TEKERRÜR EDEN TARÝH-9. BÖLÜM—MISIR’IN 11 EYLÜLÜ

‘’Bir ülkenin pek çok kaynaðý iç ve dýþ borçlarýnýn karþýlanmasý için yabancýlarýn eline verilmiþse bunun herhangi bir faydasýnýn olmasý söz konusu bile deðildir.’’ Diye düþünülebilir ki böyle bir düþünce asla hasksýz deðildir. O halde ben nasýl oldu da bir önceki bölümde ‘’ Duyun-u Umumiye’nin getirdikleri, götürdükleri nelermiþ, gelecek bölümde.’’ Dedim. Duyun-u Umumiye ne getirmiþ olabilir ki?

Duyun-u Umumiyeyi geniþ olarak bir baþka yazý dizisinde iþlediðim için burada ana baþlýklar halinde ele alacaðým getirdiklerini, götürdüklerini.

NELER GÖTÜRDÜ?

1-Duyun-u Umumiye Avrupa kapitalizminin ülke içine sokulmuþ bir ileri karakoluydu.
2- Duyun-u Umumiye ile ülkede imtiyazlý bir sýnýf ortaya çýkýyordu.
3- Duyun-u Umumiye emperyalizmin ajaný ve iþ birlikçisiydi
4- Duyun-u Umumiye Osmanlý Devlet yönetimi, özellikle de maliyesi üzerinde bir yabancý denetimi kurmuþtu.
5- Bu kurum haliyle zaman içinde uluslar arasý politikalarýn bir oyun alaný haline gelmiþti
6- Yabancý devletler daha önce yapamadýklarý pek çok þeyi Duyun-u Umumiye sayesinde çok rahatlýkla yapabiliyorlardý: Örneðin  bira fabrikasý açmak ( Ýlk bira fabrikasý 1890 da Ýstanbul- Ferköy’de Bomonti Kardeþler tarafýndan açýlmýþtý.)

NELER GETÝRDÝ?

1- Her þeyden önce 1875 de ‘’ Ben battým, borç morç ödeyemeyeceðim.’’ Diyen Osmanlý Devleti þimdi ‘’ Ödeyeceðim, ödeyebilirim.’’ Diyordu ki bu en azýndan bir umut, 1875 yýlýndaki duruma göre itibar demekti.
2- Duyun-u Umumiye ile Avrupa’dan ülkeye bir sermaye akýmý baþlamýþtý. Çünkü borçlar taksit taksit de olsa ödeniyordu. Osmanlýlara karþý güvence arttýðý için, demiryolu, liman, tramvay, elektrik santralý, telgraf ve telefon tesisleri kurmak amacýyla dýþ piyasalardan yeni yeni krediler aldýlar. Demek oluyor ki Duyun-u Umumiye Ýdaresinin bir olumlu katkýsý da, Osmanlýlarýn yeniden zengin ülkelerin para ve sermaye piyasalarýna açýlmasýna aracýlýk etmesidir. Bunun yaný sýra Avrupa’daki ilklerin çok kýsa süre içinde Osmanlý Devletine gelmesi...Mesela ilk demir yolu Avrupa’da 1839 da Osmanlý Devletinde ise 1860 da iþletmeye açýlmýþtý. ( Sadece 21 yýl sonra...)
3- Daha da önce belirttiðim gibi Duyun-u Umumiye ile bizler etkin bir kamu yönetiminin nasýl yapýlacaðýný görmüþ olduk.
4-Duyun-u Umumiye ile birlikte oldukça geniþ bir halk kitlesine yeni iþ imkanlarý doðdu. ( Demir yolu iþçiliðinden tutun da Reji idaresinin kolcusu olmaya kadar. )
5- Duyun-u Umumuye idaresi, çalýþanlarýnýn laçkalýðýna, tembelliðine, iþten kaytarmasýna, rüþvete, iltimasa, adam kayýrmaya, ‘’Salla baþý al maaþý.’’ Anlayýþýna asla göz yummuyordu. Çalýþanlarýna da gayet iyi maaþ verdiðinden bir noktada bizlere rüþvetin nasýl önlenebileceðini, dürüst çalýþmanýn ne olduðunu göstermiþ oldu. ( Özelleþtirmede kaytaran çalýþana asla yer yoktu çünkü çalýþan, çalýþtýðý ölçüde maaþ alýyor ve yükselebiliyordu.)
6- Duyun-u Umumiye ile verim arttý. Mesela 1880 de ipek üretiminden elde edilen gelir 200.000 Tl iken 1910 yýlýnda 2.800.000 Tl ye yükselmiþtir. Bunda elbette ki daha modern tarým aletleri ve tekniklerinin rolü büyüktür.


