Mezheb Ýmamlarý Kur'an-ý Kerîm'de zikrolunan dört farz üzerinde ittifak etmiþlerdir. Ki bunlar da yüzün yýkanmasý, ellerin dirseklere kadar yýkanmasý, baþýn tümünün veya bir kýsmýnýn mesh edilmesi, mafsal yumru kemiklerine kadar ayaklarýn yýkanmasýdýr. Hanefîler diðer üç mezhebe muhalefet ederek bu dört farza hiçbir þey eklememiþlerdir. Sonra Ýmamlar, yüzün sýnýrýyla ilgili olarak da ihtilâf etmiþlerdir. 

Mâlikîler, Þâfiîler ve Hanbelîler demiþler ki: Yüzün sýnýn ön tarafta sacýn (alýn üzerindeki) normal bitim noktasýndan baþlayýp sakalý olmayanlarda çenenin son noktasýnda nihayete erer. Sakalý olanlarda ise sakal kýlýnýn her ne kadar uzun olsa bile son uç noktasýna kadar devam eder. Yalnýz Þâfiîler demiþler ki: Çenenin altý da yüzden sayýlýr. Yýkanmasý vâcibtir. Hanefîlerse, sakalý çene derisinden çýkýp uzayan kimsenin çene altýný yýkamasý vâcib deðildir diyerek Mâlikî ve Hanbelîlerle görüþ birliði etmiþlerdir. Diðer taraftan kulak köklerinin üst kýsmýndaki tüysüz beyazlýðýn yüzden sayýldýðý ve dolayýsýyla yýkanmasý gerektiði hususunda 

Hanefîlerle Þâfiîler, Mâlikî ve Hanbelîlere karþý görüþ birliði etmiþlerdir. Çünkü bu sondaki iki mezheb bahse konu yerin baþtan sayýldýðý ve dolayýsýyla meshedilmesi gerektiði görüþündedirler. Karþýdan bakan birinin görebileceði kadar seyrek olup, dipteki derisi görülen saçlarý baþ meshedilirken hilâllemek gerekir. Bütün mezheb Ýmamlarý bu hususta ittifak etmiþlerdir. Maksat, suyun deriye ulaþmasýdýr. Ama eðer saçlar sýksa sadece'dýþ kýsmýnýn yýkanmasý vâcibtir. Hilâllenmesi ise vâcib deðil sünnet olur. 

Mâiikîlerse bu hususta þöyle derler: Sýk saçlarý hilâllemek her ne kadar vâcib deðilse de, suyun saç aralarýna girmesi için saçlarýn elle hareket ettirilmesi vâcib olur. Bu hareketlendirme sonucu su, saç aralarýna girmezse de bunun abdeste bir zararý olmaz. Üç mezheb Ýmamý, kulaklarýn yüzden sayýlmayacaðý hususunda ittifak etmiþlerdir. Ancak Hanbelîler bunlara muhalefet ederek kulaklarý yüzden saymýþlar ve yýkanilmasýnýn vâcib olduðunu söylemiþlerdir. Hanbelîlerle Mâlikîler, baþýn tümünün meshedilmesi hususunda ittifak etmiþlerdir. Bunlara karþý Þâfiîlerle Hanefîler, sadece bir kýsmýný mesh etmek farzdýr diyerek görüþ birliði etmiþlerdir. Bunlara göre baþýn tümünü meshetmek sünnettir. Þu da var ki: Þâfiîler, baþýn çok az kýsmýnýn meshedilmesi farzdýr demiþlerdir. Hanefîlerse baþýn dörtte birinin meshedilmesi -ki bu da kiþinin el ayasý kadardýr- farzdýr demiþlerdir. Mâlikîlerle Hanefîler, abdest organlarý arasýnda tertibe riâyet etmenin farz deðil de sünnet olduðu hususunda ittifak etmiþlerdir. Meselâ yüz yýkanmadan önce eller yýkanýrsa abdest bâtýl olmaz. Hanbelîlerle Þâfiîler buna muhalefet ederek tertibin farz olduðunu söylemiþlerdir. Mâlikîlerle Þâfiîler görüþ birliði saðlayarak niyetin farz olduðunu söylemiþlerdir. Ancak niyetin vaktine iliþkin olarak ihtilâfa düþmüþlerdir. Mâlikîler, abdeste baþlamadan örfen kýsa sayýiauak bir zaman önce niyet etmenin sahîh olduðu görüþünü ileri sürmüþlerdir. Þâfiîlerse, yüzün yýkanmasýna baþlandýðý anda niyet etmek zorunlu olarak gerekir, demiþlerdir. Þayet yüzün yýkanmasýna engel bir özür olursa bu durumda niyet, ellerin yýkanmasýna baþlandýðý anda yapýlmalýdýr. Hanbelîlerle Hanefîler yine görüþ ayrýlýðýna auþerek Hanbelîler, niyetin farz deðil de þart olduðunu söylemiþlerdir. Hanefîlerse sünnet olduðunu söylemiþlerdir. Þâfiîlerle Hanefiler görüþ birliði yaparak muvâlâtýn, yani bir organ kurumadan diðerini yýkamaya baþlamanýn farz deðil de sünnet olduðunu söylemiþlerdir. Bunlara karþý Mâlikîlerle Hanbelîler de bunun farz olduðu hususunda görüþ birliði saðlamýþlardýr. Mâlikîlerin buna iliþkin detaylý görüþleri daha önce de anlatýlmýþtýr. 56 (Abdurrahman Cezýrî, Dört Mezhebe Göre Ýslâm Fýkhý- I, Çaðrý Yayýnlarý, 7. Baský, Ýstanbul, 1993: 84-86.)

Sünnet, mendub, müstehab ve faziletin anlamýna iliþkin olarak mezhebler farklý görüþler ileri sürmüþlerdir. Bazýsý bunlarýn eþanlamlý kelimeler olduklarý, yapanýn sevâb kazanacaðý, terk edeninse cezalandýrýlmayacaðý görüþündedirler. Bazýsý da sünnetin, müstehab ve mendubtan ayrý olduðu, zîrâ yapýlmasýnýn kuvvetle istendiði görüþündedirler. Bu görüþte olanlara göre her halükârda sünneti yerine getiren sevâb kazanýr. Terk edense cezalandýrýlmaz. Bazýsý da sünnetin müstehab ve mendubtan ayrý olduðunu söylemiþ, müekked ve gayr-ý müekked olmak üzere iki kýsma ayýrmýþlardýr. Bunlara göre müekked sünneti terkeden her ne kadar cehennem ateþi ile azâblandýrýlmayacaksa da Peygamber (s.a.s.) Efendimizin þefaatinden mahrum kalmakla cezalandýrýlacaktýr. Bu nedenle önce sünnetin mezheblere göre tanýmýný ve anlamýyla ilgili geniþ açýklamalarý sunmayý, sonra da her mezhebe göre sünnetleri toplu olarak zikretmeyi, bundan sonra da akýlda tutulmasý kolay olsun diye mezhebler arasýndaki ittifaklýve ihtilaflý sünnetleri ele almayý uygun gördük.

Þafiiler dediler ki: Sünnet, mendub, müstehab ve tatavvu' eþ anlamlý kelimeler olup mükelleften, yapmasý kesin olarak istenmeyen davranýþlardýr. Bu davranýþlarda bulunanlar sevâb kazanýr; terkedenlerse cezalandýrýlmazlar. Bunlara göre sünnetler sünnet-i ayn ve sünnet-i kifâye olmak üzere iki kýsma ayrýlýrlar. Bunlardan birincisi zorunlu olmamakla birlikte yükümlünün þahsýndan yapýlmasý istenen bir davranýþtýr. Her yükümlü, ayrý ayrý bu emre muhatabtýr. Buna örnek olarak farz namazlarýn beraberinde kýlýnan sünnetleri gösterebiliriz. Ýkincisine gelince bu, toplumun yapmasý istenen davranýþlardýr. Toplum bireylerinin bazýsý bu emri yerine getirecek olurlarsa diðerlerinin bu husustaki 

yükümlülükleri ortadan kalkar. Meselâ bir cemâat, yemeðe oturduðunda bunlardan yalnýz biri besmele getirirse diðerlerinin besmele getirme yükümlülükleri düþer. Fakat sevabý, sadece besmeleyi getiren þahýs kazanýr. 

