KEMERALTI

Vilâyet, kurumlar, Anýt Adam, Saat Kulesi
Millî Kütüphane, Opera, Müze süsler giriþi
Mezarlýkbaþýna kadar sokulur körfezin nefesi.

Kemaraltý’nda atar yüreði Ýzmir’in
Ölçülür nabzý Türk ekonomisinin.

Konak-Ýkiçeþmelik arasýnda canlý bir yer
Nereye baksan tarihî doku sana gülümser
Geçmiþi hatýrlayýnca ruhun hicranla titrer.

Geçmiþle gelecek bir arada yaþar
Ýðneden teknolojiye ne ararsan var.

Hisar, Kestanepazarý, Baþdurak, Þadýrvan camileri,
Salepçioðlu, Arap, Kýzlaraðasý Haný, Meserreti,
Þekerciler, Beyler, Havra Sokak katmerler sevgiyi.

Ortada Anafartalar Caddesi bir insan nehri
Ara sokaklar nehrin gürül gürül dereleri.

Toptancý, butikçi, derici, kumaþçý, ayakkabýcý, kitapçýlar,
Kasap, lokantacý, balýkçý, baharatçý, sýrçacý, kuyumcular,
Bir karmaþa içinde görünse de her zaman uyumlular.

Ýzmir’in yüreði Kemeraltýn’nda atar
Türk ekonomisinin canýna can katar.

Ayten DÝRÝER

Karmaþýk, rengarenk, her þeyin yan yana, dýþarýda, iç içe olduðu; farklý diller ve ýrklarýn bir nehir gibi hafif uðultulu ama uyum içinde aktýðý, bir alýþveriþ merkezi düþünün… Kontrolsüz, kaotik gibi görünse de, Ýzmir’e özgü bir dinginliðe sahip… Þimdiye dek alýþveriþ heyecanýný bozacak bir vukuatla karþýlaþmadým. Önemli günlerde geniþ alanlý yerlerde davul-zurna eþliðinde oynayan esnafýn coþkusu, sýnýrý aþan çýðýrtkanlarýn baðýrýþý dýþýnda her þey çaðýl çaðýl doðal akýþýnda…

Kemeraltý, konut alanlarýyla ticari yaþamýn içiçe girdiði eski kent anlayýþýyla, bugün oldukça eleþtirilen, geleneksel yapýsýný yýllar yýlý yaþatmýþ ve halen yaþatan bir bölgedir Ýzmir’de.... Antik dönem Ýzmir’iyle, modern dönem Ýzmir’i arasýnda bir köprü olan ve günümüz Ýzmir’inin çekirdeðini oluþturmasýndaki tartýþýlmaz önemine karþýn, bugüne kadar çýkmýþ olan çeþitli yayýnlarda hak ettiði yeri bulamayan Kemeraltý’ný, daha yakýndan tanýmak için, aþaðýda adlarý yazýlý kitaplardan yararlanýlabilir.(1)

*Tarihçe

Kemeraltý Çarþýsý, 1650–1670 yýllarý arasýnda kurulmuþ. 1638 tarihli gravürlerde rastlandýðý þekilde Ýzmir’in o dönemdeki yerleþim alanýnýn ortasýnda, Hisar Cami’ne de adýný veren Hisar’ýn sað tarafýnda bir iç liman bulunurdu. En açýk þekilde Piri Reis’in Kitab-ý Bahriye’sindeki anlatýmlarda rastladýðýmýz bu liman, Roma Ýmparatorluðu dönemine, yani milat tarihine dek götürülebilir.

