AFŞİN HURMAN KALESİNİN TARİHİ

Afşin Hurman-Rumman kalesi Marabuz ( Dağlıca) Kasabasında sarp kaya üstündedir. Yapım tarihi bilinmemektedir. Ancak mimari tarzı Roma döneminden kalma bir kaledir. Kitabesi kale içinde duvarlarında bulunmaktadır. 10- 15  metre yüksekliğindeki surlar sekiz burçla güçlendirilmiştir. Kalenin içerisinde Su, Yiyecek depoları, askeri barınaklar ve Kilise vardır. Bu Kalemizde aynı Kuruhan gibi  İpek ve Baharat yolu üzerindedir. Kalenin kapısı batı tarafında bulunmaktadır. Esasen daha Roma çağında Kangal’ın Arabisos (Afşin-Efsus) ‘tan Sebesteia (Sivas)’ya uzanan Roma yolu üzerinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Eski çağda olduğu gibi Osmanlı döneminde de Kangal-Afşin-Sivas güzergâhı önemini korumuştur. Caesare-Kayseri 21 ,Zerezde 10 Zamantu su 30 Karakilise köyünden başlayarak Arabissos (Afşin-Efsus) ,Melitene (Malatya) ve Fırat’a giden bir yol daha var ki Tovla, Çarşak ve Deli kavaktan geçerek Maragos-Marabuz (Dağlıca) Tanır-Tanir (Tanadaris) dan gider. Karakilise ile Maragos-Marabuz (Dalıca) 14 Roma Milidir.1324 Yılı Halep Vilayet salnamesinde Efsus (Afşin) kazasında Hurman, Çerki ve Kız kalesi adında üç tarihi kale kalıntısı bulunur. Hurman kalesi ufak bir tepenin üzerinde Efsus kazasına 9 saat mesafededir. Hurman kalesinin etrafında Hurman nehri geçmektedir. Duvarları yaklaşık 6 arşın yüksekliğinde olan kalenin yaklaşık olarak kapladığı alan 500 ziradır. Kalenin içinde birçok oda bulunur. Bu odaların zamanla iç duvarları yıkılmış olmasına rağmen, dış duvarları hala ayaktadır ve bazı duvarlarında eski Rumca yazılar bulunmaktadır. Doğu-Batı ticaretinde önemli bir yeri bulunan ve yukarı Fırat bölümünde bulunan Afşin kentinin tarihine baktığımızda Anadolu ile Mezopotamya ve Akdeniz İran arasındaki çeşitli yolların kavşak noktasında yer almaktadır. Afşin Kapadokya’ nın doğu kenarında Kayseri Malatya arasında bulunur. Geç Antik dönemde Askeri üst olarak önemli bir alandır. Önemli dağ geçitlerinin yolunda Suriye den Anadolu ya girişte yol üzerindedir. Bu konumuyla Afşin hem Anadolu’nun hem de kuzey Suriye ‘nin bir parçası sayılabilir. İbn Al –Adimin belirttiğine göre 1230 yılında  Eshab-ı Kehf  Mağarısını ziyaret ettiğinde Selçuklu-Eyyübi sınırı Arabisos-Efsus_Afşin ‘in hemen kuzeyinden geçmekteydi. Kuzeyde kısık vadisini izleyerek Afşin  giden yol, Delaporte Les Hitti ses adlı kitabında Maraş ve Afşin’den geçen Güneydoğu yolunun Hitit devri yollarından biridir.

