M. NÝHAT MALKOÇ

            Hemþin'den Fatih'e Çileli Bir Hayatýn Serencamý

            Türk siyasî hayatýnýn mümtaz simalarýndan biri olan Ahmet Tevfik Ýleri, yokluðun ve yoksulluðun kol gezdiði Osmanlý'nýn çöküþ sürecinde, Balkan ve I. Dünya Savaþý yýllarýnda; 1911 senesinde Rize'nin Hemþin kazasýna baðlý Yaltkaya Köyü'nde dünyaya gelmiþtir. Babasý Hafýz Celâl Efendi, annesi ise Fatma Haným’dýr. 1914'te kardeþleriyle beraber memleketinden göç ederek emekli kaymakam olan dedesinin  yanýna yerleþmiþlerdir. Tevfik Ýleri, çocukluk yýllarýný þöyle anlatýr: “Aslen Rizeliyim. Küçük yaþta kardeþlerimle beraber bir sivil kaymakam mütekaidi olan büyükbabamýzýn Fatih’teki evine sýðýnmak üzere Ýstanbul’a geldik. Harp yeni bitmiþti. Hayat hudutsuz derecede pahalýydý. Önceleri ilk mektebe, sonra da Gelenbevî Ortaokulu’na devam ettim. Akþamlarý da Akþemseddin Mektebi’nin avlusunda kan ter içinde kalýncaya kadar oynardýk. Çok yaramazdým; ama bilhassa riyaziyeden sýnýfýmýn birincisiydim. Sýkýntýlý seneler ailemizi tam bir fakr u zarûrete düþürmüþtü. Onun için tatillerde boynuma astýðým bir kutu içinde sigara kâðýdý satýyordum. Okumak ve adam olmak ve hatta yaþamak için bunu yapmak zorundaydým. Mektep senede bir potin verirdi. Bayram ve tatil günleri bu yeni kunduralarý  kardeþimle nöbetleþe giyerdik” (Hürriyet, 20.8.1950)

            Tevfik Ýleri, kendisinin de belirttiði gibi ilköðrenimini Gelenbevî Ortaokulu'nda tamamlamýþ, 1927 senesinde Ýstanbul Yüksek Mühendis Mektebi'ne(bugünkü Ýstanbul Teknik Üniversitesi) girmiþ; 1933'te, son yýlýný parasýz yatýlý olarak okuduðu bu okuldan baþarýyla mezun olmuþtur. O artýk memlekete dair hayalleri olan, çiçeði burnunda bir mühendistir.

            Büyük bir Türk milliyetçisi olan Tevfik Ýleri, ayný zamanda giriþken bir insandý. Öðrencilik yýllarýnda hatiplik ve liderlik yönü inkiþaf etmiþtir. Bunun tezahürü olarak Teknik Üniversite Talebe Cemiyeti ve Millî Türk Talebe Birliði (MTTB) baþkanlýðý yapmýþtýr.

            Ýþ Hayatýndan Siyasete, Baþarýlarla Geçen Yarým Yüzyýl...

            Türkiye'nin geleceðinde önemli bir yer edinecek olan Tevfik Ýleri, Erzurum’da Nafia(Bayýndýrlýk) Müdürlüðü'nde Karayollarý Kontrol Mühendisi olarak, baþarý basamaklarýný kat edeceði memurluk hayatýna baþlamýþtýr. Erzurum'da mühendislik mesleðini icra ederken Erzurum Lisesi'nde gönüllü öðretmenlik de yapmýþtýr.  Hatta öðretmenliði o kadar çok sevmiþ ki bir ara temelli olarak öðretmenlik yapmayý bile düþünmüþtür.

            Çalýþmayý çok seven Tevfik Ýleri'nin baþarýlarla dolu ikinci görev yeri, þehitler yataðý olan Çanakkale’dir.  Burada Nâfýa(Bayýndýrlýk) Müdürü olarak hizmet ederken buna ilâve olarak Çanakkale Halkevi Köylülük Kolu Baþkanlýðý da yapmýþtýr.  Daha sonra Samsun Nâfýa Müdürü ve Yedinci Bölge Müdürü olarak önemli görevlerde bulunmuþtur.

