdýr. Nastenka hemen ona koþar ve boynuna sarýlýr ve el ele tutuþarak oradan uzaklaþýrlar. Ertesi gün Nastenka kahramanýmýza bir mektup yazar. Mektupta bir hafta içerisinde evleneceklerini, onu affetmesini ister ve özür diler. Kahramanýmýz tüm bu olanlara karþý Nastenka’ya kýzmaz tam tersi ona yaþattýðý dört gün için minnet duygusu içerisindedir.

Bu eserin dikkat çeken en temel noktasý aslýnda baþlýðýnda gizlidir. Dostoyevski’nin “Beyaz Geceler” ismini seçmesinin temel sebebi nedir? Petersburg kentinin coðrafi konumu nedeniyle Mayýs ayýnýn sonlarýndan Temmuz ayýnýn ortalarýna kadar havanýn sürekli olarak aydýnlýk olmasý durumu söz konusudur. Bu sebeple Dostoyevski bu ismi tercih etmiþtir. Ýnsan âþýk olduðu zaman gönlünün ferahladýðýný ve dünyasýna aydýnlýk geldiðini görebiliriz. Gecelerin gündüzlere karýþtýðýný ve gözlerin her þeyi daha canlý ve parlak gördüðünü biliriz. Nitekim eser de kahramanýmýz da bu süreç içerisinden geçtiðini görmekteyiz. Hikâyenin sonunda ise Nastenka’nýn mektubunun ardýndan kahramanýn ruh hali, yaþadýðý odanýn yaþlanmasý, karþýdaki evin köhneleþmesi, kýsacasý beyaz gecelerin griye ve siyaha dönüþmesi ile verilmek istenen; hayata bakýþ açýsýnýn ve bireyin psikolojik halinin gördüðümüz her þeyde ve hayatýmýzda ne kadar etkili olduðunun en temel kanýtýdýr.

Yusuf Atýlgan ve Tepkisizleþmiþ Biri; Bay C.

Belki de insanlar kendi kendilerini düþünmek,

Hayaller kurmak için yeteri kadar yalnýz

Kalamadýklarýndan anlayýþsýz oluyorlardý.

Yusuf Atýlgan

“Yusuf Atýlgan, 25.08.1921’de Manisa’nýn Göktaþlý mahallesinde dünyaya gelir. Yazarýn kendi ifadesine göre bu tarih, ay itibariyle gerçeði yansýtmaz. Gerçek doðumu 27 Haziran’dýr ki bu da yazarýmýzýn resmi tarih kayýtlarýnýn aksine iki ay daha uzun yaþadýðýný gösterir.”[7] Nüfus cüzdanýndaki adý Yusuf Ziya Atýlgan’dýr. Babasý Hamdi, annesi Avniye’dir. Atýlgan’ýn eðitim hayatýna ilk adým attýðý yer Hacýrahmanlý köyüdür. Ýlk üç yýlý burada okuyup son iki sýnýfla ortaokulu Manisa’da okumuþ ve liseyi Balýkesir paralý yatýlý okulunda bitirmiþtir. Atýlgan liseyi 1939 yýlýnda edebiyat bölümünden mezun olarak bitirir ve Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatý Bölümü’ne girer. 1945’te edebiyat öðretmeni olarak Maltepe Askeri Lisesi’ne girdi. Ancak üniversite yýllarýnda Komünist Parti’yle iliþkili olduðu gerekçesiyle on ay hapse mahkûm edildi. Cezasý bittikten sonra Manisa’da bir köyde yaþamaya ve çiftçilikle uðraþmaya baþladý. 1976 yýlýnda Ýstanbul’a döndü. Atýlgan Ýstanbul’a yerleþtikten sonra 1980’de Milliyet ve Can yayýnlarýnda çalýþmaya baþladý. Yazar Türk Edebiyatýna birçok önemli eser kazandýrdý. Bunlarýn en baþýnda da Aylak Adam romaný gelmektedir. Aylak Adam romanýn kahramaný olan Bay C. kendini toplumsal deðerlerden soyutlamýþ, her duruma karþý olan ve yaþanýlan hayatý saçma bulan biridir. Berna Moran Bay C.’yi þu sözlerle anlatýyor; “C. aydýn bir kiþidir ve gerçek sevgiyi bulabileceði tek kadýný arar. C. toplumun benimsediði tüm deðerleri sahte ve gülünç bulduðu için yalnýzdýr.”[8] Roman kahramaný Bay C. kendisine miras kalmýþ evlerin kirasýyla geçinmekte ve kendisini “aylak” olarak görmektedir. C tutunacak bir þey yani gerçek sevgiyi arar. C’nin baþýndan iki aþk macerasý geçer. Ýlkinde üniversite öðrencisi Güler’den umduðunu bulamayan  Bay C., yaz aylarýnda gittiði pansiyonda karþýlaþtýðý eski sevgilisi ressam ve kiþilikli Ayþe ile de olaylý bir aþk süreci yaþar. Bir an mutluluða ulaþtýðýný zannetse de yine yalnýzlýða gömülür. C bir gün boþluk duygusu içinde dalgýn dalgýn yürürken mavi yaðmurluklu bir kýzý yýllardýr aradýðý kiþi zanneder. Kýzýn bindiði otobüse yetiþmek için koþarken bir taksinin altýnda kalýp ezilme tehlikesi atlatýr. C aradýðý kadýný bulmuþ ve hemen kaybetmiþtir. Artýk bir daha da bulamayacaktýr.