Afşin Hurman –Rumman kalesi çeşitli kaynaklarda belirtildiği gibi Kahramanmaraş müzesinde sergilenen ve Kale de yapılan çeşitli kazılarda bulunan Roma ve Bizans dönemi paralarından anlaşılıyor ki kalenin ilk yapımı Romalılara ait kaleyi bizzat gelerek inceleyen Prof Dr.  Mehmet ÖZKARCI kalenin IV yüzyıla ait olabileceğini daha sonra yöreye hâkim olan Selçuklu, Dulkadir ve Osmanlı döneminde çeşitli tamirler gördüğünü ve bu günkü şeklini Osmanlı döneminde aldığını, buranın hem askeri karargâh hem de Toros  dağlarının Doğu geçitlerini kontrol altında tutan kale muhafızının üssü olduğunu ifade etmektedir. Prof Dr. Mehmet ÖZKARCI Türk Kültür varlıkları Envanteri 46-2 sayfa 752, TTK 2007 Osmanlılar döneminde burçlarının bazı yerlerinin dış yüzeyi ince işlenmiş parlak taşlarla kaplatılmıştı. Bunlar dahi talan edenlerden kurtulamamış ve bu gün kalenin yola yakın eteklerinde çok azı kalmıştır. Afşin –Dağlıca (Marabuz) yakınlarında aralarında Hurman çayı vardır. Tam dört bir tarafa ayrılan yol çatında yaklaşık 20 metreden 100 metre yüksekliğe kadar eğimli bir görünüm arz eden Doğudan-Batıya doğru uzanan kayaların doğal yükseltisinden de yaralanarak inşa edilmiştir. Dolayısıyla kalenin iki tarafı yol hatta iki buçuk tarafı da çok yüksek uçurumdur. Hurman çayı bu uçurumların dibinden akarak kaleyi birde su ile muhafaza altına almış gibidir. Halep Vilayet Salnamesi Kayıtlarına göre  Kale’nin en geniş eni 40 en uzun boyu da 80 metredir. 14 Burcu vardır. Duvarlarının eni 250 -270 cm arasındadır. Kuzey cephenin Batı tarafında bir, birde Güney cephede olmak üzere iki kapısı vardır. Efsus-Afşin Hurman –Rumman Kalesi vaktiyle Orta Anadolu ya Afşin ovasından geçilerek güneye bağlayan kimilerine göre hem ipek, hem de baharat yolları olarak kullanılan güzergâhın eski Halep yolunun çatında yapılmış olması buradaki hareketi kontrol görevinde olduğunu bir bakışta anlatmaktadır. Çok ihtişamlı önemli ve yaşatılması gereken kalelerden biri olduğunu ayakta kalan surları ve burçları ile diğer kısımları ile adeta ayakta durmaktadır.Memluk Sultanı Baybars Afşin’in Huni (Hunu-Arıtaş) ovasında 15 Nisan 1277 yılında Moğol ordusunu ağır bir yenilgiye uğratmıştır. Sultan Baybars Afşin’in Huni ovasından 16 Nisan 1277 tarihinde ayrılarak kayseri’ ye doğru hareket emrini verdi. Sultan Baybars Ashabü’l –Kehf mağarasının bulunduğu Afşin- Efsus yakınlarından geçerek Kayseri’ye doğru ilerledi. Sultanın yanında bulunan İbn Abdüzzahir Kayseri’ye doğru gittikleri yolun yakınında Ashabü’l-Kehfin bulunduğunu ve söz konusu yerin Efsus  kenti olduğunu Yedi uyurlar hadisesinin geçtiği mağaranın Efsus kenti olduğunu belirtmektedir. Afşin yakınındaki Eshab-ı Kehf hanı kitabelerinde Ribat olarak geçmektedir. Ribat ilk İslam devletlerinde askeri amaçlı yapılmış güvenli yapılardı. Afşin’de bulunan Türkiye’nin sayılı büyük kalelerinden biri olan Hurman-Rumman (Marabuz) kalesi Kültür varlıkları envanterinde bulunmaktadır. Afşin Hurman Kalesi Romalılar döneminde yapılırken Afşin ile Sarız arasında insanlar dizilerek kalenin taşları elden ele verilerek bu tarihi kalenin yapıldığı rivayetlerde geçmektedir. Yukarı Fırat havzasında yer alan Afşin coğrafi konumu, tarihi konumu kervan yollarının ,Ünlü Kral yolları ve ipek yolu üzerinde bulunması ve sahip olduğu zengin su kaynakları nedeniyle çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır. Efsus-Afşin şehri dendiğinde akla ilk  gelen  Afşin bir Eshab-ı kehf  şehridir. Afşin- Efsus şehrimiz aynı zamanda bir kaleler şehridir. Afşin- Tilafşin(Hüyüklü Kalesi)önünde Afşinbey Bizanslıları ve moğolları yenmiştir kendi adına Afşin Hüyüklü köyünde kale yaptırmıştır. Afşinbeyin mezarı Hüyüklü köyünde bulunmaktadır. Efsus –Afşin Şehrinde bulunan kaleler

1-Hurman-Rumman  (Marabuz)  Kalesi.

2-Efsus-Afşin Kalesi.

3-Kerevin süt pişiren kalesi.

4-Afşin İkiz Tepe Kalesi.

5-Afşin-Emirilyas Köyü Kalesi.

6-Afşin-Tilafşin (Hüyüklü) Kalesi.

7-Afşin –Arıtaş (Hunu ) Kalesi.

8-Afşin –Karagöz köyü Lale Tepe Kalesi.

9-Afşin-Söğütderesi-Yastık Kale

10-Afşin-Mehre (Ortaklı) köyü Kalesi.