[Aman ha...Getirdiklerine bakýp da ‘’ Duyun-u Umumiye bayaðý iyiymiþ.’’ Diye düþündüðüm zannýna kapýlmasýn hiç kimse. Asla böyle bir þey demiyorum. Hele de reji idaresi kolcularýnýn bilhassa tütün üreticileri üzerindeki ceberrutluðu türkülere bile konu olmuþken( Çökertme’den çýktým da Halil’im Türküsünde olduðu gibi ) ‘’ Duyun-u Umumiye faydalýydý.’’ Demem beklenemez bile. Ama olaný yazmak da boynumuzun borcudur elbette.]

Evet, aslýnda ekonomi çok da anladýðým bir konu deðildir. O bakýmdan Duyun-u Umumiye ile ilgili bir benzetme yapýp çýkacaðým:

Reklamý olmasýn diye adýný yazmayacaðým ama herkesin bildiði bir meþrubat var, tüm dünyaya yayýlmýþ durumda ve hatta bildiðim kadarýyla Kuzey Kutbunda bile içiliyor. Faydasý olmayan, zararlarý sayýlmakla bitmeyecek kadar çok olan bir meþrubat...Yaptýðý baðýmlýlýk da cabasý. Ona ödediðimiz her kuruþun bir Müslüman kardeþimizin vücuduna saplanan mermi olduðunu hepimiz biliyoruz. Ama ayný zamanda ülkemizde açtýðý fabrikalarýyla on binlerce insanýmýza iþ ve ekmek kapýsý olduðunu da biliyoruz. ‘’Def ol.’’ Desek on binlerce çalýþan ekmeðinden olacak. ‘’ Kal ‘’ Desek ( Ki diyoruz. ) göz göre göre kendimizi sömürtüyoruz. En iyisi tabii ki en baþtan ülkeye hiç sokmamaktý ama Rusya’nýn bile baþaramadýðý þeyi biz baþarabilir miydik? Hiç sanmýyorum.

Gelelim Mýsýr’ýn 11 Eylülüne...

(Bu bölümün tam da Muhammed Mursi’nin öldüðü güne denk gelmesi de Rabbimin bir tevafuku olsa gerek.)

1882 Yýlýnda Mýsýr’da bir þeyler oldu. Bu olanlara bazý tarihçiler ‘’ Mýsýr, Ýngilizlere verildi.’’ Dedi; bazý tarihçiler ise ‘’ Abdülhamit’in gayretleriyle Otuz beþ yýl daha Osmanlý hakimiyetinde kadý.’’ Dedi.

Biz yazalým, karar okuyanlarýn olsun.

Mýsýr Hidivi Ýsmail Paþa ve Fransýz hükumetinin 1869 da Süveyþ kanalýný açmasý Ýngiltere’nin canýný sýkmýþtý. Çünkü sömürgelerine giden yollar üzerinde güçlü bir Mýsýr istemediði gibi Fransa’yý hiç istemiyordu. Bir þeyler yapýp Mýsýr’a konmalýydý. Mýsýr’da bir askeri üssünün olmasý bu noktada yeterli deðildi.

Ýngiltere’nin aradýðý çareyi Hidiv Ýsmail Paþa kendi elleriyle sundu ona. Öylesine müsrif bir insandý ki, yaptýðý þahsi veya devlete ait gereksiz harcamalarýyla kýsa sürede kendisini de Mýsýr’ý da iflas noktasýna getirmiþti. Ýþte bu noktada Ýngiltere kesenin aðzýný açtý. Ancak verdiði her kuruþun karþýlýðýnda çoðunluðu  Ýsmail Paþa’ýn elinde olan Süveyþ Kanalý hisselerini satýn alýyordu. Tabii ki burada sorulabilir ‘’Osmanlý Devleti bostan korkuluðu mu? O hisseler niçin Devletin deðil de Ýsmail Paþanýn elinde? ‘’ Hatýrlayacak olursanýz Mýsýr’ýn yönetimi artýk Hidiv denilen Kavalalý Mehmet Ali Paþanýn soyundan olanlarýn elindedir. Osmanlý Devleti Mýsýr’da sadece Osmanlý bayraðýný dalgalandýrýyor, hepsi o. Baþka da bir varlýðý var sayýlmaz.