            Sancýlý bir döneme damgasýný vuran Tevfik Ýleri, 1950 seçimlerinde CHP'den milletvekilliði teklifi alsa da bu teklifi kabul etmemiþ, kendisine daha yakýn hissettiði Demokrat Parti’den Samsun milletvekili seçilmiþtir. Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi olarak Ulaþtýrma Bakanlýðý, Millî Eðitim Bakanlýðý, Meclis Baþkan Vekilliði, ardýndan tekrar Millî Eðitim Bakanlýðý, Devlet Bakanlýðý ve Baþbakan Yardýmcýlýðý, Bayýndýrlýk Bakanlýðý ve ardýndan vekâleten de olsa tekrar Millî Eðitim Bakanlýðý gibi önemli görevlerde bulunmuþtur.

            Türk siyasî hayatýnda adý hep rahmetle anýlan Tevfik Ýleri, 1933 senesinde Ýstanbul'da Yüksek Mühendislik Okulu'nu bitirdikten sonra, canýndan çok sevdiði, her þeyden çok deðer verdiði ve derin bir saygý duyduðu Vasfiye Haným'la evlenmiþtir. Ýlk çocuklarýný kaybeden çiftin Cahide, Cahit ve Ayþe adlarýný verdikleri üç çocuklarý daha dünyaya gelmiþtir.

            Cesur ve baþarýlý bir siyasetçi olan Tevfik Ýleri, bakan olduðu dönemlerde siyasî geleceðini de riske atarak temsilcisi olduðu milletin hayallerini süsleyen ve ses getiren mühim icraatlarda bulunmuþtur. Tabir caizse yarým yüzyýla birkaç yüzyýl sýðdýrmýþtýr. Din derslerinin ilkokullarýn müfredat programýna alýnmasý, Türk Sanat Tarihi Enstitüsü’nün kurulmasý , Türk kültür eserlerinin neþrinin baþlatýlmasý, uzun bir aradan sonra Ýmam-Hatip okullarýnýn tekrar açýlmasý, Ýstanbul’da Yüksek Ýslâm Enstitüsü’nün kurulmasý  onun döneminde gerçekleþtirilen önemli icraatlardýr. Bunlarýn yanýnda Millî Eðitim Bakanlýðý tarafýndan yayýmlanmakta olan Ýnönü Ansiklopedisi’ni Türk Ansiklopedisi adýyla devam ettirmiþtir. Zamanla iyice politize olan, sol zihniyetin arka bahçesi hâline getirilen köy enstitülerini, öðretmen okullarýyla birleþtirmiþtir. Ýzmir'de Ege Üniversitesi, Ankara'da Ortadoðu Teknik Üniversitesi(ODTÜ) ve Erzurum'da Atatürk Üniversitesi onun gayretleriyle ve onun Maarif Bakanlýðý zamanýnda açýlmýþtýr. Bu üniversiteler yükseköðretime büyük katkýlarda bulunmuþtur. Yine Boðaz Köprüsü projesi onun Ulaþtýrma Bakanlýðý döneminde ihale aþamasýna getirilmiþ; fakat 1960'ta gerçekleþtirilen askerî darbe nedeniyle bu önemli proje ne yazýk ki yarým kalmýþtýr.

            Tevfik Ýleri, 1930'da Bulgaristan'ýn Razgrad þehrindeki Türk Mezarlýðý saldýrýya uðradýðýnda, taþlarý sökülüp kýrýldýðýnda, gömülü kemikler ortaya saçýldýðýnda bir anda öfkeden adeta baruta dönmüþtür. Türk Mezarlýðý'ný tahrip eden Bulgarlarý protesto etmek için büyük bir miting düzenlemiþtir. Mitingin sonunda Ýstanbul'daki Bulgar Mezarlýðý'na siyah çelenk konulmuþtur. Bunun yanýnda Türkçenin yaygýn olarak kullanýmýný saðlamak ve yerli malýný teþvik etmek için de mitingler ve kampanyalar düzenlenmesinde öncülük etmiþtir. Merhum Ýleri, 1940'da Çanakkale'de Nafia Müdürü iken geniþ halk kitlelerinin katýldýðý ilk Çanakkale Þehitleri'ni anma etkinliðini yapmýþtýr. Ýstiklal Marþý çalýnýrken ayaða kalkýlmasý uygulamasý da onun zamanýndan günümüze kalan güzelliklerden biridir.