11-Afşin-Kabaağaç köyü kalesi

12-Afşin Söğütderesi-kütük(Kötü) kale

Kalelerin sayısı açısından tartışılmaz bir üne sahip olan Andırın-Afşin şehirleri eşsiz ve zengin değerlere sahip aynı zamanda birer  kaleler şehridir. Çeşitli uygarlık dönemlerine ait tarihi eserler ve doğal zenginlikleri olan şehrimiz Afşin’de Dedebaba türbesi Pir Ali cami Minaresi ve Eshab-ı kehf (Yedi Uyurlar)  külliyesi en önemli tarihi eserlerdir. Eshab-ı Kehf ve Mağarası ile Üçler Mağarasının bulunması Afşin’i turizm açısından oldukça önemli bir hale getirmektedir.

 Kaleler yüzyıllar boyu fetihlere kuşatmalara, saldırılara, düşmanlara  karşı korunmak amacıyla yapılan kalelerin bu gün bir kısmı kaderleri ile baş başa bırakılmış yakılan, yıkılan tahrip olan bu yapılar daha sonra yapılan restorasyonlarla ayakta kalmayı başarsalar da yine hüzünlü sesizlikleriyle keşfedilmeyi bekliyorlar. Afşin Hurman kalesi stratejik yol üzerinde geçit ve dar boğazlarla askeri önemi olan Afşin şehrinin savunma ve güvenliğini sağlamak için Krallara, Prenslere konaklama yeri olan Afşin Hurman kalesi mimarisi ve tarihin ilk devirlerinden itibaren önemli bir kaledir. Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı kaleleri arasında farklar olmakla beraber kaleler hep  aynı amaç için yapılmıştır. Afşin Hurman –Rumman kalesi tarihin oluşumunda ve niteliğinde yer unsurunun önemi büyüktür. Afşin şehrinin bölgenin ilk uygarlıklarının doğduğu Mezopotamya ve Akdeniz arasında bulunuşu Güneyden ve Akdeniz den doğuya, kuzeye ve batıya giden ipek ve baharat yollarının kavşağında oluşu uygarlık tarihine yön vermiştir. Bu nedenle Efsus-Afşin şehri tarih öncesi çağlardan beri insan topluluklarına yerleşme sahası ve uğrak yeri olmuştur. Tarihi ipek yolunun   da buradan geçmiş olması Afşin şehrinin önemini  ve canlılığını korumasını sağlamıştır.Kalenin içinde su ve yiyecek depoları ile askeri barınaklar ve kilise bulunmaktadır. Afşin Dağlıca kasabası, Dokuztay köyü ve Tanır Kirmentaş mahallesi ortasından üç boğazın birleştiği stratejik öneme haiz bir nokta üzerinde inşa edilmiş büyük bir kaledir. Bununla birlikte bu kale 70 yıl önce kervansaray olarak kullanılmıştır. Atlarla seyahat edenler geceyi burada geçirirlerdi. DR.Ramsayın Anadolu coğrafyası adlı kitabındaki notlarında Şimdiki Afşin-Efsus-Arabissos yakınlarında Hurman kalesi denilen Hurmanda kalanın bu güne kadar gelen tarihi olaylarda Roma imparatoru Kostantin Elçisi Andreas Demoscos Malatya (Melitana) giderken Hurman kalesi muhafızları ile görüşerek gitmiştir. Eski çağlarda olduğu gibi Roma ve Bizans döneminde de Afşin ticaret yollarının geçtiği bir merkez olarak göze çarpar. Grek Roma Çağında Kayseri’yi Ege kıyılarına bağlayan en önemli yollar Efes Malatya yolları olarak bu yol Efes-Aydın-Sultanhisar-Mastavra kale Mastavra –Hasköy-Eskihisar-Honoz-Dinar- Haydarlı-Yalvaç-Ladik-Aksaray-Viranşehir-Serezek-herpa-Aslanbeyli-Kuruçay-Göksun-Yarpuz(Arabissos) arkası üzerinden Malatya’ya uzanan önemli yollardır. Türklerin Anadolu ya gelmesi ile 11 yüzyılda dikkat çeken yer Efsus şehri olmuştur. Kayseri gibi daha kuzeyde bulunan bölgelere yapılan seferlerde Afşin Hurman kalesi geçit olarak kullanılarak kuzey seferlerine buradan geçmişlerdir. Afşin Mezopotamya ve Filistine yakın eski ipek yolu ve Roma kral yollarının güzergâhında olduğundan ova olarak sarp geçitlerin geçit yeri olma özelliğini korumuştur. Afşin Romalılara başkentlik yapmış bir şehirdir. Romalılar ve Bizanslılar döneminde ise bu şehre meşhur Efsus şehri denmiştir. Haritalarda Efsus’un (Arabissos) siyasi ve ticari kervan yollarının ana geçit yeri olduğunu çeşitli imparatorlukların onun için Efsus –Afşin’e çok büyük önem vermişlerdir. 13 Asır boyunca Afşin bölgesi Selçukluların payi tahtı olan Konya’ dan tayin edilen valiler tarafından idare edilmiştir.Eski Çağda bu bölgenin en meşhur ve büyük şehri ve Başkenti bu gün Afşin adı ile teşkil edilen İlçenin merkezi olan  Efsus-Arabissos şehri idi.Bizans İmparatoru Alexios Komnenos ile Bhermund arasında 1108 yılında yapılan analaşmaya göre sözde Bohermunda bırakılan yerler Afşin –Efsus-Yarpuz havalisi Orta çağ Süryani , Ermeni ve Arap kaynaklarında Cahan bölgesi olarak adlandırılmıştır. Bölgenin en eski Şehri Arabisos olarak bilinen bu günkü Afşin-Yarpuz kazasının merkezindeki Efsus şehri idi. Bu şehir VI yüzyılda meydana gelen iki deprem sonu harap oldu. Aramissos Hisarı (Küçük Atlasta bulunan ) Afşin kazasının (Arabissos Hisarı) , Afşin’in Emirilyas köyünde bulunan (Amira Kasabası Hisarı), Afşin Hüyüklü köyünde bulunan(Tel –Thampson Hisarı) Afşin kazasının merkezinde bulunan Orta çağ Hisarı ve Afşin kazasının Arıtaş-Hunu kasabasında bulunan (Khonies Hisarı) ve (Khonion, Honin –Hunu Hisarı)  Afşin kazası bir Kaleler şehri olduğu gibi aynı zamanda bir Hisarlar şehridir.