Adýný, ana caddeyi boydan boya aralýklarla süsleyen 'arasta' adý verilen kemerlerden alan Kemeraltý ise, liman giriþini savunmak üzere inþa edilmiþ bir kalenin varlýðý ile ortaya çýkar. Limanýn aðzýnda konumlanan ve XII.yy'da Bizanslýlar tarafýndan kurulan Ýzmir Liman Kalesi hem iç liman güvenliðini saðlamak, hem de þehir savunmasýnda kilit oluþturmasý açýsýndan önem taþýr. Farklý adlarla anýlan kale, yabancý kaynaklarda ‘Neon Kastron’ veya ‘Ceneviz Þatosu’ olarak adlandýrýlýrken, Hristiyan topluluklar tarafýndan ele geçirildikten sonra ise ‘Castrum Smyrnarum’ olarak anýlýr. Kale, Kudüs’ten kovulan St. Jean þövalyelerine devredilince St. Petros(Piyer) kalesi ile tanýnmaya baþlar ve sonraki dönemlerde Le Chatesu veya Hafen Kastell isimleriyle farklý kaynaklarda yerini alýr.

XVI.yy Osmanlý kaynaklarýnda ise ilk olarak ‘Kal’a-Ýzmir-i Cedid’ (Yeni Ýzmir Kalesi) olarak karþýmýza çýkan kale, sonralarý ‘Ok Kalesi’, ‘Liman Kalesi’, ‘Hisar’ ve ‘Soðan Kalesi’ gibi adlar alýr. Hem kale, ama daha da önemsenmesi gereken þekilde iç liman, Kemeraltý’nýn karakteristik özelliklerini de belirler. Örneðin Kemeraltý Çarþýsý’nýn yay biçiminde oluþu, Roma dönemindeki bu iç liman rýhtýmýna göre þekillenen bir yerleþimin izleri olarak görülür.

Tarihi boyunca pek çok kez doldurulmuþ olan sahil þeridinde hep yeniden yerleþen bu yay biçimindeki çarþýnýn yapý adalarý da, sokaklarý da onu takip eder. Ana caddeyi ýþýnsal olarak kesen sokaklar ise, çeþitli güzergahlarla Gazi Osman Paþa Bulvarý’na ulaþýr. Kemeraltý’nýn yürüyüþ aksý üzerinde bulunan beþ cami ise, özellikle konulmuþçasýna, ýþýnsal akslar ile paralel sokaklarýn kesiþim noktalarýnda konumlanýr: Þadýrvanaltý Cami, Kestanepazarý Cami, Baþdurak Cami ve Kemeraltý Cami… .

Öte yandan yeni yerleþim alanlarý, dönemin en parlak ticaret noktalarýndan olan Ýzmir Limaný çevresinin de geliþmesini yönlendirir. Kale tarafýndan korunan limanýn sað kýyýsýnda Frenk tüccarlarýnýn dükkanlarý, limanýn iç kýsmýnda ise kervansaraylar bulunur. Þehrin batý ucunu, yani bir anlamda sonunu tanýmladýðý Ýpek Yolu'nu takip eden deve kervanlarýyla Ýzmir'e getirilen mallar, bu hanlara indirilir, Ceneviz tüccarlarý aracýlýðý ile de limandan gemilere yüklenerek ihraç edilirdi.

XVII.yy itibariyle büyüyerek Osmanlý’nýn en büyük ticaret merkezlerinden biri haline gelen Ýzmir’in çarþýsý ve iktisadi merkezi de, bu cadde çevresinde oluþur. Limana gelen gemilerin hem iç pazara hem de dýþ pazara verilmek üzere sunduðu mallarýn açýlmasýna yol açtýðý çok sayýda ticarethanenin baþýnda ise 1744 yýlýnda yapýlan Kýzlaraðasý Kervansarayý bulunur.
Ýlk yapýldýðý yýllarda Kemeraltý Çarþýsý üzeri tonoz ve kiremit örtülü, sokaklarý kapsayan bir kapalý çarþý görünümündeydi. Çarþý XX. yüzyýlýn sonlarýna kadar bu özelliðini korur. Bugün üzeri açýk olan ara sokaklarýn bir bölümünün ise üzerinin beþik tonozla örtülü olduðu görülür.