Malikiler dediler ki: Sünnet, þârün yapýlmasýný kuvvetle emrettiði davranýþtýr. Ki bu davranýþlar, þâri' tarafýndan kadri yüpeltilmiþ davranýþlardýr. Bunlarý cemâatte izhâr etmiþtir. Ancak bu davranýþlarýn vâcib olduklarýna dâir bir delil mevcud deðildir. Yapan sevâb kazanýr. Ama yapmayan azâblandýrýlmaz. Bunlara göre sünnet, mendubtan ayrý olan bir davranýþtýr, Mendub, þârün yapýlmasýný kuvvetle emretmediði davranýþtýr. Yapan sevâb kazanýr. Yapmayan azâblandýrýlmaz. Bunlar, fazilet kelimesini bazan mendub yerine de kullanýrlaii Buna örnek olarak da ikindi namazýnýn ilk dört rek'atini göstermektedirler. 

Hanefîler: Sünnetleri iki kýsma ayýrmýþlardýr: 

a. Müekked sünnet: Bunlarýn nazarýnda bu sünnet, vâcib mânâsýna gelmektedir. Bunlar derler ki: Vacibin hükmü, mertebece farzdan daha aþaðýdadýr. Vâcib, hükmü þüpheli bir delille sabit olan bir yükümlülüktür. Buna amelî farz da denebilir. Þu anlamda ki, vâcib; amellerde farz muamelesi görmektedir. Terk etmekten ötürü günahkâr olunur. Vâcibte tertip ve kaza zorunludur. Ancak vacibin farzlýðýna inanmak gerekli deðildir. Meselâ vitir namazý gibi. Bunu terkeden günahkâr olur. Ama farz oluþunu inkâr eden tekfir edilemez. Beþ vakit namazýn farzlarý ise böyle olmayýp hem inanýlmasý, hem de uygulanmasý bakýmýndan farzdýrlar. Bunlarý terk eden günahkâr, inkâr edense kâfir olur. Yalnýz Hanefîlere göre vacibi terkeden, farzý terkeden kadar günahkâr olmaz. Muhakkak olan þudur ki: Bu gibi kimseler bu günâhlarýndan ötürü cehennem ateþiyle azâblanmazlar. Ancak Peygamber (s.a.s.)’in þefaatinden mahrum kalýrlar. Böylece de anlaþýlmýþ oluyor ki: Hanefîler bir þey için “Bu sünnet-i müekkededir” dediklerinde, bununla vacibi kasdetmiþ olurlar. Bu vasýftaki bir davranýþ namaza dâhil ise sehven terkinden ötürü sehiv secdesi yapýlmasý mecburî olur. 

b. Gayr-ý müekked sünnet: Hanefîler buna mendub ve müstehab da derler. Yapan sevâb kazanýr. Terk eden ise cezalandýrýlmaz. 

Hanbeliler dediler ki: Sünnet, mendub ve müstehab eþ anlamlý kelimeler olup bunlarýn ifade ettikleri davranýþlarý yerine getiren sevâb kazanýr. Terk edense Þâfiîlerin de dedikleri gibi azâblandýrýlmaz. Ancak bunlar sünneti, müekked ve gayr-ý müekked olmak üzere iki kýsma ayýrmaktadýrlar. Müekked olana misâl, vitir ve sabah namazýnýn sünnetiyle teravih namazý gibi. Bunlarý kýlmak sevâb, terketmekse mekruhtur. Müekked olmayan sünneti terketmekse mekruh deðildir. 57 (Abdurrahman Cezýrî, Dört Mezhebe Göre Ýslâm Fýkhý- I, Çaðrý Yayýnlarý, 7. Baský, Ýstanbul, 1993: 86-87.)

Sünnet, mendub, müstehab ve fazîiet kavramlarýnýn izahý hususunda mezheblerin ayn görüþlere sâhib olduklarýný öðrenmiþ bulunuyoruz. Bazý mezheb Ýmamlarý sünnet, mendub, müstehab ve tatavvu kelimelerinin eþ anlamlý olduklarýný; bazýlarýysa bunlarýn ayrý anlamlarý ifade ettiklerini ileri sürmektedirler. Bu hususta her mezhebin kendi görüþünü dipnotlarda detaylý bir þekilde anlatmýþ bulunmaktayýz. 

Hanefiler dediler ki: Abdestin sünnetlerinin bir kýsmý müekkeddirler. Ki bunlarý yapan sevâb kazanýr, yapmayansa azâblandýnhr. Örneðin vâcib gibi: Bunlara göre vâcib ile farz arasýnda bir ayýrým mevcud olduðu da bilinmektedir. Abdestin müekked sünnetleri þunlardýr: 

a. Besmele: Abdest alacak olan ister uykudan uyanmýþ olsun, ister uyanýk halde bulunsun zorunlu olarak besmele sünnetini yerine getirmekle yükümlüdür. Besmelenin yeri, abdestin ilk baþlangýç anýdýr. “Besmele” ilk baþta unutulur, birkaç organ yýkandýktan sonra hatýrlanacak olur ve “besmele” çekilirse bu sünnet yerine getirilmiþ olmaz. Ancak ilk baþta unutup da abdesti bitirmeden önce hatýrlayan bir þahýs yine de “besmele” çeker. Ki abdesti hiç deðilse “besmele”siz olmasýn. Ýstincâdan önce ve sonra da “besmele** çekilmesi gerekir. Ancak istincâ yapan, avreti açýk iken veya necaset mahallinde iken “besmele” getiremez. Nitekim bu husus istincâ bahsinde ayrýca anlatýlacaktýr. Rasülullah (s.a.s.) dan rivayet edilen “besmele” metni þudur: 

“Ulu Allah'ýn adýyla baþlarým. Ýslâm dînini bize bahþettiðinden ötürü de Allah'a hamd ederim.”  Bir kiþi abdestin baþlangýcýnda, veya  veyahutta derse sünneti yerine getirmiþ olur.