            Tevfik Ýleri, Halkýn Büyük Sevgisine ve Muhabbetine Mazhar Olmuþtur

            Demokrat Parti'nin kurucusu ve genel baþkaný Adnan Menderes'le birlikte halkýn büyük sevgisine ve muhabbetine mazhar olan Tevfik Ýleri, 27 Mayýs 1960 Ýhtilâli’nden sonra evvelâ Harbiye'ye götürülmüþ, ardýndan tutuklanarak Yassýada’ya nakledilmiþtir. Burada diðer arkadaþlarýyla birlikte tekmelenip tokatlanmak da dahil olmak üzere, akýl almaz büyük iþkencelere maruz kalmýþtýr. Kendilerine yapýlan hakaretlerin ardý arkasý kesilmemiþtir. Daha sonra Ýmralý'ya sevk edilmiþlerdir. Nihayetinde Kayseri Cezaevi'nde heba olan kara günler...

            Demokrat Parti ve Adnan Menderes iktidarýnýn CHP'ye ve Hasan Ali Yücel’e karþý ortaya çýkardýðý maarif vekili olan Tevfik Ýleri, mahkemedeki savunmasýný, “Ölüm belki de kurtuluþtur. Memleketin huzuru benim ölümüme ve hapishanelerde çürümeme baðlýysa kararýnýzý böyle verin. Memleketimin hayrý için buna da razýyým.” sözleriyle bitirmiþtir. Mahkemedeki bu ifadeleri onun memleketini canýndan çok sevdiðini gösterir.

            Demokrasimizin sekteye uðratýldýðý 27 Mayýs Darbesi'nin maðdur ettiði bir mazlum olan Tevfik Ýleri, Yassýada'daki düzmece mahkemelerde asýlsýz suçlamalarla önce idama, daha sonra da müebbet hapse mahkum edilerek Kayseri Cezaevi’ne gönderilmiþtir. Burada mide kanseri hastalýðýna yakalanmasý üzerine Ankara Hastanesi’ne kaldýrýlmýþ, söz konusu hastanede bir süre tedavi gördükten sonra, 31 Aralýk 1961’de henüz 50 yaþýndayken vefat etmiþtir. Cenazesi 2 Ocak 1962'de Ankara'da Cebeci Asrî Mezarlýðý'nda topraða verilmiþtir. Kýzý Cahide Aksoy o günü þöyle anlatmýþtýr:  “Halk, 2 Ocak 1962’de cadde ve meydanlarda toplanan çok büyük bir topluluk halinde babam için yapýlan törende bir araya geldi. Bu büyük topluluk O’nun þahsýnda sanki bütün diðer sevdiklerine de bir gönül vazifesini yerine getiriyordu. Bu muhteþem topluluða resmî vazifeliler müdahale edemediler. Babamýn naþýný çok sevdiði bayraðýmýza sarmýþlardý. Daha sonra bu bayrak konusunda birkaç kiþinin sorguya çekildiðini duyduk. Ama o sýrada bu topluluða kimse müdahale cesaretini gösteremedi. Ankara Hastanesi’nden alýnan naþý, önce aylardýr hasret olduðu evinin önünden geçirilerek Cebeci Asrî Mezarlýðý’na kadar yaya olarak götürüldü. Güzergâh boyunca topluluk eksilmedi, arttý. Bir ara annemin kalabalýk arasýnda kaybolduðunu görüp de ona yer verilmesini isteyenlere: ‘O artýk onlarýn deðil, bizim’ diyerek sahip çýktýlar.”

            Cumhuriyet Tarihinin Büyük Ýzler Býrakan Milli Eðitim Bakaný: Tevfik Ýleri

            Tevfik Ýleri, 11 Aðustos 1950 tarihinde Cumhuriyet tarihinin eðitimde büyük izler býrakan Milli Eðitim Bakanlarýndan biri olarak göreve baþlamýþtýr.(bence diðerleri Mustafa Necati Uðural ve Hasan Ali Yücel'dir). Farklý zamanlarda bu göreve üç kez getirilmiþtir. Mühendis kökenli olmasýna raðmen eðitimde çok önemli iþlere imza atmýþtýr.