Kemeraltý Çarþýsý’nýn limandan baþlayarak geliþen bir toplumsallýk merkezi haline gelmesi ise, XVII.yy Osmanlý’sýna rastlamýyor. Daha çok XIX. yy’da Ýzmir’in ticaret hayatýnýn can noktasý olan bu çarþý eski hanlar ve bedestenleri kapsýyordu. Buradaki dükkânlar daha çok yerli halk ve dar gelirli ailelerin ihtiyaçlarýný saðlýyordu. Çarþý demirciler, kömürcüler, çiviciler, baharatçýlar ve saman pazarý gibi ticarethaneleri ile bugün bildiðimiz canlý kamusallýða meydan vermeye baþladý.(2)

Cumhuriyeti Dönemi’nde de, Atatürk'ün Ýzmir'i uluslararasý ticaretin gerçekleþtiði merkezlerden biri haline getirme çabalarý, dolaylý açýdan Kemeraltý Çarþýsý ve ticaretini de etkilemiþtir. Yýllar boyu ihracatta 1. olarak baþarýyla gerçekleþtirip, Türkiye’nin 3. büyük þehri olan Ýzmir; son yýllarda siyasal tercihleri nedeniyle cezalandýrýlmýþ, bu nedenle Anadolu Kaplaný denilen diðer illerin gerisine düþmüþtür.

Günümüzde Dünyayý sarsan krizden Kemeraltý Çarþýsý da payýný aldý. Yaþanan ekonomik sýkýntýlardan kaynaklý olarak, alýþveriþin en yoðun olmasý gereken yaz aylarýnda her üç çalýþandan biri iþsiz kaldý. Çalýþanlarýna maaþ ödeyemez duruma gelen esnaf, personelini iþten çýkarýp, eþini, dostunu yardýma çaðýrmak zorunda kaldý. Çarþýdaki toplam dokuz bin iþyerinde istihdam edilen yaklaþýk 35 bin kiþiden 10 bininin iþsiz kalmasý, küresel ekonomik krizin boyutlarýný gözler önüne serdi. Kemeraltý'nýn bugünkü durumuyla, alýþveriþ merkezleri ile rekabet þansý yoktur. Her türlü iklim koþullarýna açýk olmasý nedeni ile alýþveriþ güçlüðü yaratan, otoparký olmayan, markalarýn terkettiði bir yer halindedir.

Bu nedenle Kemeraltý’ndaki havralarýn, þadýrvanlarýn ve tarihi hanlarýn varlýðý göz önüne alýndýðýnda bölgeyi daha turistik bir yer haline getirmek, çarþýyý eski canlýlýðýna kavuþturabilir. Çigan sokaðý, Levantenleri çaðrýþtýracak Rum tavernalarý, Ýtalyan sokaðý, terk edilen imalathanelere el sanatlarýyla uðraþan esnafýn yerleþtirilmesi, esnafa yönelik mini bir kültür merkezinin kurulmasý, dokunun korunarak restorasyon çalýþmalarýnýn hýzlandýrýlmasý kýsa sürede Kemeraltý’ný yeniden cazibe merkezi haline getirebilir.

Konak giriþinde otobüs son duraklarýnýn kaldýrýlarak, Bahri Baba Parký, Hastane kompleksi ve Kültür Müdürlüðü alanýnda kurulacak mega “Ege Medeniyetleri Müzesi”ne ek olarak, Agora’nýn önündeki 9 katlý otoparkýn da, Yunanistan’daki Akropol Müzesi gibi yapýlmasý, bölgeye heyecan getirebilir.(3)

Ýzmir Büyükþehir Belediyesi, Kemeraltý Çarþýsýnda restorasyon çalýþmalarýný sürdürürken ayný aks üzerinde bulunan Kadifekale, Roma Yolu, Antik Tiyatro ve Agora’yý da kapsayan 270 hektarlýk alandaki tarihi yapýyý gün yüzüne çýkarmak ve bu tarihi bölgeyi birbirine baðlayacak kamulaþtýrma çalýþmalarýný yürütüyor. Bu kapsamdaki Hisar Camii, Havra ve Hanlar’ýn restorasyonu ise Konak Belediyesi tarafýndan iþbirliði çerçevesinde devam ediyor.(4)B.B. Baþkaný Aziz Kocaoðlu, ikinci etap çalýþmayla, tarihi çarþýnýn 250 metrelik bir bölümünü daha yenileyeceklerini belirterek “Kemeraltý, geçmiþteki gibi buram buram tarih kokacak, görenleri imrendirecek” dedi.(5)

Restorasyondan ilk yararlanan eser, Kýzlaraðasý Kervansaray’ý oldu.1993 yýlýnda restore edilerek çarþý haline getirilen kervansarayýn giriþ katýndaki dükkânlar, Kemeraltý'nda bulunan diðer dükkânlara göre daha özel ürünler satýyor. Eski objeler, otantik giysiler, taþlar ve hediyelik eþyalar gibi… Kervansaray'ýn üst katýnda ise bir kahvehane ve küçük odalar var. Bu odalara dövme yapan, ney dersleri veren, eski kitap ve resim satanlar yerleþti. Kervansaray’a daha çok gençler, turistler ve tarihe meraklý olanlar ilgi gösteriyor. Darýsý diðer binalarýn baþýna, hem de en kýsa zamanda… Ýzmir’deki çalýþmalarýn nasýl yürüdüðünü bilenlerin, bu dileðe içten içe “amin” diyeceklerinden eminim.

*Kemeraltý hakkýnda kýsa kýsa:

-Dünyanýn en eski çarþýsý.
-Dünyanýn kesintisiz ticaret yapan en eski liman kenti çarþýsý.
-Dünyanýn en büyük alýþveriþ merkezi
-270 hektarlýk büyük bir alan
-Dünyanýn en büyük agorasý Kemeraltý’nda.
-Tarihi Ýpek Yolu’nun son noktasý.
-Batý Avrupa pazarýnýn baþlangýcý.
-Cami,sinagog ve kiliselerilye üç dini baðrýnda barýndýran bir hoþgörü merkezi.
-Nüfusu,1900’lü yýllarda Paris ve Londra nüfusundan fazla.
-Ýzmir denilince akla gelen ikinci kelimenin Kemeraltý olduðunu
-Ýçinde 300’ü aþkýn meslek kolunu barýndýran, milyonlarca çeþit ürün ve hizmet sunan çarþý.
-Günlük 150.000 ile 750.000 ziyaretçisi var.
-75.000 çalýþana sahip

*Ulaþým

Kemeraltý’na Ýzmir’in her yerinden ulaþýlabilir. Çünkü Kemeraltý Ýzmir’in tam kalbindedir, Ýzmir’in merkezi Konak’tan baþlayan bir ucu sizi alýr götürür, istediðiniz her yerden çýkarak yine Konak, Çankaya ya da Mezarlýkbaþý’na ulaþabilirsiniz.

Bu noktalarýn herhangi birine adým attýðýnýzda, Kemeraltý’nýn yüzlerce yýllýk geçmiþinin harmanlandýðý kahve ve baharat kokularý sizi içine çekecek, renk armonisi içindeki dükkan ve maðazalar buyur edecektir.
***
*Dip notlar:
1- http://www.facebook.com/group.php?gid=6338275858
- Necmi Ülker: XVII. ve XVIII. Yüzyýllarda Ýzmir Þehri Tarihi, Akademi Kitabevi,Ýzmir 1994.
-Bülent Þenocak: Levant'ýn Yýldýzý Ýzmir, 3.baský, Þenocak Kültür yayýn,Ýzmir-2008
-Hakan Kazým Taþkýran: Kemeraltý’nýn Ýzmir’i, Tepekule Kitaplýðý Yayýnlarý 382 sayfa
-M. Þakir Örs : Ýzmir, Sesler, Yüzler Ve Sokaklar, Ýzmir- 2001, 152 + VIII sy.
-ÝTO : Kemeraltý, Ýzmir-2009
2-http://www.mimarizm.com/KentinTozu/Makale.aspx?id=750&sid=749
3-Mehmet Gülaylar-Kemeraltý Derneði Baþkaný http://www.egeekonomisi.com/haber_detay.php?hid=20499
4-http://www.ebelediye.info/?pid=20752
5-http://www.arkitera.com/h23892-spot-isiginda-restorasyon-mucizesi.html