b. Elleri bileklere kadar yýkamak: Bilindiði gibi bilek, avucun dýþýnda ve orta parmak köküyle ondan önceki parmak kökü arasýnda bulunan çukur kýsýmdýr. Bazý Hanefîler, su kabýna daldýrmadan elleri bileklere kadar üç defa yýkamak farz, bu iþi abdestin diðer fiillerinden önceye almak da sünnettir demiþlerdir. Elleri kabta yýkamayla ilgili detaylar da vardýr. Zîrâ elin yýkanacaðý kab leðen, kova ve benzeri açýk kablardan olacaðý gibi, ibrik ve benzeri kapalý kablardan da olabilir. Eðer ibrikse bunu sol eliyle tutup suyu üç defa sað eline dökmesi, sca/u da sað eliyle tutup üç defa sol eline dökmesi müstehab olur. Eðer kab açýk ise bu kabtan tas gibi su almaya yarayacak bir þey varsa bu tasý önce sol eliyle tutup üç defa sað eline dökmesi; sonra da sað eliyle tutup üç defa sol eline dökmesi müstehab olur. Yok eðer beraberinde kaptan su alacak tas ve benzeri bir þey yoksa sol elinin parmaklarýný birbirine yapýþtýrarak avuçlarýna kadar suya daldýrmasý müstehab olur. Bu parmaklarýyla su alýr. El açýk ve parmaklar bitiþik, kepçevâri ve azýcýk da kavisli bir þekilde suya daldýrýlacak, avuçsa suya girmeyecektir. Eðer avucunun tümünü suya daldýrýrsa, kaptaki de az su olduðundan avuca gelen su müsta’mel su hükmüne girer. Ancak abdest almakta olan kiþi, avucuna gelen suyun, avuçladýðý suyun yansý kadar olmadýðýna gâlib zanla hükmederse bu durumda müsta’mel olmaz. Abdest alacak adam kabtaki az suya elini daldýrmasýna raðmen suyun müsta’mel olmamasýný, yani eski temizleyicilik vasfýný yitirmemesini isterse bu suyla organlarýný yýkamayý deðil de sadece bu suyu avuçlayacaðýna niyet etmelidir. Þöyle ki: Bu adam, “Bu sudan avuçlamaya niyet ettim” dese ve sonra da yýkamak istediði organýný yýkasa, bu durumda su müsta’mel olmuþ olmaz. Çünkü su, önceden kendisi ile abdest almaya niyet edilirse müsta’mel olur. Daha önceki kýsýmlarda da anlatýldýðý gibi su, ibâdet iþinde kullanýlmasý istenildiðinden müsta’mel olur. Tabiî bu anlattýklarýmýz, elin üzerinde muhakkak bir necasetin bulunmamasý þartýna baðlýdýr. Eðer elde bir necaset olur da elini su kabýna daldýrýrsa ister avuçlamaya niyet etsin ister etmesin su, necis olur. Eli necâsetli olduðu için kabtan taslafveya temiz bir mendille veya aðzýyla su alýp elindeki necaseti yýkamaktan âciz kalýrsa, su almak için baþka hiçbir araç da bulamazsa sudan vazgeçip teyemmüm eder. Namazýný kýlar. Bu namazý iade etmesi de gerekmez. c. Mazmaza ve istinþak: Hanefîler nazarýnda bunlar, vâcib mânâsýndaki müekked sünnettendirler. Terkedilmeleri günâha sebebiyet verir. Her defasý için avuca ayrýca su almaya gerek yoktur. Hattâ avucuna su alýp bir kýsmýyla mazmaza yapar, geri kalanýyla da istinþak yaparsa yine caiz olur. Ama avucuna su alýr, bu suyla istinþak yapar, sonra da suyu tekrar avucuna boþaltýp mazmaza yapacak olursa bu caiz olmaz. Sonra mazmaza demek, abdest alanýn aðzýnýn tamamýný suyla yýkamasýdir. Aðzýný oynatmaksýzm suya daldýrýrsa da yeterli olur. Aðzýna su alýp suyu dýþarý atmaz, aksine içerse bu da sünnetin yerine getirilmiþ olmasý için yeterli olur. Tabiî aðzýný üç defa suyla doldurmasý þarttýr. Ama suyu süzerek içecek olursa bu, yeterli olmaz. Istinþaka gelince bu, burun yumuþaklýðýna deðinceye dek suyu buruna çekmektir. Ama daha üst tarafýna suyu çekmek sünnet deðildir. Soluk alarak suyu içeri çekmek de sünnet deðildir. Oruçlu olmayanýn mazmaza ve istinþakta mübalaða yapmasý sünnettir. Oruçlunun yapmasý ise mekruhtur. Çünkü bu durumda orucun bozulma ihtimâli vardýr. Sünnet gereði olarak hem mazmaza hem de istinþakm üçer defa yapýlmasý icâb eder. Ýstinþak yaparken su, sað elle buruna çekilir. Sol elle de burundan dýþarý atýlýr. Ki Mâlikîler bu durum için istinþak ifadesini kulanmakta ve müekked sünnetlerden saymaktadýrlar. d. El ve ayak parmaklarýnýn hilâllenmesi: Hilâllemek, damlamakta olan suyla parmaklarý birbirinin arasýna girdirmektir. Ýhtilafsýz olarak bu müekked bir sünnettir. Parmaklar birbirine bitiþik, ancak aralarýna su girebiliyorsa bu durumda aralarýný hilâllemek sünnet, eðer aralarýna su girmiyorsa vâcib olur. El parmaklarýný hilâllemek, iki elin parmaklarýný birbirlerinin arasýna geçirmekle olur. Ayak parmaklarýna gelince, sað ayaðýnýn küçük parmaðým sol elinin serçe parmaðýyla hilâlleyecek ve bu ayak bitirildikten sonra sol ayaðýn baþ parmaðýndan baþlayýp serçe parmaðýnda sona erdirecektir. Tabiî bu sekil, en iyi olanýdýr. Dileyen dilediði þekilde hilâlleyebilir. e. Her yýkayýþýn üçlenmesi: Her organýn tamamýný bir defa suyla yýkamak farz, ikinci ve üçüncü defa yýkamaksa müekked sünnettir. Doðru olan görüþe göre bu böyledir. Farz olan birinci yýkayýþta su, organýn üzerinde akýtýlýp damla damla yere akmalýdýr. Birinci yýkayýþta su, organýn yýkanmasý gereken yerlerinin tümünü kaplamaz da ikinci veya üçüncü yýkayýþta su her tarafýný kaplayacak olursa farz yerine getirilmiþ, ama sünnet aksamýþ olur. 

f. Baþýn tümünü meshetmek: Sadece farz olan miktarý meshetmekle yetinilir ve bu davranýþ birkaç kez tekrarlanacak olursa günahkâr olunur. Baþý meshederken ýslak parmaklar baþýn ön tarafýna konulup, baþýn tümünü kapsayacak þekilde ense köküne doðru sürmelidir. Bundan sonra parmaklarda fazla ýslaklýk kalmýþsa yine meshe devam edilmelidir. Islaklýk kalmamýþsa buna gerek yoktur. Mâlikîler de bu görüþtedirler. 

g. Kulaklarý meshetmek: Baþýn mesh suyu île kulaklarýn içi ve arka kýsýmlarý meshedilir. Bu mesh için yeni su almak daha iyi olur. Ki Hanefîlerin bir kýsmý bunu yeðlemiþlerdir. Baþ meshedildikten sonra avuçta su kalmamýþsa kulaklar bu suyla meshedilir. Ancak avuçtaki su kurumuþsa yeni su almak gerekir. Kulaðýn içi iþaret parmaðýyla, arka kýsmý da baþ parmakla meshedilir. 

h. Niyet: Abdest alan kiþi niyet ederken hades hâlinin giderilmesine veya namaz kýlma ruhsatýný elde etmeye veya temizlemeye veyahut da salt abdest almaya niyet etmelidir. Ama en faziletli olaný, abdest alanýn “Allah'a ibâdet kasdýyla namaz için abdest almaya niyet ettim” demesidir. Veya, “Hades hâlinin kaldýrýlmasýna niyet ettim” demesidir. Ya da, “temizlenmeye niyet ettim” diyebileceði gibi, “namaz kýlmayý mubah etmeye niyet ettim” de diyebilir. Niyetin asýl yeri kalb ise de, bu cümlelerden birini söylemek müstehab olur. Niyetin vaktine gelince bu, yüzün yýkanýlmasýna baþlanýldýðý andýr. 