            Batý'nýn ve Ýslâm'ýn birikimlerini bir araya getirerek güçlü bir sentez oluþturmaya çalýþan Tevfik Ýleri, eðitimin öznesi olan öðretmenlere çok önem vermiþtir. Onlarýn alanlarýnda donanýmlý olarak yetiþtirilmesi için büyük gayretler göstermiþtir. Öðretmenin sadece bilgili deðil, ayný zamanda mâzisini yaþayan ve yaþatan güçlü karakterli bireyler olarak yetiþmesi için her türlü imkâný seferber etmiþtir. O, ses bayraðýmýz olan Türkçenin özünü kaybetmeden yaþatýlmasý için elinden gelenin fazlasýný yapmýþtýr. Türkçeyi yabancý dillerin boyunduruðundan kurtarmaya, onu bir bilim dili hâline getirmeye çalýþmýþtýr. Türkçeye sonradan yerli yersiz eklenen kelimelerin ders kitaplarýndan çýkarýlmasý için komisyon kurmuþtur.  Her konuda olduðu gibi bu hususta da istiþareyle hareket etmiþtir.

            Kendini milletine ve memleketine adamýþ bir insan olan Tevfik Ýleri, Türk maarif davasýnýn yýlmaz erlerinden biriydi. O, millî eðitim davasýný memleketin bütün davalarýnýn temeli saymýþtýr. Millî ve Ýslâmî duruþuyla dikkatleri üzerine çeken Ýleri, ülkemizin yönetiminde ve halkla bütünleþmesinde çok önemli bir yeri olan bugünkü Ýmam-Hatip neslinin önünü açmýþtýr. Ýmam-Hatip Liseleri onun sayesinde inkiþaf ederek Türkiye'nin öncü eðitim kurumlarý olmuþtur. Ýmam-Hatip Liselerinin tamamlayýcýsý olan Ýslâm Enstitüleri de onun zamanýnda açýlmaya baþlanmýþtýr. Bunun ilk örneði 19 Kasým 1959'da açýlan ve bugünkü Ýlâhiyat Fakültelerinin temelini oluþturan Ýstanbul Yüksek Ýslâm Enstitüsü'dür.

            Bir Tevfik Ýleri Romaný: Vefa Apartmaný

            Vefalý bir insan olan yazar Sadýk Yalsýzuçanlar, Demokrat Parti'nin dillerden ve gönüllerden düþmeyen Maarif Vekili(Milli Eðitim Bakaný) Tevfik Ýleri'nin Hemþin'den Vefa Apartmaný'na uzanan hayatýný "Vefa Apartmaný" adlý biyografik romanýnda tafsilatlý olarak anlatmýþtýr. Bu romaný yazarken Tevfik Ýleri'nin Yassýada ve Kayseri Günlükleri'ni büyük bir özenle ve dikkatle okumuþtur. Bu günlükler Vefa Apartmaný romanýnýn yol haritasýný belirlemiþtir. Tevfik Ýleri'nin sýra dýþý hayatýný romanlaþtýrma fikrini yazarýn kafasýna Milli Eðitim Eski Bakanlarýndan Hüseyin Çelik sokmuþtur. Yalsýzuçanlar, bu teklifi bir vazife addederek romanla ilgili ön hazýrlýklar yapmýþ, bu çerçevede Ýleri'nin ailesiyle defalarca bir araya gelmiþtir. Onlarýn ellerindeki bilgi ve belgeleri titizlikle incelemiþtir. Romancý Sadýk Yalsýzuçanlar, bütün bu hazýrlýklarýn tamamlanmasýnýn ardýndan Müslüman bir dava adamýnýn çileli; fakat þekvaya yer olmayan hayatýný, cam kýrýklarý üzerinde ayaklarýnýn kanamasýna aldýrmadan büyük bir azim ve kararlýlýkla yürüyüþünü etkileyici bir dille ve üslûpla anlatýr. Aný-roman karýþýmý bu eserde  zamanýn ruhu adeta elinizden tutarak sizi dolaþtýrýr.Vefakâr Yalsýzuçanlar; hayatý fedakârlýklarla geçen, her güçlük karþýsýnda güçlü durabilen mümtaz bir siyaset adamýný toplumun dikkatlerine sunarak bir anlamda kalemin vefasýný göstermiþtir.