Hidiv Ýsmail Paþa, zamanla Ýngiltere’ye o kadar çok borçlandý ki bu borçlarý ödeyebilmek için biraz da Ýngiltere’nin aklýyla Mýsýr askeri sayýsýný indirmeye baþladý. Yani tasarrufu(!) askeri azaltarak yapýyordu. 30.000 kiþilik Mýsýr ordusu 10.000 e indi, 2500 subay ordudan atýldý.

Bu geliþmeler üzerine Mýsýr ordusunda albay olan ama tarih kitaplarýmýzda hep paþa olarak anýlan Ahmet Urabi ( Arabi, Irabi vs diyenler de var.) ‘’Mýsýr, Mýsýrlýnýndýr ‘’ Sloganýyla bir ayaklanma baþlattý. ( ‘’Helal olsun adama.’’ Diyen oldu mu acep? Acele etmeyin.)

Evet þimdi daha dikkatli okumanýzý tavsiye ederim zira daha dün Mýsýr’ýn ilk seçilmiþ cumhurbaþkaný cezaevinde öldü. Dikkatle takip ediyorsanýz tarihin nasýl tekerrür ettiðini de göreceksiniz.

Ahmet Urabi Paþa’nýn ‘’Vatanî’’ adýný verdiði örgüt az zamanda oldukça büyümüþ ve taraftar bulmuþtu kendisine... Bu arada Hidiv Ýsmail Paþa çekilmiþ, yerine oðlu Tevfik Paþa geçmiþti.

Ýngiltere, Osmanlý Devletine ‘’ Bastýrsanýza þu isyaný yahu.’’ Demeye baþladý. Ýlle velakin Padiþah II. Abdülhamit, Ýngiliz köpeðinin asýl niyetini çok iyi bildiðinden Mýsýr üzerine asker göndermek taraftarý deðildi. Çünkü böyle yapacak olursa Ýngiltere Mýsýr’a ‘’ Bakýn, sizin halife diye adeta taptýðýnýz adam, sizi katletmek için üzerinize ordu gönderdi.’’ Diyecekti. Lakin isyaný bastýrmasa bu sefer de Ýngiltere ‘’ Madem sen bastýramýyorsun o halde saklý haklarýmý korumak üzere ben bastýrýrým.’’ Diyecekti. Aþaðý tükürsen sakal, yukarý tükürsen býyýk durumu...

Önce birinci yolu tercih ederek Ýngilizleri oylamaya gayret etti.Kendisi bir ordu göndermedi isyaný bastýrmak için. Hidiv Tevfik Paþaya ‘’ Oðlum bastýrsana þu isyaný.’’ Dediyse de Ýsmail Paþanýn deðil isyan bastýrmak seleye zeytin bastýracak kadar bir kudreti bile yoktu.

Ýngiltere ve Fransýz donanma gemilerinin Ýskenderiye Limaný önünde tur atmaya baþlamalarý üzerine Osmanlý Devleti ‘’ Tamam durun, ben asker gönderip bastýracaðým.’’ Dedi ama Ýngiltere bu sefer de Osmanlý Devletinin Mýsýr’a müdahalesinin önünü kesmeye çalýþtý.

12 Haziran 1882 de Ahmet Urabi Paþanýn Ýskenderiye’de bir miktar Ýngiliz ve Fransýz vatandaþýný öldürmesi üzerine Ýngiltere Ýskenderiye’yi kuþattý ve ele geçirdi. Ancak Ahmet Urabi de Kaft El Davvar denilen yerde Ýngilizleri yendi ve Kahire’ye yürümelerini önledi.

Bütün bu geliþmelerden sonra Ýngiltere Süveyþ Kanalý üzerinden harekete geçip 13 Eylül 1882 de Ahmet Urabi Paþanýn ordusunu yerle yeksan eyledi ve isyaný sona erdirdi. Ahmet Urabi Paþa canlý ele geçirildi, tutuklandý ve yargýlama sonucunda idama mahkum edildi.

Þimdi merak ediyorsunuzdur ‘’Bunun neresi Mýsýr’ýn 11 Eylülü?’’ Diye.

Bunca insanýn, bu arada pek çok Ýngiliz’in ölümüyle sonuçlanan bu isyan sonrasýnda Ahmet Urabi Paþa, Ýngilizler tarafýndan idama mahkum edildi ama idam edilmedi. Bu biraz garip deðil midir? Ýdam olmadý da hapse mi atýldý? Hayýr. Ya ne oldu? Seylan’a sürgüne(!) gönderildi. Seylan’da krallar gibi yaþadýktan sonra 1901 yýlýnda Mýsýr’a döndü, döndükten on sene kadar sonra da eceliyle öldü. Þimdi sorarým Ýngiltere kendisine karþý isyan etmiþ, bir sürü vatandaþýný öldürmüþ birine böyle mi davranýr normalde? Asla...
Neden ‘’Mýsýr’ýn 11 Eylül’ü’’ Dediðimi mutlaka anlamýþsýnýzdýr.

Peki daha sonra?

Daha sonrasýnda Mýsýr’ýn durumu karma karýþýktýr. Ýngiliz askerleri 1882 den beri Mýsýr’dadýr. Buna karþýlýk Padiþah II. Abdülhamit, 93 Harbinin þanlý komutanlarýndan Gazi Ahmet Muhtar Paþa’yý Mýsýr Yüksek Komiseri olarak Mýsýr’a göndermiþ, paþa Mýsýr’da 24 yýl bu görevde kalmýþtýr. Padiþah bu surette ‘’ Mýsýr’ý kimselere vermiþ deðiliz.’’ Mesajý vermeye çalýþmýþtýr.

Daha da sonra?

Bu durum 1887 ye kadar bu þekilde sürmüþ, 1887 de Osmanlý Devleti, Ýngiltere’ye beþ maddelik bir anlaþma planý sunmuþtur. Bu plana göre:  1- Ýngiltere Mýsýr’ý 1,5 yýl içinde boþaltacak. 2-Mýsýr ordusunda çok az Ýngiliz subayý kalacak. 3-Bir isyan çýkarsa Osmanlý Devletinin müdahale hakký olacak. 4-Dýþarýdan bir tecavüze Ýngiltere ile Osmanlý ittifaký karþý koyacak. 5- Sudan ve Mýsýr’ýn Osmanlý topraðý olduðu kabul edilecek.

Ýngiltere, Sudan ve Mýsýr’ýn Osmanlý topraðý olduðuna deðil askerlerinin Mýsýr’dan tahliyesi için verilen süreye itiraz etti ve o da yeni þartlar ileri sürdü: 1- Süveyþ Kanalý açýk bulundurulacak. 2- Ýngiltere, bir miktar askeri Mýsýr’da býrakacak, gerektiðinde yeniden asker gönderme hakkýna sahip olacak. 3-Askerlerini üç yýl içinde geri çekecektir.

Ýngiltere’nin sunduðu teklifi de Osmanlý devleti kabul etmedi. Çünkü Ýngiltere, Mýsýr’ý tahliye konusunu  savsaklayýp duruyor, bunun bir takvime baðlanmasý konusunda hep yan çiziyordu.( Hiç bir zaman yapmadý bu tahliyeyi. )

Peki sonuç?

Sonucu en cahil insanýn bile anlayabilmesi için þu þekilde özetleyeyim:Mýsýr’ý bir kadýn olarak düþünün. Ýþte o Mýsýr denen kadýn 1882 den baþlamak üzere 1914 yýlýna kadar nikahý Osmanlý Devletinde olmakla birlikte yataðýný Ýngiltere ile paylaþan garip bir izdivaç yapmýþ oldu. 1914 de I. Dünya Savaþý patlak verdiðinde Ýngiltere ‘’Artýk Mýsýr’ýn nikahý da bendedir.’’ Dedi. ( 5 Kasým 1914 de.) 1917 de bu cephedeki yenilgilerimiz sonucunda biz de ‘’Evet, nikahý da senin.’’ Demek zorunda kaldýk.

1918 Mondros Ateþkes Antlaþmasýyla bu durum tescillendi.

1922 de Ýngiltere tek taraflý olarak Mýsýr’ýn baðýmsýzlýðýný ilan etti.

Ve son nokta Lozan’da kondu 1923 de...

Lozan Antlaþmasý 17. Madde: Türkiye'nin Mýsýr ve Sudan üzerindeki bütün haklarýndan ve sýfatlarýndan vazgeçisi, 5 Kasým 1914 tarihinden baþlayarak yürürlüðe girmiþ olacaktýr.