i. Misvak kullanmak: Misvakýn, bilinen erak aðacýndan olmasý þart deðildir. En iyisi murra aðacýndan yapýlanýdýr. Bu aðaçtan yapýlan, aðzýn güzel kokmasýný saðlar. Dili fasihleþtirir... Diþleri temizler... Aðýzdaki kirlerin mideye girmesini önlediði için mideyi de kuvvetlendirir... En ideâli; kuru olmayan, serçe parmak kalýnlýðýnda ve bir karýþ uzunluðunda olanýdýr. Misvak bulunmadýðý takdirde diþ fýrçalarý da misvak yerine kullanýlabilir. Fýrça da bulunmazsa parmaklarla diþ ve aðýz temizlenir. Sakýz da misvak yerine geçerli olur. Þayet misvak varsa mendub olan kullanýþ þekli þöyledir: Misvak sað elle tutulacak. Serçe parmak altta, baþ parmak fýrçalý kýsmýn biraz aþaðýsýnda, diðer üç parmak da misvâðýn üzerinde tutulmalýdýr. Misvak, mazmaza anýnda kullanýlýr. Eðer kullanmaya engel bir hal varsa zorunluluk dolayýsýyla terk edilebilir. Uzanmýþ olan bir kiþinin misvak kullanmasýnda kerahet vardýr. Bu müekked sünnetleri anlattýktan sonra gelelim Hanefîlere göre abdest için müstehab olan hususlara: Sahîh olan görüþe göre bunlar her ne kadar müekked sünnet deðilseler de sünnettirler. Ki bunlarý þu þekilde bir sýralamaya tâbi tutabiliriz: 

a. Tertib: Farzlarý yerine getirirken önce yüzü yýkamakla iþe baþlanýr. Sonra dirseklere kadar eller yýkanýr. Sonra baþýn dörtte biri meshedilir. Sonra mafsal yumru kemiklerine kadar ayaklar yýkanýr.

“Ey îmân edenler, namaza kalkacaðýnýz zaman yüzlerinizi ve dirseklere kadar ellerinizi yýkayýn. Ve baþlarýnýzý meshedip her Ýki topuða kadar ayaklarmýzý yýkayýn.” 58 (Maide: 5/6.)

Sahîh kavle göre müekked sünnetler arasýnda da tertibe riâyet etmek gerekir. Bazý Hanefîler, bu tertibin müstehap olduðu görüþündedirler. 

b. Muvâlât: Buna acele davranmak da denebilir. Yani abdest organlarýndan birinin suyu kurumadan hemen diðerini yýkamaya baþlamaktýr. Bunda da mevsimin normal olmasý þarttýr. Meselâ havalar çok sýcaksa su çabuk kurur. Çok soðuksa da çabuk donar. Eðer bu ve buna benzer mazeretler yoksa muvâlâta riâyet etmek sünnettir. Meselâ yüz yýkandýktan sonra abdest suyu tükenir, ikinci su gelinceye kadar beklenirken yüzdeki su kurursa bunun abdeste bir zararý dokunmaz. Mâliki ve Hanbelîlere göre muvâlâtýn farz olduðu, abdestin farzlarý bölümünde anlatýlmýþtý. Sünnetliði ile müstehabhði hususunda ihtilâf edilen hususlara gelince, bunlarý da þöylece sýralayabiliriz: 

a. Ayaklarý yýkarken su kabýný sað elde tutarak önce sað ayaðýnýn ön kýsmýna döküp sol elle ayaðý ovmak ve bu þekilde üç kere yýkamak. Sonra yine ayný elle sol ayaðýn ön kýsmýna su döküp sol elle ayaðý ovmak. 

b. Elleri yýkarken de ayaklarda olduðu gibi parmak baþlarýndan yýkamaya baþlamak. 

c. Mesh esnasýnda meshe baþýn ön tarafýndan baþlamak. 

d. Önce mazmaza, sonra istinþak yapmak. Oruçlu olanýn, suyu aðza ve buruna fazla çekmemesi, oruçlu olmayanýnsa fazlaca çekmesi gerekir. Suyu . burna verdikten sonra kendi nefesiyle burnun üst kýsýmlarýna doðru çekmelidir. 

e. Üç defa her organý yýkadýktan sonra artacak suyu baþka birisi abdest için kullanacaksa bu durumda suyu israf etmemek. Eðer artacak olan suyu baþkasý abdest için kullanmayacaksa bu durumda israf edilmemesi mendub olur. 

f. Kollarý yýkarken elleri de onlarla beraber yeniden yýkamak. Zâten ellerin ilk yýkanýþý sünnettir. Kollarla beraber yeniden yýkanmasý ise baþka bir sünnet olmaktadýr. Ama abdest alan bir kiþi, önce ellerini sonra da yüzünü yýkar ve daha sonra kollarýný yýkarken sadece bileklerden dirseklere kadar (dirsekler dahil) olan kýsmý yýkarsa bu durumda farzý yerine getirmiþ ama sünneti terk etmiþ olur. Hanefîlere göre abdestin sünnetleri bu saydýklarýmýzdan ibarettir. Malikiler dediler ki: Abdest alanýn yapmakla sevâb kazanacaðý, ter-ketmekle de azâblandýrýlmayacaðý müekked sünnetler þunlardýr: 

a. Elleri bileklere kadar yýkamak: Bilindiði gibi bilek, avuç içiyle kolun birbirinden ayrýldýðý mafsaldýr. Elleri yýkamak suyun azlýðýna ve çokluðuna göre deðiþir. Su eðer az ise ve de akar deðilse, eðer içinden alýnmasýna yarayacak tas gibi bir þey varsa, bu durumda elleri suya sokmadan yýkamak gerekir. Aksi takdirde sünnet yerine getirilmemiþ olur. Eðer eller temiz ise bunlardan birini veya ikisini yýkamadan suya daldýracak olursa mekruh iþlemiþ ve sünneti de kaçýrmýþ olur. Eðer su çok veya akar ise elleri temiz olsun necis olsun, yýkamýþ olmakla sünneti yerine getirmiþ olur. Bu yýkama ister suyun içinde olsun, ister dýþýnda olsun hüküm aynýdýr. Küçük havuzdaki gibi, su eðer az ise ve ondan su almak mümkün deðilse, elleri temiz ise bu durumda avuçlayarak ellerini yýkayabilir. Elleri temiz deðil ama bu suyun içine sokmakla suyun vasfýný deðiþtirmeyecekse, yine bir veya iki eliyle suyu avuçlayarak alýr ve suyun dýþýnda ellerini yýkar. Böylece sünneti eda etmiþ olur. Ama elleri temiz deðil, ellerini sokmakla suyun vasfýnýn deðiþeceðinden korkarsa aðzýyla veya temiz bir bezle su alýp ellerini yýkamaya çalýþýr. Bunu yapmaya imkân olmazsa suyu býrakýp teyemmüm eder. 

b. Mazmaza: Suyu aðza alýp tekrar dýþarý atmaktýr. Eðer abdest alanýn kastý olmadan su girecek olursa veya aðzýna su alýp hareket ettirmezse veya aðzýna su alýp hareket ettirir, ama bu suyu yutup da dýþarý atmazsa sünneti yerine getirmiþ olmaz. Oysa Hanefîler derler ki: Mazmazada su aðza girdikten sonra hareket ettirilmese veþa dýþarý atýlmasa da sünnet yerine getirilmiþ olur. 

c. Ýstinþak: Suyun nefesle buruna çekilmesidir. Nefesle çekilmediði takdirde sünnet yerini bulmuþ olmaz. Hanefîler bu görüþe karþýdýrlar. 

d. Ýstinsar: Suyun yine nefesle burundan dýþarý atýlmasýdýr. Bunu yaparken de sol elin baþ ve iþaret parmaklarýyla burun yumuþaðýnýn üst tarafý tutulup su dýþarý atýlýr. Burunda sümük ve diðer kurumuþ pislikler varsa bunlar da sol elin serçe parmaðýyla çýkarýlýr. 

e. Kulaklarýn iç ve dýþýný meshetmek: Kulak delikleri de mesh kapsamýna girerler. 