            Tevfik Ýleri, Millî ve Manevi Þuur Sahibi Fikir ve Dava Adamýydý

            Tevfik Ýleri sadece bir siyasetçi deðil; millî ve manevi þuur sahibi fikir ve dava adamýydý. O, nefes aldýkça ilâhî bir imtihanda olduðu hakikatini idrak ederek yaþamýþtýr. Ýçinde bulunduðu hayat gemisini hiçbir zaman nefsinin dümen suyunda yüzdürmemiþtir.  Hakikat denizlerinden ayrýlmamýþtýr. Vicdanýný en büyük mahkeme olarak görmüþtür.

            Gerçekleþtirdiði güzel icraatlarla aziz milletimizin gönlünde taht kuran Tevfik Ýleri, ölümünden sonra da çok konuþulmuþ, tartýþýlmýþ, bakan olduðu dönemdeki icraatlarý takdirle anýlmýþtýr. Onunla ilgili birçok makale ve kitap yazýlmýþtýr. Bazý üniversiteler onun hayatýný ve davasýný konu edinen sempozyumlar gerçekleþtirmiþtir. Tevfik Ýleri'yle ilgili çalýþmalarýn baþýnda büyük kýzý Cahide Ýleri Aksoy''un 1977'de yazdýðý "Babam Tevfik Ýleri-Konuþmalarý ve Düþünceleri" kitabýyla 2003'te yayýmlanan "Tevfik Ýleri/Yassýada ve Kayseri Günlükleri" kitabý gelir. Sadýk Yalsýzuçanlar'ýn "Vefa Apartmaný "romaný da bu minvalde zikredilebilir. Fakat bütün bunlar adete ateþten bir gömleði üzerine giyen bir dava adamý için yeterli deðildir. Bugünkü nesil onu tüm cepheleriyle daha yakýndan tanýmalýdýr. Bunun için de hakkýnda yeni araþtýrmalar yapýlmalý, kitaplar yazýlmalý, dergilerin kapak konusu olmalý, kendisiyle ilgili film ve diziler çekilmelidir. Bu vatan evlâdýnýn adý sadece Rize'de deðil baþka þehirlerde de caddelere, bulvarlara, kültür merkezlerine, meydanlara ve okullara verilmelidir.

            Tevfik Ýleri Öldüðünde Eþine ve Çocuklarýna Para Deðil, Temiz Bir Ýsim Býraktý

            Türkiye'nin çok önemli makamlarýnda oturan Tevfik Ýleri, her zaman devletten yana tavýr takýnmýþ, kendi çýkarlarýný hiç düþünmemiþtir. Tevfik Ýleri ömrü boyunca maddî anlamda çileli bir hayat geçirmiþtir. Fakat bunu asla þikâyet konusu yapmamýþtýr. Onun þahsýyla ilgili þu beyaný; devletin malýný deniz, yemeyeni keriz gören bir kýsým yöneticilerin kulaðýna küpe olmalýdýr:  “Ben 27 Mayýs sabahý çoluk çocuðuma 25 senelik memuriyet hayatýmýn mükâfatý bir tekaüt maaþýndan baþka bir þey býrakmadým. 4 yerli halý, kýzýmýn üstündeki on yýllýk manto, küpe, bilezik, hepsi budur. Politik hayatýmda yazlýða gitmek nedir bilmedim. Ne vakit buldum ne de para… Bütün hayatýmda namuslu insan olmak tek gayem oldu.”