Eserler Arasýnda Benzer ve Farklýlýklar; Beyaz Geceler-Aylak Adam

Dostoyevski’nin Beyaz Geceler adlý eserinde yazarýn hayatý ile birçok noktanýn uyum taþýdýðý görülmektedir. Nitekim yazarýn hayatýnýn uzun bir dönemi yalnýzlýklar -mahkûm kaldýðý dönemler- ve zorluklarla geçtiðini görmekteyiz. Tüm bunlarýn neticesinde kitapta kahramanýmýzýn hayatý tamamen bir arayýþ içerisinde sürüp gitmektedir. Ayný durum Aylak Adam romanýnda kahramanýmýz Bay C. ile örtüþmektedir. Bay C. hayatý boyunca onu içinde bulunduðu boþluktan ve yalnýzlýktan kurtaracak bir þey aramaktadýr. Belki de iki eser arasýnda en büyük ortak noktanýn da burada ortaya çýktýðý görülmektedir. Her iki kahramanýn da büyük bir arayýþ içerisinde olduðu ve bu arayýþýn onlarý gerçekten hayata döndüreceklerine inanmakta olduklarýný görebiliriz. Aylak Adam romanýn da yazar Bay C.’nin arayýþýný þu sözlerle; “Dünyada hepimiz sallantýlý, korkuluksuz bir köprüde yürür gibiyiz. Tutunacak bir þey olmadý mý insan yuvarlanýr. Tramvaylardaki tutamaklar gibi. Uzanýr tutunurlar. Kimi zenginliðe tutunur; kimi müdürlüðüne; kimi iþine, sanatýna. Çocuklarýna tutunanlar vardýr. Herkes kendi tutamaðýnýn en iyi, en yüksek olduðuna inanýr. Gülünçlüðünü fark etmez. Kaðýzman köylerinden birinde bir çift öküzüne tutunan bir adam tanýdým. Öküzleri besiliydi, pýrýl pýrýldý. Herkesin –‘Veli aðanýn öküzleri gibi öküz yoktur,’ demesini isterdi. Daha gülünçleri de vardýr. Ben, toplumdaki deðerlerin ikiyüzlülüðünü, sahteliðini, gülünçlüðünü göreli beri, gülünç olmayan tek tutamaðý arýyorum: Gerçek sevgiyi!”[9] ifade eder. Nitekim bu arayýþýn sonunda da kaderleri ortak bir payda birleþmektedir. Çünkü her iki kahramanýmýz da aradýklarý gerçek sevgiyi bulduklarýný zannettikleri bir an da ansýnýzýn onu kaybetmektedirler. Kaderlerinin bile bu kadar ince bir çizgide benzerlik göstermesi belki de her iki kahramanýn aslýnda farklý dönemlerin ayný kiþilik tipleri olduðunun yegâne kanýtýdýr. Belki de kendilerini bu arayýþ içerisine iten en temel sebep, diðer insanlardan farklý bir yapýya sahip olmalarýdýr. Bu yüzden diðer insanlar onlarý anlamamakta ve dýþlamaktadýrlar. Oysaki her ne kadar insanlardan kaçmalarýna raðmen yine de aradýklarý þeyin bir insan olduðu gerçeðini görmekteyiz. Fakat bu insan farklý diðer tüm insanlardan farklý, gerçekten onlarý anlayabilecek biridir. Yusuf Atýlgan, Aylak Adam romanýn da Bay C.’nin farklýlýðýný þu sözlerle;“Ýçinizde boþluklar yok. Neden bende sizin gibi olamýyorum? Bir ben miyim düþünen? Bir ben miyim yalnýz?” (s.39) ifade etmiþtir.