f. Kulaklarý meshederken yeni su kullanmak: Sünnetin yerini bulmasý için, baþýn meshinden arta kalan su yeterli deðildir. Hanefîler bu görüþe muhaliftirler. Efdal olan kulak meshi þöyle yapýlanýdýr: Ýþaret parmaðý kulak deliðine sokulup baþ parmak da kulaðýn arkasýna konularak iþaret parmaðýyla baþ parmak ikilenerek döndürülür. Ve kulaklarýn içiyle dýþýnýn meshi böylece tamamlanmýþ olur. Baþka þekilde meshedilse yine yeterli olur. Ancak istenen þey kulaklarýn tamamýný meshetmektir. 

g. Abdest organlarý arasýndaki tertibe uymak: Hanefîlerin de dedikleri gibi önce yüz, sonra da kollar yýkanacak. Daha sonra baþ meshedilerek ondan sonra ayaklar yýkanacaktýr. 

h. Birinci meshten sonra elde ýslaklýk kalmýþsa baþý ikinci kez meshetmek: Elde ýslaklýk kalmamýþsa yeniden meshetmek sünnet deðildir. 

i. Altýna su giden yüzüðün oynatýlmasý: Mâlikîlerin bu konuda güzel bir tafsilâtý vardýr. Þöyle ki: Takýlan yüzük ya mubah, ya haram veya mekruh bir yüzük olabilir. Kiþinin kendi parmaðýna taktýðý, aðýrlýðý 6,8 gramý geçmeyen yüzük gümüþten ise ve birden fazla da deðilse mubah bir yüzüktür. Dar da olsa geniþ de oha, altýna su geçse de geçmese de bu yüzüðü oynatmak gerekmez. Bu hüküm hem abdest, hem de gusül için geçerlidir. Ancak abdest alýnýp bittikten veya gusül sona erdikten sonra bu yüzük çýkarýlacak olur da, dar bir yüzük olduðu gerekçesiyle altýna su geçmediðini zannederse, yerini yýkamasý gerekir. Kiþinin kendi parmaðýna taktýðý altýn veya aðýrlýðý 6,8 gramdan fazla olan bir yüzükse bu, haram bir yüzük olur. Gümüþ yüzük birden fazla olunca da haram olur. Bu yüzük eðer geniþ ise sadece oynatýlmasý yeterli olur. Altýný ovmasý gerekmez. Alt tarafýný yüzüðün kendisiyle ovmasý yeterli olur. Eðer bu yüzük darsa, yerinden ileriye alýnmasý gerekir. Ki alt tarafýný ovmak mümkün olsun. Bakýr, demir ve kurþundan yapýlma yüzükleri takmak mekruh olur. Ki abdestte veya gusülde bunlar da 

haram yüzüðün hükmüne tâbi olurlar. Bu anlattýklarýmýz erkekleri ilgilendirmektedir. Kadýnlara gelince onlar, ister altýndan ister baþka madenden yapýlma olsun diledikleri süs ve takýlarý takabilirler. Meselâ bilezik veya halhal takarsa, dar olsun geniþ olsun, altýna su geçsin geçmesin, bunlarý oynatmak gerekmez. Ancak abdest alýnýp tamamlandýktan sonra veya gusül yapýlýp bitirildikten sonra bunlar çýkarýlacak olurlarsa, dar olduklarý gerekçesiyle altlarýna su geçmediði zannedilirse bu durumda yerlerini yýkamak vâcib olur. 

Hanefîlere gelince; onlar bu hususta derler ki: Geniþ yüzüðü oynatmak, sünnet deðil de mendubtur. Eðer yüzük darsa ve altýna suyun geçmesine engel oluyorsa oynatýlmasý farz olur. Bu yüzük mubah da olsa, haram da olsa hüküm aynýdýr. Bunlara göre kadýnlar, alt tarafýna su geçmeyecek kadar dar yüzük veya bilezik takarlarsa muaf sayýlmazlar. Ancak önce de anlatýldýðý gibi Hanefîler, ovmayý þart koþmazlar. 

Þâfiîler: Bilindiði gibi Þâfiîler sünnet, mendub, fazilet ve müstehab arasýnda herhangi bir ayýrým yapmazlar. Bunlara göre abdestin sünnetleri çoktur. Ancak þöyle bir sýralama yapabiliriz: 

a. Ýstiâze: Abdeste baþlarken “Eüzübillâhimineþþeytânirracîm” demelidir. 

b. Besmele: Elleri yýkamaya baþlarken “besmele” çekmelidir. Bunun en azý “Bismillâh”dir. Ama en faziletlisi “Bismillâhirrahmânirrahîm” diyerek besmeleyi tamamlamaktýr. Sünneti yerine getirmek için bu lafýzlardan birini okumak gerekir. Baþka lafýzlar kullanýlacak olursa sünnet yerine getirilmiþ olmaz. Zîrâ þâri, özellikle “besmele” çekilmesini istemiþtir. Hanefîler bu görüþe muhaliftirler. Kiþi cünüb de olsa “besmele” çekmelidir. Abdestin baþlangýcýnda kasten veya unutarak besmele çekilmezse, abdestin ortalarýnda veya sonunda “besmele” çekilmesi îcâb eder. Ama abdest tamamlanýr, “þehâdet” kelimesi getirilir ve gerekli dua okunursa artýk “besmele”nin vakti geçmiþ olur. Ve “besmele” çekilmez. Hanefîler de bu görüþtedirler. 

c. Besmele anýnda abdestin sünnetlerine niyet etmek: Bu niyet, hades hâlinin kaldýrýlmasý niyetinden ayrýdýr. Bilindiði gibi, hades halinin kaldýrýlmasý niyeti farzdýr. Ve ancak yüzün yýkanmasý anýnda yapýldýðý takdirde geçerli olur. 

d. Elleri bileklere kadar yýkamak: Besmele çekerken eller yýkanýr ve abdestin sünnetlerine niyet edilir. Ki böylece üç þey bir araya toplanmýþ olur. Su, içinden ele dökülmesi mümkün olan ibrik ve benzeri bir kapta ise elleri bu kabýn dýþýnda (eller zâten batýrýlamaz ya) üç kere yýkamakla sünnet yerini bulmuþ olur. Eðer su, az olup üstü açýk bir kaptaysa ve abdest alan kiþi, ellerinin temiz olduðunu da kesin olarak biliyorsa, bu suyun içinde yýkayabilir. Ama temizliklerinden þüpheye düþerse ellerini kaba batýnp içinde yýkamasý mekruh olur. Eðer ellerinin necis olduðunu kesin olarak biliyorsa kaba batýrmasý haram olur. Ancak necasetten temizlenmesi için ellerini kabýn dýþýnda üç defa yýkamasý vâcibtir. Ki bununla sünneti yerine getirmiþ olmaz. Sadece ellerini necasetten arýndýrmýþ olur. Abdestin sünnetini yerine getirmek için, ayrýca yine üç defa yýkamasý gerekir. 

e. Elleri mazmaza yapmadan önce yýkamak: Mazmazadan sonra yýkayacak olursa sünneti yerine getirmiþ olmaz. 

f. Mazmaza: Burun deliklerini yýkamadan önce aðza su almak. Suyu aðýzda çalkalamak ve sonra da aðýzdan dýþarý atmak þart deðildir. Sünnetin yerine gelmesi sadece suyu aðza vermekle olur. Suyu yutup dýþarý atmasa bile sünnet, yine de yerini bulmuþ olur. Ama en mükemmel olan þekil, aðza verildikten sonra suyun çalkalanmasý ve bilâhare dýþarý atýlmasýdýr. 

