MOLLA   FENÂRÝ  KÝMDÝR?

                           1350-1431

                          Ahmet AYAZ

        Gaziantep Güneþ Gazetesi 10 Kasým 2020

        Saygý deðer okurlarým, sohbet köþeme bugün de  Molla Fenâri’yi konuk ettim. Fatih Sultan Mehmet’in hocasý olan Akþemsettin zamanýnda yaþayan bilim adamlarýndan birisi de Molla Fenâri’dir. Molla Fenari Kimdir? Bunlarý okuyup öðrenmekte, adlarýný rahmet ile anmakta yarar  görüyorum. Bu sebepten de sohbet köþeme konuk ettim. Denizden bir damla olsa,  geleceðe bir bilgi kýrýntýsý býrakmak istedim.

        Molla Fenari (Nisan 1350) doðdu. Asýl adý Þemseddin Muhammed b. Hamza’dýr. Fenârî nisbesi hakkýnda kaynaklarda farklý görüþler bulunmaktadýr. Bu nisbenin, Mâverâünnehir bölgesinde ya da Bursa civarýnda Yeniþehir ile Ýnegöl yakýnlarýndaki Fenâr köyünden geldiðini söyleyenler bulunduðu gibi babasýnýn fenercilik mesleðiyle ilgili olduðunu ileri sürenler de vardýr. Kahire’de ondan icâzet alan Ýbn Hacer el-Askalânî’nin Ýbnü’l-Fenerî diye tanýndýðýný belirtmesi, Zeynüddin el-Hâfî’nin halifesi Ýbn Gānim el-Kudsî’ye gönderdiði Arapça bir þiirinde kendisinden Ýbnü’l-Fenârî diye söz etmesi (Taþköprizâde, s. 27) babasýnýn da bu nisbeyle anýldýðýný göstermektedir. Açýk bilgi bulunmamasý sebebiyle kaynaklar bu rivayetleri nakletmekle yetinmiþ, Uzunçarþýlý ise bir gerekçe göstermeden Yeniþehir ile Ýnegöl taraflarýndaki Fenâr kasabasýndan olduðunu kaydetmiþtir.

Molla Fenârî, ilk öðrenimini babasýnýn yanýnda tamamladýktan sonra Ýznik’te Alâeddin Ali Esved’in derslerine devam etti. Hocasýyla arasýnda geçen ilmî bir tartýþma yüzünden oradan ayrýldý ve Amasya’ya gitti. Amasya’da Cemâleddin Aksarâyî’nin öðrencisi oldu ve 778 (1376) yýlýnda kendisinden icâzet aldý. Ardýndan Seyyid Þerîf el-Cürcânî ile birlikte gittiði Kahire’de baþta Ekmeleddin el-Bâbertî olmak üzere çeþitli âlimlerden þer‘î ilimleri tahsil etti; Bâbertî’den de icâzet aldýktan sonra Bursa’ya döndü. Yýldýrým Bayezid tarafýndan Manastýr Medresesi müderrisliði ve bunun yaný sýra 795’te (1393) Bursa kadýlýðý ile görevlendirildi. Bu vazifesini on yýl kadar sürdürdü. Ankara Savaþý’nýn ardýndan Timur’un askerleri Bursa’yý ele geçirince, daha önce Yýldýrým Bayezid’in esir alýp hapsettirdiði Karamanoðlu Alâeddin Bey’in iki oðlu II. Mehmed Bey ve Ali Bey hürriyetine kavuþmuþ ve Timur tarafýndan Karamanlý ülkesinin yönetimine getirilmiþti. Molla Fenârî de muhtemelen Mýsýr seyahati dönüþünde Konya ve Karaman’a uðradýðýnda tanýþtýðý Mehmed Bey’le Karaman’a gitti. Orada on yýldan fazla bir müddet ders verdi. 817’de (1414) Bursa’ya döndü ve Çelebi Sultan Mehmed devrinde 818 (1415) yýlýnda ikinci defa Bursa kadýlýðýna getirildi. 822’de (1419) çýktýðý hac seyahatinden dönerken Kahire’ye uðradý ve el-Melikü’l-Müeyyed Þeyh el-Mahmûdî’nin isteðiyle bir süre orada kaldý. Kahire’de bulunduðu sýrada dönemin önde gelen âlimleriyle ilmî müzakerelerde bulundu ve ders verdi. 823 (1420) yýlýnda Mýsýr’dan ayrýlan Molla Fenârî, Kudüs’e uðradýktan sonra Bursa’ya döndü ve eski görevine devam etti. II. Murad tarafýndan 828’de (1425) müftülük vazifesine tayin edildi. Bu unvaný taþýyan kimsenin diðer ulemâya nisbetle önemli bir mevki iþgal ettiði bilinmekle birlikte bazý kaynaklarda Fenârî’nin ilk þeyhülislâm olarak anýlmasý, pâyitaht müftülük makamýnýn XVI. yüzyýlýn ortalarýnda ulaþtýðý kurum hüviyetiyle kelimenin kazandýðý “devletin bütün ilmiye sýnýfýnýn resmî mercii” anlamýnda düþünülmemelidir.

833 (1430) yýlýnda yaptýðý ikinci hac yolculuðunda da Kahire’ye uðrayan Molla Fenârî buradaki âlimlerle ilmî görüþmeler yaptý. Döndükten kýsa bir süre sonra 1 Receb 834 (15 Mart 1431) tarihinde Bursa’da vefat etti. Hüseyin Hüsâmeddin, bazý vakýf kayýtlarýna ve kitâbelere dayanarak Molla Fenârî’nin 838’de (1434-35) öldüðünü kaydeder (TTEM, XVII/19 [1928], s. 155). Cenazesi kendi yaptýrdýðý caminin hazîresine defnedildi. Öðrencileri arasýnda oðlu Mehmed Þah Fenârî, Þehâbeddin Ýbn Arabþah, Kadýzâde-i Rûmî, Kutbüddinzâde Ýznikî, Kâfiyeci, Emîr Sultan, Molla Yegân ve Ýbn Hacer el-Askalânî gibi âlimler bulunmaktadýr.

Molla Fenârî, Osmanlý Devleti’nde tasavvufa ilgi duyan ilmiye mensuplarýnýn önde gelenlerindendir. Tasavvuf kültürüne olan yakýn ilgisi bazý eserlerinde açýkça görülür. Tasavvufî düþüncelerinin þekillenmesinde Muhyiddin Ýbnü’l-Arabî’nin tesiri vardýr ve Ýbnü’l-Arabî’ye nisbet edilen Ekberiyye mektebinin görüþlerini Anadolu’da temsil eden âlimler arasýnda yer almaktadýr. Babasýndan Sadreddin Konevî’nin Miftâḥu’l-ġayb’ýný okumuþ, daha sonra bu eseri þerhetmiþtir. Fenârî ayrýca hem Miftâḥu’l-ġayb’ý hem de Ýbnü’l-Arabî’nin Fuṣûṣü’l-ḥikem’ini okutmuþtur. Taþköprizâde, Fenârî’nin babasýnýn Sadreddin Konevî’den Miftâḥu’l-ġayb’ý okuduðuna dair bir rivayet naklediyorsa da (eþ-Þeḳāʾiḳ, s. 24) bu tarihen mümkün görünmemektedir. Konevî’nin ölüm tarihi (673/1274) göz önüne alýnýrsa Fenârî doðduðunda babasýnýn 100 yaþlarýnda olmasý gerekir. Bu sebeple bizzat Konevî’den deðil talebesinden veya talebesinin talebesinden okumuþ olmalýdýr. Kaynaklarda ayrýca Ebheriyye (Evhadiyye-Safeviyye / Erdebîliyye) ve Rifâiyye tarikatlarýndan hilâfet aldýðý ve Zeyniyye tarikatýna da intisap ettiði kaydedilmektedir. Diðer taraftan Fahreddin er-Râzî ekolüne baðlý olup Râzî’nin geliþtirdiði Ýbn Sînâcý sistemin Osmanlý geleneðine taþýnmasýnda önemli rol oynamýþtýr.

Gerek devlet erkânýnýn gerekse halkýn saygý gösterdiði ve maddî durumu iyi olmasýna raðmen sade bir hayat yaþadýðý nakledilen Molla Fenârî geçimini saðlamak için ipekçilikle meþgul olmuþtur. Taþköprizâde, Fenârî’nin vefat ettiðinde 10.000 ciltlik bir kütüphane býraktýðýna dair bir rivayet kaydeder. Molla Fenârî, Kudüs’te bir medrese ile Bursa’da üç mescid ve bir medrese yaptýrmýþ, 833 (1430) tarihli vakfiyesiyle bunlara birçok emlâkini tahsis etmiþtir (Bilge, s. 232-241). Oðullarýndan Mehmed Þah Fenârî de (ö. 839/1435 [?]) âlim olup çeþitli eserler telif etmiþ, Yûsuf Bâlî ise (ö. 840/1436-37) müderrislik ve kadýlýk görevlerinde bulunmuþtur. Osmanlý Devleti’nde ilmiye sýnýfýna tanýnan imtiyazlar ilk defa II. Murad tarafýndan Molla Fenârî ailesine verilmiþ, daha sonra bütün ilmiye ailelerine teþmil edilmiþtir.