            Dini bütün ve inançlý bir insan olan Tevfik Ýleri, en zor þartlarda bile namazýný kýlarak Rabbine yönelmiþ, yarýnlara dair umudunu hiçbir zaman kaybetmemiþtir. Çünkü en zor þartlarda bile Müslüman'a umutsuzluk yaraþmaz. Onu itibarsýzlaþtýrmaya çalýþanlar, aslýnda kendilerini itibarsýzlaþtýrmýþlardýr. Çünkü altýn yere düþmekle kýymetinden hiçbir þey kaybetmezdi. Namaz kýldýðý sýrada bile, þahsýný hedef alan tekmeler ve hakaretler hep devam etmiþse de o, bütün bunlara raðmen asil ve vakur duruþunu hiç bozmamýþtýr. Tekme izleriyle dolu pantolonunu ailesine göndererek, ibret-i âlem olsun diye saklatmýþtýr.

            Bitmek tükenmek bilmeyen Yassýada sorgulamalarýnda memleketi soyduklarý, haksýz kazanç elde ettikleri ileri sürülen Tevfik Ýleri'nin ve arkadaþlarýnýn banka hesaplarýna el konulmuþ; fakat maddî ve nakdî anlamda hiçbir þeylerinin olmadýðý görülmüþtür. Daha sonra evlerinde arama yapýlmýþsa da ne altýn ne de deðerli bir þey bulunabilmiþtir. Tevfik Ýleri, Ýmralý'da olduðu günlerde ailesine gönderdiði bir mektupta yaþananlarý þöyle özetlemiþtir:

            “50 sene yaþadým. 28 senedir Vasfiye’mle dünyanýn en mesut karý koca hayatýna nail oldum. Allah’a bin þükür, dað gibi üç evlâdým var. Þimdiye kadar seksen kazadan kurtuldum. Çoktan ölmüþ olabilirdim. Demek ecelim gelmemiþ. Senelerce hep ölmeden evvel karýma, çocuklarýma bir tekaüt maaþý býrakmayý düþünmüþtüm. Bu mahkûmiyet tekaüt aylýðýma da dokunacak galiba. Allah bana aç kalmayacaðýnýzý gösterdi. Bunun tadýný tattýrdý. Sizin yaþadýðýnýz dünyadayým. Hasret kelimesini kullanmayýn. Hasret deðilim. Çünkü sizden uzak deðilim ki hasret olayým. Maddenin ne kýymeti var, mânen hep beraberiz.”  

            Bir memleket sevdalýsý olan Tevfik Ýleri bu topraðýn insanlarýna çok þey katmýþtýr. Çocuk kütüphanelerinin kurulmasý,anaokullarýnýn ve yatýlý bölge okullarýnýn açýlmasý, gezici öðretmenlik, din eðitimin özgürce verilmesi hep onun zamanýnda gerçekleþtirilmiþtir.

            Demokrat bir insan olan Tevfik Ýleri herkese ayný mesafede durmaya çalýþmýþtýr. Hiç kimseyi fikrinden dolayý hor ve hakir görmemiþtir. Hayatýnda hep liyakati esas almýþtýr.

            Milletimizin has evlâtlarýndan biri olan Tevfik Ýleri, zorluklar karþýsýnda mücadele etmiþ, mala mülke deðer vermemiþ, ömrü boyunca kirada yaþamýþ, tünelin karanlýðýný deðil, tünelin ucundaki ýþýðý görme gayreti içerisinde olmuþtur. Sabýrlý ve mütevekkil bir insan olan Tevfik Ýleri 24 Eylül 1961 tarihinde Kayseri Cezaevi'nden ailesine gönderdiði bir mektupta þunlarý yazmýþtýr:  "Allah var. Büyük Allah var. Her þeyi görüyor, biliyor. Gördüðüne ve bildiðine inanýyorum. Gerisi laf u güzaf. Yapýlacak tek þey tebessüm etmektir. Size mal mülk, servet býrakmadým. Yalnýz, size, þerefli, namuslu, erkek bir ad býrakabildim. Hiçbir zaman baþýnýz yere bakmayacaktýr. Bununla müteselliyim, siz de bununla iftihar edeceksiniz."

            Kaynakça: "Tevfik ÝLERÝ-Yassýada ve Kayseri Günlükleri", Cahide Ýleri Aksoy, Ötüken Yayýnevi, Ýstanbul 2003