  Bir kentin adının yazılı olduğu dönem, Kentin geçmiş kültürüne ait yapıt ve eşyaların bulunduğu yazılı ve tarihi kaynaklarda Kent hakkında verilen bilgilerin yazıldığı tarih gibi belirgin kaynaklar, o Kentin geçmişe olan derinliği hakkında bilgileri verecek olan belgelerdir. Bir değerlendirme yapıldığında Efsus ,  bu günkü Afşin çok eskiye dayanan tarihi Kent olduğunun göstergesidir. Efsus Afşin şehri Ninova (Musul) ve Halep şehrinin birbirine yakın olması bu şehirleri birbirine bağlayan mükemmel bir yol vardı. Efsus –Afşin şehri önemli bir yer olup, Eshab-ı Kehf  Mağarasının Efsus-Afşin’de olduğundan Pazarcığa bağlı Göynük köyünden geçip sarp dağların içinden Afşin’e yakın yerdeki Akçaderbent (Şimdiki derbent) geçilerek ovaya ulaşılan yol idi. Efsus-Afşin’in –Arabissos şehrinin siyasi ve kervan yollarının kavşağı ana geçit yeri olduğu çeşitli imparatorlukların bu askeri ve siyasi yerleşim merkezine önem verdiklerinin nedeni bu yollar üzerinde Hurman –Rumman (Marabuz) Kalesi ve Kuruhan hem Halep ,hemde Ninova (Musul) şehirlerine giden yollar ile tarihi ipek ve baharat yolunun buradan geçmesi Efsus-Afşin şehrinin Doğu ile Batıyı birleştiren ,Güney ile Kuzeyi birleştiren Roma yolunun Afşin-Efsus şehrinden geçtiğini Dr Ramsayın Anadolu coğrafyası adlı kitabından Roma kral yolları notlarında özellikle belirtilmektedir.Tarihi Afşin Hurman Kalesine sahip çıkıp uçmakta olan kalemizi bir an önce Restore edilerek kurtaralım.

ARAŞTIRMACI YAZAR

     MUSTAFA KÖŞ

AFŞİN KENT KONSEYİ TARİHİ ARAŞTIRMALAR BÖLÜM BAŞKANI

     KAYNAKLAR

Ali AFŞAROĞLU Eshab-ı kehf ve Rakıym adlı eser

Prof. Dr. Faruk SÜMER   Eshabül- Kehf  Yedi uyurlar

Prof Dr. Mehmet ÖZKARCI   Kültür varlıkları Envanteri

1324 Yılı Halep Vilayet salnameleri

Afşin’e ait çeşitli Makaleler.