g. Ýstinþak: Bu, suyun buruna verilmesidir. Nefesle yukarýya doðru çekilmese ve sonra da atýlmasa bile sünnet yerini bulur. Ama en mükemmel olan þekil, suyun buruna verilerek nefesle yukarýya doðru çekilmesi ve bilâhare dýþarý atýlmasýdýr. Mazmaza ve istinþakta uygulanacak en iyi yöntem, suyun avuca alýnmasý, avuçtaki bu suyun bir kýsmýyla mazmaza yaptýktan sonra geri kalaniyla istinþak yapýlmasýdýr. Bunu üç avuç suyla üçlemelidir. Her avuç suyun yarýsý mazmazaya, yarýsý da istinþaka sarfedilmelidir. 

h. Kýbleye yönelmek: Kýbleye yönelebileceði bir yerdeyse abdest alacak olan kiþi kýbleye yönelmelidir. i. Ýçinde abdest suyu bulunan üstü açýk kabý sað yanýna, üstü kapalý olan kabý ise sol yanýna indirmelidir. 

j. Abdeste elleri yýkarken besmele çektikten sonra þu duayý okumalýdýr: “Ýslâmiyetten ve diðer nimetlerden ötürü Allah'a hamdolsun. Suyu temizleyici ve Ýslâmiyeti de nûr 

kýlan Allah'a hamdolsun. Rabbim, þeytanlarýn vesveselerinden sana sýðýnýrým. Ve huzurumda bulunmalarýndan da sana sýðýnýrým. Allah'ým, ellerimi sana karþý iþlenecek tüm isyanlardan koru.” Mazmaza ânýnda da þu duayý okumalýdýr: “Allah'ým, sana zikretmem, sana þükretmem ve ibadetini güzelce edâ etmem hususunda bana yardým et.” Ýstinþak esnasýnda ise;    “Allah'ým, bana cennetin kokusunu koklat.” Yüzünü yýkama esnasýnda ise; “Allah'ým, bir takým yüzlerin beyaz, bir takým yüzlerin de kara olacaðý günde yüzümü ak et.” Sað kolunu yýkama esnasýnda ise;    . “Allah'ým (amel) defterimi saðýma ver ve kolay bir hesabla da hesabýmý gör.” Sol elini yýkama esnâsýndaysa; “Allah'ýný (amel) defterimi ne solumdan ve ne de arka tarafýmdan verme.” Baþýný meshetme esnasýnda ise: “Allah'ým saçlarýmý ve derimi ateþe haram kýl. Senin gölgenden baþka gölgenin bulunmadýðý (kýyamet) gün(ün)de beni arþýnýn altýnda gölgelendir.” Kulaklarýn meshi esnâsýndaysa; Allah'ým, beni söz dinleyenlerden ve onun en güzeline uyanlardan eyle. Ayaklarý yýkama esnâsýndaysa; “Allah'ým, ayaklarýn kaydýðý günde sýrat köprüsü üzerinde ayaklarýmý sabit kýl” Abdestin bitiminden sonra da kýbleye yönelip ellerini semâya doðru kaldýrarak þu duayý okumalýdýr: “Tanýklýk ederim ki Allah'tan baþka hiçbir ilâh yoktur. O, birdir, ortaðý hiç yoktur. Yine tanýklýk ederim ki, Efendimiz Muhammed, O'nun kulu ve elçisidir. Allah'ým, beni tövbe edenlerden Ve temizlenenlerden kýl. Allah'ým, seni noksan sýfatlardan tenzih eder ve sana övgülerimi arz ederim. Senden baþka ilâh olmadýðýna tanýklýk eder, senden afvü maðfiret ister ve sana dönerim.” Bu duayý okuduktan sonra da “Kadr” sûresini okumalýdýr. Bu dualarýn bir kýsmýna Hanefîler muvafakat etmiþler, ancak bunlarý sünnetlerden saymamýþlardýr. Müstehab ve mendub olduklarýný söylemiþlerdir. Mâlikîlerse ileride de anlatýlacaðý gibi bunlarý ne müstehab ne de faziletlerden saymamýþlardýr. 

k. Misvak kullanmak: Þafiîler her ne ile olursa olsun diþleri temizlemeyi yeterli görmüþlerdir. Bunlar demiþler ki: îster diþ temizleme aracý, erak aðacýnýn dalý olsun, ister fýrça olsun diþleri temizledikten sonra yeterli olur. Yalnýz diþleri parmakla temizlemenin misvak yerine geçerli olmayacaðý görüþündedirler. Abdest alacak þahýs, misvâklamayi ellerim yýkamadan önce de yapabilir. Bunu yaparken misvâklamaya niyet etmelidir. Misvâklama esnasýnda þu duayý okumasý sünnettir: “Allah'ým, diþlerimi onunla beyazlat. Damaðýmý kuvvetlendir. Küçük dilimi de onunla sabit kýl. Ve onu benim için bereket vesilesi yap. Ey merhamet edicilerin en merhametlisi.” Misvâklamaya aðzýn sað tarafýndan baþlanýr. Sonra sol taraf misvâklanýr. Azý diþlerinin baþ taraflarýna, sonra boðazýn tavan kýsmýna, sonra dilin yüzeyine sürülür. Diþleri enlemesine misvâklamak sünnettir. Misvak sað ele alýnýr. Serçe parmakla alt tarafýndan, iþaret parmaðý, orta parmak ve yanýndaki parmakla da üst kýsmýndan tutular. Kirlendiðinde veya kokusu deðiþtiðinde üç defa yýkanmasý gerekir. Uzunluðunun bir karýþtan fazla olmasý ise mekruhtur. 

l. Abdest suyu bazan avuçlanacak geniþ bir kaptaysa yýkamaya organlarýn ön kýsmýndan baþlanmasý sünnettir. Ama eðer su musluk, ibrik ve benzeri bir yerden çýkmaktaysa veya bir baþkasý tarafýndan abdest alanýn eline dökülüyorsa, bu durumda organlarýn geri kýsmýndan itibaren yýkamaya baþlanmasý sünnet olur. Bu durumda kollar, dirseklerden bileklere doðru yýkanýr. Ayaklarsa mafsal yumru kemiklerinden parmaklara doðru yýkanýr. 

m. Yüzünü yýkamak için iki avucuyla birlikte suyu avuçlamalý ve de suyu yüzüne çarpmamalýdýr. 

n. Sakalý sýk olanlar, sakallarýný hilâllemelidirler. 

o. Meshederken baþýn tümünü meshetmeli. Kulaklarýn iç ve dýþýnýn yeni suyla meshedilmesi sünnettir. Abdest organlarýný yýkarken ovmalýdýr. 

p. Önce sað taraftaki organlarý yýkamalýdýr. 

r. Gurre ve tahcîli uzatmalýdýr. 

Gurre: Yüzün yýkanmasýnda farz olan kýsýmdan fazla olarak baþýn ön kýsmýndan bir miktarýnýn ve boynun yan taraflarýndan birazýnýn yýkanmasýdýr. 

Tahcîl: Kollarý yýkarken dirseklerden biraz daha yukarýsýný, ayaklarý yýkarken de mafsal yumru kemiklerinin biraz daha üst taraflarýný yýkamaktýr. 

s. Abdestteki fiil ve sözleri üçlemelidir. (Niyet hariç). 

þ. Sidik akýntýsý olanlardan baþkasýnýn muvâlâtý uygulamasý sünnettir. Yâni organlardan biri kurumadan diðerini yýkamaya geçmelidir. Sidik akýntýsý ve benzeri sürekli abdest bozucu özürleri bulunan kimselerin muvâlâtý uygulamalarý vâcibtir. 

t. Abdest alýrken ihtiyâç olmadýkça Allah'ý zikirden baþka dünya kelâmý söylememelidir. 

u. Su döktürmek gibi ihtiyâç yokken baþkasýndan yardým istememelidir. 

