Sahihi Buhari'de kayýtlý olan bir hadisi þerifte Resulullah efendimiz Ebu Hureyre'den rivayetle þöyle buyuruyor:

" Ýman altmýþ küsur þubedir. Haya imandan bir þubedir."

Ýbn Hacer el Askalani, Buharinin þerhini yaptýðý Fethu'l Bari adlý eserinde bu hadisi þerifi þu þekilde izah etmiþ: "Küsur, üç ile on arasýný ifade eder. Þube ile kasdedilen, parçadýr. Haya, çirkin þeyden kaçýnmaya yönlendiren ve hak sahibinin hakký konusunda kusurlu davranmayý engelleyen bir huydur. Bu sebeple baþka bir hadisi þerifte: "Hayanýn bütünü hayýrdýr" buyrulmuþtur. Þayet: "Haya doðuþtan gelen bir huydur, bu durumda nasýl imanýn bir þubesi olabilir?" denilirse þu þekilde cevap verilir: "Haya yaratýlýþtan da gelebilir, sonradan da edinilebilir. Ancak bunu dine uygun kullanmak çaba, bilgi ve niyeti gerektirir. Ýþte bu sebeple imandan olur." Ayrýca taati yapmaya, günahtan kaçýnmaya yönlendirdiði için de imandandýr. "Burada Hazreti Peygamber niçin sadece hayadan bahsetmiþtir?" diye sorulursa þu þekilde cevap veririz: "Haya bir bakýma geri kalan iman þubelerini yapmaya sevk eden bir etkendir. Çünkü hayalý kiþi dünya ve ahirette rezil olmaktan korkarak Allah'ýn emirlerini tutar, yasaklarýndan sakýnýr" (1)

Bu hadiste geçen "Haya" kelimesinin manasý için Ragýp el Ýsfahani'nin Müfredatýna müracaat ediyoruz.

Ýsfahani Müfredatýnda þu þekilde açýklýyor: "Haya; insanýn kötülüklerden sakýnmasý ve onlarý terk etmesidir. Allah Teala Bakara ve Ahzab surelerinde þöyle buyurmaktadýr: "Allah bir sivrisineði ve onun daha üstünde olan bir canlýyý örnek olarak göstermekten haya etmez." (Bakara 26) "Ancak Allah gerçeði söylemekten haya etmez." (Ahzab 53)  Hazreti Ayþe validemizden gelen bir rivayette Resulullah efendimiz þöyle buyurmuþtur: "Allah Teala Müslüman olarak saçý sakalý aðarmýþ kiþiyi azaba atmaktan haya eder."(2) Burada söz konusu olan haya, kiþinin çekinmesi türünden deðildir; çünkü: Allah Teala böyle nitelendirilmekten münezzehtir. Bundan kastedilen, onu azaba atmayý terk etmesidir. Selmaný Farisi'den gelen bir rivayette Resulullah efendimiz: "Þüphesiz Yüce Rabbiniz haya sahibidir ve cömerttir. Kulu O'na  ellerini kaldýrdýðý zaman o elleri boþ çevirmekten haya eder." (3) demiþtir. Ahmed bin Hanbel'in Müsnedinde yer alan bir hadisi þerifte Resulullah efendimiz: "Allah Teala hayalýdýr örtüye düþkündür; hayayý ve örtünmeyi sever, onun için biriniz yýkandýðýnda örtünsün."(4)"

Biz imandan bir þube olarak, beþere bakan veçhesiyle hayayý anlamaya çalýþýyoruz. Ýsfahani'nin açýklamalarýnda (son hadisi þerif hariç olmak üzere) gördüðümüz; hayanýn kötülüklerden sakýnmak ve kötülükleri terk etmek olduðu anlaþýlýyor. Bu durumda kötülüklerden çekinmemiz ve onlarý terk etmemiz imanýmýzýn gereði olarak anlaþýlýyor. Örtünün zikredildiði son hadisi þerifi nazarý dikkate alýrsak; bu durumda hayanýn; utanma manasýnda kullanýldýðý anlaþýlmýþ oluyor. Utanma olarak anladýðýmýz taktirde de yine utanma beraberinde sakýnma ve terk etme fiilini getirecektir.

Enes b. Malik'ten rivayete göre Resulullah efendimiz: "Her dinin bir ahlaký vardýr; Ýslam ahlaký(nýn özü) hayadýr." demiþtir.(5)

Beþer açýsýndan deðil Allah Teala'nýn fiilleri veçhesiyle hayanýn ne anlama geldiðini anlamaya çalýþtýðýmýzda ise; Allah Teala'nýn utanýp çekineceði bir varlýk mevcut olmadýðýndan, Allah'ýn zatý için kullanýldýðýnda haya; "O'nun kötü ve çirkin bir iþ yapmayý kendine layýk görmemesi ve daima iyi olaný yapmasý" manalarýný ifade ettiði anlaþýlmaktadýr. 

Dipnot:

(1) Ýbn Hacer el Askalani, Fethu'l Bari, cilt:1, sayfa:67.

(2) Acluni, Keþfu'l Hafa c.1, s.244. Suyuti, Camiu'l Kebir.

(3) Ebu Davut vitr 23, Tirmizi, Ýbnu Mace, Hakim.

(4) Ahmed Müsned, 4. cilt, 224, Ebu Davut, Hadis no:4012, Nesai, 1. cilt, 200.

(5) Ýbn Mace Birr 47.