Her iki yazarýn da manevi olarak zor zamanlar geçirdiði bilinmektedir. Özellikte Dostoyevski daraðacýndan son anda kurtulup, uzun bir süre sürgünde yaþayýp ve bu zaman sürecinde de sara hastalýðý gibi zorluklarla mücadele vermiþtir. Tüm bu zorluklar onun yaþamýnda derin yaralar açmýþtýr ve hayatýnýn kalanýnda büyük boþluklara sebebiyet vermiþtir. Bu durum göz önünde bulundurulduðu zaman Beyaz Geceler adýlý eserinde yalnýzlýk, bunalým, hiçlik ve huzursuzluk temalarý çerçevesinde þekillendiði görülmektedir. Nitekim benzer durum Yusuf Atýlgan’ýn baþýndan geçmektedir. Yusuf Atýlgan kýsa bir dönem mahkûm olarak kalmýþ ve bu dönem ruhunun derinliklerine tüm olumsuzluklarý ile yansýmýþtýr. Bu bakýmdan Aylak Adam romanýnda bu acýlarýn izlerini gözler önüne serilmektedir.

Her iki eserin diðer bir ortak noktasý ise farklý dönemlerde yazýlmalarýna raðmen dillerinin ve konularýnýn duygu, hüzün ve coþkunluk açýsýndan benzerlik taþýmalarýdýr. Beyaz Geceler adlý eserde kahramanýmýzýn baþýndan geçenler okura büyük bir hüzün tablosunu yansýtmaktadýr. Özellikle kahramanýn Nastenka ile geçirdiði o dört beyaz gecenin yani aþký, sevgiyi, mutluluðu ve huzuru bulduðu zamaný ansýzýn ve çaresiz bir þekilde kaybetmesi okur da derin bir sarsýntýya sebebiyet vermektedir. Beyaz gecelerin yerini tekrardan karanlýk ve umutsuzluða býrakmasý olayý týpký Bay C.’nin bütün ömrünce aradýðýný gerçek sevgi ve sadakati çok kýsa bir an içersinde kaybetmesi gibidir. Bu durum akýllara þu soruyu getirmektedir: Sevgisiz kalmak bireyi karanlýk ve mutsuzluða mahkûm eder mi?

Bu iki eserin benzerlik yönünden dikkat çeken bir ince ayrýntýsý ise kahramanlarýn isimsiz olmasýdýr. Aylak Adam romanýn da kahramanýn ismi Bay C. olarak ufak bir ipucu olarak verilse bile Beyaz Geceler romanýnda kahramanýn ismine yönelik en ufak bir ayrýntý bulunmamaktadýr. Bu iki eserde kahramanlarýn isimsiz olmasýnýn temel nedenine bakmak gerekirse, her toplumunun deðer yargýlarýna ve kalýplaþmýþ düþünce biçimini irdelemek gerekir. Hiçbir toplumda isimsiz bir varlýk ve birey düþünülemez fakat her iki eserde de kahramanlarýnýn isminin olmamasý toplumunun kalýplaþmýþ yargýlarýndan sýyrýlma ve bu yargýlara bir tepki niteliðinde olarak düþünülebilir. Bununla birlikte bireyin kendini soyutlamasý ve içe kapanýklýk öðelerinin varlýðýna sebebiyet vermektedir. Ayný zaman da sadece bu iki eserde deðil birçok dünya ve Türk edebiyatýndaki eserlerde isimsiz kahramanlarýn varlýðý görülmektedir. Bunlarýn en baþýnda Stefan Zweig’ýn Satranç kitabýndaki Doktor B. karakteridir. Doktor B.’nin uzun bir süre bir oda da tek baþýna kaldýðý ve mecburen de olsa toplumdan soyutlandýðý görülmektedir. Orhan Pamuk’un Kar romanýndaki K. ve Franz Kafka’nýn Dava romanýndaki K. karakterleri de bunlara örnek verilebilir. Bu liste uzayarak gitmektedir. Nitekim tüm bu karakterlerin isimsiz olmalarýnýn yaný sýra kendilerini toplumdan soyutlamýþ ve sabitleþmiþ deðer yargýlarýný kabul görmemeleri ortak noktalarý olarak belirtilebilir. Yazarlarýn oluþturduklarý kahramanlara isim vermemesinin bir diðer sebebi ise bu karakterlerin hayattan, yaþamdan, toplumdan ve varlýklarýndan bir iz býrakmadan geçip gitmelerini istemesi olarak da görülebilir. Bu durum aslýnda bir çeþit tepki biçimidir. Her þeyi anlamlandýrma çabasýna karþý, saçma ve deðersiz bulma görüþü ile var olan kalýplarýn dýþýna çýkarak yaþam dünyasýný yansýtmadýr.

Bu iki eserin ortak bir diðer noktasý ise bölümlere ayrýlma yönleridir. Beyaz Geceler eserinde kitap günlere ayrýlmýþ bir þekilde bölümler oluþturmaktadýr. Dört gece, Nastenka’nýn öyküsü ve bir sabahtan oluþan bölümler bulunmaktadýr. Yazýmýzýn önceki kýsýmlarýnda da belirttiðimiz üzere tüm bu geceler aydýnlýktýr. Eserin bitimiyle birlikte geceler tekrardan kararmakta ve olumsuz bir hava dâhil olmaktadýr. Aylak Adam romanýn da ise bölümler dört mevsimden oluþmaktadýr. Romanýn son kýsmý güz mevsimi ile son bulmaktadýr. Güz mevsimi bilindiði üzere hüzün mevsimi olarak kabul görmektedir. Kahramanýmýz Bay C.’nin tüm baþýndan geçenler sonunda týpký Beyaz Geceler eserinde olduðu gibi derin bir hüzün ve üzüntü ile son bulmaktadýr. Kitaplarýn bu son bölümleri aslýnda dýþ unsurlarýnda örtüþmekte olduðunu göstermektedir. Ýki eserinde sonu okur için derin bir acýma duygusu ile son bulmaktadýr.

Sonuç

Dostoyevski’yi eserlerindeki tema ve iþlediði konular bakýmýndan devrim yaratan bir edebiyatçý olarak nitelendirebiliriz. Rus ve dünya edebiyatýnýn en usta kalemlerinden olan Dostoyevski kendisinden sonra gelen birçok edebiyatçýyý etkilemiþtir. Türk edebiyatýnda ise bu isimlerin baþýnda Yusuf Atýlgan gelmektedir. Atýlgan’ýn eserlerinde yarattýðý karakterlerin de her zaman için Dostoyevski’nin izlerini bulmak mümkündür. Aylak Adam romanýnda Bay C. bu durumu okur açýsýndan net bir þekilde gözlenebilir kýlmýþtýr. Ayný zaman da Atýlgan’ýn konularý iþleyiþ biçimi ve eserlerinde bulunan temalar Dostoyevski’nin düþünce ve zihin dünyasý ile büyük oranda örtüþme göstermektedir. Söz konusu iki eseri ele alalým. Her iki eser de bireyin kendini soyutlamasý, yalnýzlýk, bunalým, çöküntü, hüzün, karamsarlýk ve tepkisizleþme derin ve sarsýcý bir biçimde iþlenmiþtir.

Bu iki sarsýcý eserin, bireyin kendini ve yaþamaný sorgulamasý açýsýndan büyük önem taþýmaktadýr. Toplumun kalýplaþmýþ yapýsýný reddeden bu eserlerde birey büyük bir arayýþ içersinde olup ve bu arayýþý bulmadan huzura eremeyeceðini okura sezdirmiþtir. Bireyin yaþama tutunabilmesi açýsýndan aradýðý gerçek sevgi ve huzur, onu sonsuz mutluluða ve yaþama baðlayacaktýr görüþü hakim kýlýnmýþtýr. Bireyin toplumun sabitleþmiþ ve hantallaþmýþ düþünce yapýsýný körü körüne kabul etmemeli, sorgulamalý ve daima arayýþ içerisinde olmalýdýr. Tüm bunlar neticesinde her iki eser de acýklý ve hüzünlü bir þekilde son bulmaktadýr. Bu durum akýllara þu soruyu getirmektedir; “Aslýnda toplum kendisine uymayanlarý felakete mi sürüklemektedir?”

Kaynakça

ATILGAN, Yusuf, Aylak Adam, YKY Yayýnlarý, 27. bs., Ýstanbul 2012.

ATILGAN, Yusuf, Kendileri ve Kentleri/ Manisa, Sanat Olayý, Haziran 1981.

AYTAÇ, Gürsel, Genel Edebiyat Bilimli, Say Yayýnlarý, Ýstanbul 2003.

AYTAÇ, Gürsel, Karþýlaþtýrmalý Edebiyat Bilimi, Say Yayýnlarý, Ýstanbul 2003.

BAYRAM, Yavuz Karþýlaþtýrmalý Edebiyat Bilimi Ve Bir Uygulama, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araþtýrmalarý Enstitüsü Türkiyat Araþtýrmalarý Dergisi, Konya 2004.

BONAMOUR, Jean, Rus Edebiyatý, Dost Yayýnlarý, Ankara, Mart 2006.

DOSTOYEVSKÝ, Fyodor, Beyaz Geceler, (Çev. Nurþen Kocamaz), Ýlya Yayýnlarý, Ýzmir 2010.

KOLCU, Ali Ýhsan, Batý Edebiyatý, Salkýmsöðüt Yayýnlarý, 7. Baský, Konya, Kasým 2013.

DOSTOYEVSKÝ, Fyodor, Dostoyevski’nin Mektuplarý, (Çeviren Zeyyad Özalpsan)2. Baský, Ararat Yayýnevi, Ýstanbul, Haziran 1973.

MORAN, Berna, Türk Romanýna Eleþtirel Bir Bakýþ 2, Ýletiþim Yayýnlarý, 13. Baský, Ýstanbul 2005.

YAVUZ, Hilmi, Roman Kavramý Ve Türk Romaný, Bilgi Yayýnevi, Ýstanbul 1977.