ü. Ýhtiyâç olmadýkça abdest organlarýný kurulamamalýdýr. 

v. Ýhtiyâç olmadýkça eldeki artýk suyu silkelememelidir. 

y. Abdestten artan suyu içmelidir. 

z. Geniþ yüzüðü oynatmalýdýr. Alt tarafýna su geçmeyen dar yüzüðü, altýna su geçinceye kadar oynatmak gerekir. Bu hususta yüzüðün mubah veya haram veyahut da mekruh yüzüklerden olmasý hükmü deðiþtirmez. Bu görüþe Hânefîler muvafýk, Mâlikîler ise muhaliftirler. 

Hanbeliler dediler ki: Abdestin sünnetleri, mendublan veya müs-tehablarý aþaðýda sýralanmýþtýr: a. Kýbleye yönelmek. 

b. Mazmaza esnasýnda aðzý misvâklamak. Diþleri temizlemek için diþleri enlemesine, damaðý kuvvetlendirmek için diþleri diklemesine misvâklamak mendubtur. Sol elle tutularak diþler, damak etleri ve aðzýn içi misvâklamr. Misvak aðacýnýn diþ etlerine zarar vermemesi için yumuþak olmasý gerekir. Kuru olmasý mekruhtur. Bütün vakitlerde mÝsvâklanmak sünnettir. Ancak oruçlunun zeval vaktinden sonra kuru veya nemli misvaký kullanmasý mekruhtur. Zevalden önce ise nemli de olsa misvak kullanmasý mubahtýr. Her namaz vaktinde, uykudan uyanýldýðýnda, aðzýn kokusu deðiþtiðinde, abdest alýndýðýnda, Kur'an-ý Kerîm okunacaðýnda, mescide girildiðinde, kiþinin kendi evine girmesi esnasýnda, midenin içindeki yemeklerin bitip midenin boþalmasý hâlinde, diþler sarardýðýnda muhakkak surette misvaklanmak gerekir. Misvak yaparken önce süt diþlerinden baþlayarak azý diþlerine kadar aðzýn sað tarafý, sonra yine ayný þekilde sol tarafý misvâklamr. Reyhanla nar aðacý, kamýþ ve benzeri diþ etlerine zarar verecek þeylerle misvaklanmak mekruhtur. c. Avuçlarý üç defa yýkamak. 

d. Yüzü yýkamadan önce mazmaza ve istinþak yapmak. Oruçlu olmayanýn mazmaza ve istinþakta mübalaða yapmasý sünnettir; 

e. Üzerinden su geçen organlarý ovmak. 

f. Üzerinde tüy, girinti ve çýkýntýlar bulunmasý nedeniyle yüzü yýkarken bol su kullanmak. 

g. Sýk sakallan yýkarken hilâllemek. 

h. Ovmaya gerek görülmeden aralarýna suyun girebildiði el ve ayak parmaklarýný hilâllemek. Eðer su, ovmakla aralarýna girebiliyorsa bu durumda hilâllenmeleri vâcib olur. 

i. Kulaklarý meshederken suyu yenilemek. 

j. Ýkili organlardanönce sað tarafta olaný yýkamak. 

k. Gurre ve tahcîlî uzatmak. 

l. Her organý ikinci ve üçüncü kez yýkamak. Tabiî eðer birinci yýkayýþta su, organýn her tarafýný kaplamýþþa... Diyelim ki birinci yýkayýþta kaplamayýp ikincisinde veya üçüncüsünde kaplamýþþa farz yerini bulur. Ama sünnet, yerini bulmaz. 

m. Yüz yýkanýrken abdest için yaptýðý niyeti, abdestin sonuna kadar kalbte tutmak. 

n. Avuçlarýný yýkarken, abdestin sünnetlerine niyet etmek. 

o. Niyet ederken kelimeleri gizlice söyleyip sadece kendisinin duyabileceði þekilde dudaklarý oynatmak. Niyet ederken (kelimeleri söylemek için) baþkasýndan yardým istememek. 

p. Abdesti bitirir bitirmez gözleri semâya dikip þu duayý okumak da sünnettir: “Tanýklýk ederini kî Allah'tan baþka hiçbir ilâh yoktur. Yine tanýklýk ederim ki Efendimiz Muhammed, O'nun kulu ve elçisidir. Allah'ým, beni tövbe edenlerden ve temizlenen kimselerden kýl. Beni sâlih kullarýndan eyle. Allah'ým! Seni noksanlýklardan ve eksikliklerden tenzih ederim. Ve sana övgülerimi 

arz ederim. Senden baþka ilâh olmadýðýna tanýklýk eder, senden afvü maðfiret diler ve sana dönerim.” 59 (Abdurrahman Cezýrî, Dört Mezhebe Göre Ýslâm Fýkhý- I, Çaðrý Yayýnlarý, 7. Baský, Ýstanbul, 1993: 87-99.)

Önce de anlatýldýðý gibi bazý mezheb Ýmamlarý sünnet, mendub, müs-tehab, tatavvu', nafile ve fazilet kelimelerini ayný anlamda kullanmakta, bazýlarý da sünnet kelimesini bunlardan ayýrmaktadýrlar. Bundan önceki sayfalarda abdestin sünnetlerini anlattýk. Burada da sünnet ile mendub ve diðer kavramlarý birbirinden ayýran mezheb Ýmamlarýna göre abdestin mendublarýný anlatmaya çalýþacaðýz.

Hanbelî ve Þafiiler dediler ki: Sünnet, mendub, müstehab ve tatavvu' kelimeleri ayný anlamý ifade etmekte olup, bunlarýn gereklerini yerine getiren sevâb kazanýr. Yerine getirmeyenlerse ceza görmezler. Bu iki mezhebe göre abdestin sünnetlerini saymýþ olduðumuzdan artýk geriye ayný anlamý ifade etmekte olan mendub ve müstehab gibi hususlar kalmamaktadýr. 

Malikiler dediler ki: Abdest için sadece bir takým sünnet ve faziletler vardýr. Bunlarý terkedenler cezalandýrýlmazlar. Ancak yapanlar sevâb kazanacaklarý gibi, sünnetin sevabý da faziletin sevabýna göre daha fazladýr. Önceki bahislerde abdestin sünnetlerini sayýp anlatmýþtýk. Þimdi de faziletlerini ele alacaðýz: 

a. Temiz yerde abdest almak. Heladaki temiz sudan abdest almak, tenzîhen mekruh olmakla birlikte sahihtir. Hela henüz kullanýlmamýþ olup temiz olsa bile yine ayný hükme tâbidir. Zîra Mâlikîler, necaset için hazýrlanmýþ yerde, henüz kullanýlmamýþ olsa bile abdest alýnmasýný mekruh saymýþlardýr. 

b. Organlarý yýkarken mümkün olduðu kadar az su harcamak. Tabiî, suyu kullanýrken organýn üzerinde yürüyüp her tarafýný kaplamasý gerekir. Ayrýca yýkanan organdan suyun damlamasý gerekli deðildir. 

c. Ýkili organlarda önce sað taraftakini yýkamak. 

d. Üstü açýk olup içinden suyun avuçlanacaðý kabý sað tarafa koymalýdýr. Eðer kabýn üstü kapalýysa ve su, içinden akýtýlacaksa (ibrik gibi) sol tarafa koymalýdýr. 

e. Organlarý yýkarken, önce ön kýsýmlarýndan yýkamaya baþlamak. Meselâ yüzü, üst tarafýndan yýkamaya baþlamalý. Baþý ön tarafýndan meshet-meye baþlamalý. El ve ayaklan ise parmaklardan yýkamaya baþlamalýdýr. 

f. Yýkanan organlarý ikinci ve üçüncü defa yýkamalý. Birinci yýkayýþta organýn tamamý suyla kaplanmamiþsa, bu durumda ikinci yýkayýþtan sonra iki defa daha yýkamalýdýr. Zîrâ birinci yýkayýþ, geçerli olmamýþtýr. Eðer ikinci yýkayýþta organýn tümü suyla kaplanmamýþ ise üçüncü yýkayýþtan sonra iki defa daha yýkamalýdýr. Zîrâ su, organýn her tarafýný kaplamadýðý için ikinci yýkayýþ da geçersiz sayýlmaktadýr. 

g. Abdestten önce erak aðacý veya herhangi bir aðaç dalýyla, bunlar da bulunmuyorsa parmakla misvâklanmak. Misvâklanmayi sað elle yapýp aðzýn sað tarafýndan baþlamalý, diþlerin temizlenmesi için enlemesine, damak etinin kuvvetlenmesi için de diklemesine misvâklanmak gerekir. Misvâðýn bir karýþtan uzun olmamasý, misvak kullanýrken avuçla kabzedilmemesi gerekir. Birinci misvaktan sonra aradan epeyi zaman geçmiþse namaz kýlarken yeniden misvâklanmak gerekir. Kur'an okunacaðý zaman, uykudan uyanýl-dýðýnda, yeme içme ve diðer þeylerden ötürü aðýz kokusunun bozulmasý hâlinde misvâklanmak sünnet olur. 

h. Abdestin ilk baþlangýcýnda besmele çekmek ve ihtiyâç olmaksýzýn da zikir dýþýnda herhangi bir söz sarfetmemek. 

i. Sünnetlerle farzlarýn tertibine uymak. Meselâ yüzü yýkamadan önce elleri bileklere kadar yýkayýp mazmaza ve istinþak yapmak. Baþý meshe-derken suyu yenilemek. 

Hanefiler dediler ki: Abdestin mendublarý -ki bunlara müstehablarý, faziletleri, nafileleri veya adabý da diyebilirsiniz- þu aþaðýdaki þekilde sýralanmýþtýr: 

1. Abdest alýrken yüksek bir yerde oturmak. Böyle yapmakla müsta'mel suyun serpintilerinden korunulmuþ olur. 

2. Abdest yeri temiz olmalýdýr. 

3. Güneþte ýsýtýlmýþ suyla abdest almamalýdýr. 

4. Abdest alýrken kýbleye yönelmelidir.

5. Organlarýný yýkayýp temizlerken baþkasýndan yardým istememeli-dir. Ama su getirtmek veya ele su döktürmek þeklinde baþkasýndan yardým istenmesinin bir sakýncasý yoktur. 

6. Ýhtiyâç olmadan zikir” dýþýnda baþka bir þey konuþmamalýdýr. 

7. Niyeti hem dille, hem kalble yapmalýdýr. 

8. Her organý yýkarken veya meshederken besmeleyle beraber niyet de etmelidir. 

9. Baþkasýnýn kullanmasýna izin vermeyerek bir kabý sýrf kendi þahsý için abdest kabý olarak ayirmamalýdýr. 

10. Abdest kabýnýn balçýk ve benzeri maddelerden olmasý. Eðer abdest kabýnýn kulpu varsa üç defa yýkanmasý gerekir. 

11. Su, üstü açýk ve avuçlanacak bir kaptaysa bu kabý sað tarafa koymalýdýr. Üstü örtülü ibrik gibi kaplardaysa sol tarafa koymalýdýr. 

12. Abdest almadan temizleyici suyu hazýr bulundurmalýdýr. 

13. Gasbedilmiþ bir yerdeki sudan abdest almamalýdýr. Ve oranýn topraðýyla teyemmüm etmemelidir, 

14. Her organý yýkarken kelime-i þehâdet getirmelidir. 

15. Mazmaza ve istinþak yaparken suyu sað elle avuçlamahdir. Sol elle de burundan dýþarýya atýlmalýdýr. 

16. Mazmaza ve istinþak suyunu, abdest suyunun içinde bulunduðu kaba almamalýdýr. 

17. Alt tarafýna suyun geçtiði yüzüðü oynatmalýdýr. Þayet su, kendiliðinden altýna geçmiyorsa bu durumda yüzüðü oynatmak farzdýr. 

18. Ýkili organlardan önce sað taraftakini yýkamalýdýr. 

19. Gurre ve tahcîli uzatmalýdýr. 

20. Kulaklarý meshederken serçe parmaðý kulak denklerinin içine sokmalýdýr. 

21. Gözleri yýkayarak korunmalarýna özen göstermelidir. 

22. Boynu, ellerin sýrtýyla meshetmelidir. Þundan ki ellerin sýrtýnda bulunan su müsta’met deðildir. Boðazý meshetmekse bid'attir. 

23. Sað elin saygýnlýðýndan ötürü, ayaklarýn tabanýný sol elle yýkamalýdýr. 

24. Ellerdeki su kalýntýsýný silkelememelidir. 

25. Organlardaki ýslaklýðý mendil ve benzeri þeylerle kurulamamalýdýr. Ve bunda da aþýrýlýða gitmemelidir. 

26. Abdestten arta kalan suyu ayaða kalkýp kýbleye yönelerek içmelidir. 

27. Abdesti tamamladýðýnda eðer kerahet vakti deðilse iki rek'at namaz kýlmalýdýr. 

28. Abdestten hemen sonra üç defa Kadir Sûresi'ni okumalýdýr. Daha sonra da ayaða kalkýp kýbleye yönelerek þu duâyý okumalýdýr: “Tanýklýk ederim ki Allah'tan baþka ilâh yoktur. O birdir, ortaðý yoktur. Ve yine tanýklýk ederim ki Muhammed, O'nun kulu ve elçisidir. Allah' ým, beni tövbe edenlerden ve temizlenenlerden eyle.” 

29. Organlarýn üst taraflarýný alt taraflarýndan önce yýkamalýdýr. 

30. Abdest alýrken okunacak dualar sýrasýyla þunlardýr: 

a. Abdeste baþlarken; “Ulu Allah'ýn adýyla baþlarým. Ýslâm dinini bize baðýþladýðýndan ötürü Allah'a hamdolsun.” der, daha sonra da kelime-i þehâdet getirip salât okur. 

b. Mazmaza anýnda ise; “Allah'ým, Kur'an okumada, seni zikretmemde, sana þükretmemde ve güzelce ibâdet etmemde bana yardým et.” 

c. Ýstinþak ânýndaysa; “Allah'ým, bana Cennet kokusunu koklat. Cehennem kokusunu koklatma.” d. Yüzünü yýkarken; “Allah'ým, bir takým yüzlerin ak, bir takým yüzlerin de kara olacaðý günde yüzümü ak et”. 

e. Sað kolunu yýkarken; “Allah'ým, kitabý sað tarafýmdan ver ve beni kolay bir þekilde hesaba çek. f. Sol kolunu yýkarken; “Allah'ým, kitabý ne solumdan ve ne de arkamdan verme. 

g. Baþýný mesh ederken; “Allah'ým, senin arþýnýn gölgesinden baþka bir gölgenin olmadýðý günde beni arþýnýn altýnda 

gölgelendir.” 

h. Kulaklarýný meshederken; “Allah'ým, beni söz dinleyenlerden ve onun güzeline uyanlardan kýl.” ý. Boynunu meshederken; “Allah'ým, boynumu ateþten azâd eyle.” 

j. Sað ayak yýkanýrken; “Allah'ým! Sað Ayaklarýn kaydýðý günde ayaklarýmý sýrat üstünde sabit kýl.” k. Sol ayak yýkanýrken de; “Allah'ým! Günâhýmý afvolunmuþ, çalýþmamý þükre lâyýk, ticâretimi hiç helak olmayacak bir ticâret kýl.” 60 (Abdurrahman Cezýrî, Dört Mezhebe Göre Ýslâm Fýkhý- I, Çaðrý Yayýnlarý, 7. Baský, Ýstanbul, 1993: 99-103.)

KAYNAKLAR: