Ýteleme Sürükleme Getirme Servis Etme (Yani Kötülük)

  Ýteleme sürükleme getirme servis etme dediðimiz birde güç dediðimiz iteleme gücü ile insanlar ortaya saða sola bir þeyler itiyor býrakýyor. Býraktýðýnýn ittiðinin servis ettiðinin bir ederi deðeri var mý yok mu demeden gözlemeden incelemeden ortaya atýyor býrakýyor ve kaçýyor! Yolda bozulmuþ arabayý itersin bir kenara almak kimseye zarar vermesin kaza olmasýn diye, birliktelik uyum ölçüsünde iyilik için iteleyenlere yardým edersin, yardýmcý olmak kolaylýk saðlamak için güzel bakýþ varýþ sarýþ anlayýþ tarzýmýzýn sonucu olup, insan var olan güzel duygularýyla,  özellikle de yardýmcý olmak duygusuyla hareketinin sonucunda itelersin.

Ýnsan gönlüyle duygu ve hisleriyle güzeli hangi koþullar altýnda olursa olsun anlayabileceði yakalayabileceðini ya da bunlarýn yardýmýyla gören ve bilen kiþidir.

Peki, þiddet ve kötülüðü dünya üzerinde yaþayan biz tüm canlýlarýn yaþayanlarýn bir þekilde maruz kaldýðý bir sorundur. Kötülük ve þiddet ilk çaðlardan baðlardan daðlardan günümüze kadar insanlýðýn düþüncesinden ve yaþam alanlarýnda eksik olmamýþtýr.  Yeryüzünü saran fýrtýnalar koparan aþaðýlayan ve insan düþüncesinin ürünü olan kötülük ve þiddet her zaman yanýnda yerini almýþ ve bu kötülüðü servis ederek kazanç saðlayacaðýný sanýrken, içinde boðulmuþtur boðduklarýyla koyduklarýyla kaybeden olmuþtur sonuçta. Ýnsan düþüncesinin ortaya çýktýðýný anlarda, çýkar yýkar týkar ve egolarýnýn hazýmsýzlýðýnda anlamsýzlýðýnda karþýsýndaki insaný küçümseyerek deðer vermeyerek, kötülüðü iteleyerek yürümede kazanç saðladýðýný sandýðý anda zamanda akabinde, en sonunda itelediði kendini uçurumlara iteleyecektir, ama erken ama geç lakin en sonunda bu gerçekten kaçamayacaktýr.

Aklýnýn düþüncesinin fikrinin ahlak yasasýna uymasýna izin vermeyen, baþka güdü güdücülerin öcülerin yani bilinçsiz davranýþlarý doðuran, davranýþlarýn sürekliliðini saðlayan ve onlara yön veren herhangi bir güç kiþilerin etkisi altýnda kalarak yapýlan davranýþtan kaçmak uymamak gerekir. Aslýnda diyebilirim ki diyebiliriz ki diyebilirsiniz ki kötülük iyinin olmadýðý durumlarda ortaya çýkan sapmalar kaymalar anlamsýzlýklardýr doðrudur, insan kiminle olursa ondan olan ona yansýr.

Farabi’nin bu yöndeki düþüncelerini aktarayým sizlerde hayran kalacaksýnýz.

Farabi, iyilik ve kötülük konusuna eserlerinde dolaylý veya dolaysýz deðinmiþ ve konuyu kendi felsefî sisteminde temellendirmeye çalýþmýþ olsa da hem Aristotelyen hem de Neoplatonyen eksen-de bu konuya yönelik hususi bir eser ortaya koy-mamýþtýr. Bu durum, Farabi’nin ilk etapta konuya kayýtsýz kaldýðý izlenimi uyandýrsa da eserleri de-rinlikli bir þekilde incelendiðinde onun iyi ve kötülük konusuna büyük hassasiyet gösterdiði, kýsa cümlelerle büyük sözler sarf ettiði görülecektir.  Zira taþma nazariyesini savunan ve bu nazariye-nin Ýslam felsefesi zemininde temellerini oturtan bir fi lozofun konuya bigâne kalmasý mümkün de-ðildir. Taþma nazariyesi açýsýndan deðerlendirildiðin-

1     ‘Duyulur kozmos’     ifadesi,     Farabi felsefesinde Kamer feleðinin altýndaki varlýk katmanýna karþýlýk gelmektedir. 2 ‘Ýlk’,  Farabi felsefesinde Allah Teâlâ’nýn isimlerinden  ‘el Evvel ’in karþýlýðýdýr. 3   Macit   Fakhry,   al   Farabi,   Oneworld   Puplications,   England 2002, s. 85.

 Giriș

 FÂRÂBÎ FELSEFESÝNDE KÖTÜLÜK

213- de, aklî kozmosa4 ait mevcudat kadar duyulur kozmosta bulunan mevcudatýn da varlýksal deðerleri veya deðersel nitelikleri son derece önemlidir. Bu minvalde bir deðerlendirme yapýldýðýnda, öncelikle Farabi felsefesinde karmaþýk bir yapýyla karþý karþýya olduðumuzu söylememiz gerekir.  Zira Farabi’de kötülüðün yokluðuna dair izlere rastlamak mümkün olduðu gibi, varlýðýna rastlamak da mümkündür.  Bu nedenle Farabi felsefesinde üç farklý kötülük yaklaþýmýndan bahsedilebilir.  Farabi felsefesinde kötülük yoktur. ii. Farabi felsefesinde kötülük vardýr. iii. Farabi felsefesinde insan iradesi dýþýnda kötülük yoktur. Þimdi bunlarý incelemeye çalýþalým. 

Fârâbî Felsefesinde Kötülük Yoktur.

Baþta söylemek gerekirse, Fârâbî felsefesinde duyulur kozmosu da kap-sayacak þekilde söylendiðinde, varlýkta asl olan iyiliktir, kötülük deðildir.5Zira  Fârâbî’ye  göre,  varlýklarýn  hiçbirinde  düzensizlik,  intizamsýzlýk  ve  uyuþmazlýk  yoktur.  Varsa  þayet,  bunlar,  Tanrý'nýn fi  illeri  ve  yarattýðý  var-lýklar hakkýnda olumsuz zanlardýr ki, felsefenin daha doðrusu metafiziðin gayesi  de  bu  olumsuz  yargýlarý  ortadan  kaldýrmaktýr.6  Buna  göre,  Fârâbî  felsefesinde mevcudata kötülük penceresinden bakmak mümkün deðildir. Bunu  taþma  nazariyesi  ekseninde  temellendirmeye  çalýþýrsak  Fârâbî’nin  maksadý daha iyi anlaþýlacaktýr.   Fârâbî felsefesinde –Neoplatonyen kurguda- taþmayý/sudȗru ele aldýðý-mýzda iki türlü ‘taþma’dan bahsedilebilir. Buna göre, Fârâbî’de bütün mev-cudatýn Ýlk’ten taþtýðýný söylemek mümkün olduðu gibi varlýklarýn Ýlk’ten baþlamak suretiyle aþamalý þekilde birbirlerine sudȗr ettiðini söylemek de mümkündür. Bu durumu ‘tekli-taþma’ ve ‘aþamalý taþma’ þeklinde isimlen-dirirsek, Fârâbî’de her iki taþma türünde de kötülükle ilgili benzer yakla-þýmlara ulaþmamýz mümkündür. Örneðin, tekli taþma ekseninde düþünül-düðünde, bütün mevcudatýn Ýlk’ten taþtýðý ve her bir varlýðýn, mertebesine göre  varlýktan  almasý  gereken  payýný  aldýðý  görülmektedir.7 

Bu  durumda,  þayet  her  bir  varlýk,  varlýk  mertebesine  göre  Ýlk’ten  taþmýþ  ve  konumuna  göre varlýktan payýný almýþ ise -Ýlk Adil ve Cömert olduðuna göre8- varlýk-larý  mertebelerinden  dolayý  olumsuzlamak  mümkün  deðildir.  Zira  her  bir  varlýk elde ettiði mertebeyi kendi iradesiyle deðil, Ýlk’in kendisine yükledi-ði anlam çerçevesinde elde etmiþtir. Aþamalý taþma da da ayný þey geçerli-dir. Buna göre, varlýklar aþamalý taþma da birbirlerine silsile hâlinde taþmýþ olsalar da, taþmanýn kaynaðý ilk olduðu için taþan varlýklarý Ýlk’ten baðým-sýz düþünmek mümkün olmadýðý gibi, varlýklarý kendi aralarýnda birbirle-rinden kopuk ve baðýmsýz düþünmek de mümkün deðildir. Her bir varlýk,

 4   Burada, aklî kozmostan duyulur kozmos dýþýndaki varlýk katmanlarý kastedilmektedir. 5   Fârâbî,   Fusûsü’l- medenî, çev. Hanifi  Özcan, ÝFAV Yayýnlarý, Ýstanbul 2005, s. 104.6   Fârâbî,   Ýhsâu’l-ulûm, çev. Ahmet Ateþ, MEB Yay., Ýstanbul 1990,  s. 124.7   Fârâbî,   Kitâbu  ârâ’i  ehli’l-medîneti’l-fâzýla,  thk.  Elbir  Nasri  Nadir,  2002,  Daru’l-Maþrýk,  s. 57.8   Fârâbî,   Medînetü’l-fâdýla, s. 57.DÝYANET ÝLMî DERGÝ·CÝLT: 52·SAYI: 1·OCAK-ȘUBAT-MART 2016214

bir öncesiyle ilintilidir. Bu nedenle, varlýklarý hem yukarýdan aþaðýya hem de aþaðýdan yukarýya kendi aralarýnda iliþkilendirmek mümkündür. Bu du-rumu  Siyâsetü’l-medeniyye  baðlamýnda  yukarýdan  aþaðýya; Ýlk,  ikinciler  (akýllar), faal akýl, nefs, semavî cisimler ve duyulur kozmos þeklinde tertip etmek mümkün olduðu gibi,9 alttan yukarýya; duyulur kozmos, semavî ci-simler, nefs, faal akýl, ikinciler (akýllar) ve Ýlk þeklinde sýralamak da müm-kündür.  Buna  göre,  varlýklar  birbirlerinden  müstakil  deðillerse Ýlk’te  var  olan ‘iyi’ diðer varlýklara silsile hâlinde ‘iyi’ olarak yansýyacaktýr.10Ýlk’te kötülük olmadýðýna göre, diðer varlýklarda da aslî bir kötülük olmayacaktýr. Zira ortada taþan bir kötülük yoktur.  Konuya  baþka  zaviyelerden  bakýldýðýnda  da  benzer  sonuçlara  ulaþýla-bilir:  Örneðin,  Fârâbî’ye  göre  âlemlerdeki  ‘iyilik’,  Ýlk  Sebeb’in  varlýðýna baðlýdýr; baþka bir þeye deðil.11Ýyilik, Ýlk Sebeb’in varlýðýna baðlý ise bu, bütün varlýklarýn birbirleriyle iliþkisellik ve baðlýlýk içerisinde olduklarýna iþaret etmektedir. Buna göre, âlemlerde birbirinden kopuk bir varlýk alaný yoktur. Ýlk’ten sonra, en mükemmel varlýk olan ikinci akýl’dan son varlýða kadar bütün varlýklar arasýnda ‘liyakat’ ve ‘adalet’e göre bir düzenleme ya-pýlmýþ; varlýklar, birbirlerine zincirleme baðlýlýklar çerçevesinde bir ahenk ve uyum içerisinde kendi konumlarýný elde etmiþlerdir.12 

Bu nedenle var-lýklar içerisinde halkanýn dýþýnda kalan bir varlýk katmaný yoktur. O zaman, bütün varlýklar, varlýktan almalarý gereken payý kendi istidatlarýna göre al-mýþlarsa  ve  varlýktan  pay  alma,  Ýlk  sayesinde  olmuþsa13  o  zaman  liyakat,  düzen ve adaletin gereði olarak bütün varlýklarý ‘iyi’ kapsamý içinde deðer-lendirmek en tutarlý yoldur. Zira Fârâbî’ye göre, “Varlýk, ancak liyakatiyle birlikte olduðunda iyidir ve yokluk, liyakatten yoksun olduðunda kötüdür. Liyakati bulunmaksýzýn var olan ve var olmayan þey kötüdür.”14O hâlde, kötü veya kötülük liyakatin hak edilmediði durumlarda ortaya çýkmaktadýr. Bir baþka deyiþle, Fârâbî’ye göre, varlýklar liyakat yönünden en  yüksek,  en  aþaðý  veya  orta  derecede  konumlara  sahiptir.  Dolayýsýyla, varlýklar  arasýnda  bir  liyakate  göre  derecelendirme  olduðuna  göre,  onla-rýn  liyakatlerinin  dýþýnda  baþka  bir  özelliði  veya  keyfi  yeti  elde  etmeleri  mümkün deðildir. Buna göre, varlýklar; yüksek, aþaðý ve orta derecede ol-mak  üzere  farklý  konumlara  sahipse  ve  varlýklar  arasýnda  bu  yönden  bir  derecelendirme  varsa  ve  yine  varlýklarýn,  liyakatlerinin  dýþýndakilerini elde etmeleri mümkün deðilse, bu durumda bütün varlýklar iyi konumunda bulunacaktýr ve iyinin zýddý bir kötülük de olmayacaktýr. Zira –belirtildiði gibi- varlýklar âleminde bütün her þey, bir nizam ve adalete göre düzenlen-miþtir.15 

O hâlde, semavî cisimler, faal akýl ve ikincilerde yani aklî kozmos-ta kötülük olmadýðýna göre, bir bütün olarak aklî kozmosun yansýmasý olan veya semavî cisimlerden taþan duyulur kozmosta da aslî keyfi yet açýsýndan kötülük olmayacaktýr. Yine Fârâbî, Ýlk’le ilgili bütün nitelemelerinde -doðal olarak- O’na övgü ve  sena  ittihaz  eden  isimler  ve  nitelemeler  kullanmýþtýr.  O  hâlde  Ýlk,  gü-zelse, zarafet ve ziynet sahibiyse16 ve bütün olumlu nitelemeleri üzerinde barýndýrýyorsa, Ýlk’ten  taþan  varlýklar  da  -her  ne  kadar  eksiklik  ile  malul  olmuþ olsalar da- bu nitelikleri ittihaz etmiþ olacaklardýr. Bu yönüyle bütün mevcudat, varlýk olmasý bakýmýndan iyi’dir.17 O hâlde kötülük (þer), haki-kat  anlamýnda  asla  mevcut  deðildir  ve  duyulur  kozmosta  varlýk  keyfi yeti açýsýndan bir kötülük yoktur. O zaman, kötülük ârýzîdir, aslî deðildir. Zaten ontik  olarak  da  Ýlk’in  (Allah’ýn)  bizâtihi  kötülüðü  veya  çoðunlukla  kötü  olan þeyleri yaratmasý, O’nun Hayru’l-Mahzlýðýna (Mutlak Hayr olmasýna) ve hikmet sahibi olmasýna aykýrýdýr.18 

Özetle, Farabi’nin hiyerarþik varlýk katmanlarý üzerinden bir deðerlendirme yapýldýðýnda, iyiliðin hakikat, kötülüðün ise, hakikatte bir karþýlýðýnýn olmadýðý açýk ve barizdir. ii. Fârâbî Felsefesinde Kötülük Vardýr ‘Fârâbî’de kötülük vardýr.’ Ekseninde düþünüldüðünde ise, yavaþ yavaþ Farabi felsefesinde kötülüðün alanýna girmiþ oluyoruz ki, bu alanda i. Liyakatsizlik ii. Zýtlýk iii. Eksiklik ve iv. Semavî cisimlerin katkýsýnýn etkili olduðu söylenebilir. Fârâbî, Fusûsü’l-medenide iyinin iki tür olduðundan bahsetmekte,  birincide,  iyinin  kötülük  olarak  hiçbir  zýddý  bulunmadýðý-ný,  diðerinde  ise  kötülüðün  iyinin  zýddý  olabileceðini  söylemektedir.19 

Bu  durumda biz, birinciden hareket eder ve bu kural muvacehesinde “Hiçbir kötülük iyinin zýddý olamaz.” dersek esasýnda kötülüðün hakiki bir keyfi -yete sahip olmadýðýný, liyakat ve adalet üzerine olan her þeyin iyi olduðunu söylemiþ oluruz. Buna göre, örneðin aklî kozmosta liyakate zýt hiçbir þey olmadýðýna göre, bu kozmosta iyiliðe aykýrý hiçbir durum söz konusu de-ðildir.20  Buna  karþýn,  Fârâbî’nin  “Liyakati  bulunmaksýzýn  var  olan  ve  var  olmayan þey  kötüdür.”21  sözü  ise,  kötülüðün  potansiyel  olarak  var  olabi-leceðine kapý aralamakta, artýk duyulur kozmos varlýk alanýna girildiðine iþaret etmektedir. Liyakati bulunmaksýzýn var olan ve var olmayan þey kötü ise liyakatsizlik, kötülükle eþ deðerdir ve buna göre, liyakat var olanýn var olmayý  hak  etmesi  durumudur.  O  hâlde  liyakatsizlik  duyulur  kozmostaki  varlýklarda, özellikle insanýn liyakate uygun tutum ve davranýþlar sergile-mediðin de  ortaya  çýktýðýna  göre,  liyakatsizliðin  olduðu  yerde  kötülüðün olmasý kaçýnýlmazdýr.

15  Fârâbî,  Fusûsü’l-medenî, s. 106. 16  Fârâbî,  Medînetü’l-fâzýla, s. 53.17  Fârâbî,  Fusûsü’l-medenî, s. 105. “Âlemlerdeki iyiliðe gelince o, Ýlk Sebeb’tir ve her þey O’na baðlýdýr...” cümlesi bunu desteklemektedir. 18  Gürbüz  Deniz,  “Kur’an’a  Göre  Hz.  Adem  (a.s.)’in  Serüveni”,  Journal  of  Islamic  Research, 2011;22 (2), s. 104; Fehrullah Terkan, Ýblis’in Kötülük Problemi’ne Dair Felsefi  Argümanlarý ve Þehristâni’nin “Bilinemezcilik” Teodisesi, Milel ve Nihal, c. V, sy. 1, Ocak-Nisan 2008; s. 83; Gürbüz Deniz, “Fârâbî’ye Göre Ýnsan Hürriyeti”, Uluslararasý Fârâbî Sempozyumu, Ankara 2004,  s. 150.19  Fârâbî,  Fusûsü’l-medenî, s. 106.20  Fârâbî,  Fusûsü’l-medenî, s. 105. 21  Fârâbî,  Fusûsü’l-medenî, 9   Fârâbî,   Kitâbu’s-siyâsetü’l-medeniyye, thk. Fevzi Mitri Neccar, Daru’l-Maþrýk, 1993, s. 31.10Ýbrahim  Maraþ,  “Fârâbî’de  Hudus  Kavramý”, Dinî  Araþtýrmalar,  Mayýs-Aðustos 2008, c. XI, s. 31, s. 136.11  Fârâbî,  Fusûsü’l-medenî, s. 105.12  Fârâbî,  Fusûsü’l-medenî, s. 105.13  Fârâbî,  Medînetü’l-fâzýla, s. 57.14  Fârâbî,  Fusûsü’l-medenî, s. 105.

s.  105; Bu  pasajlarda  ‘varlýk’  liyakatiyle  birlikte  iyilik;  ‘yokluk’ liyakatten yoksunluk anlamýnda kötülük olarak deðerlendirilmiþtir. 22  Ancak    burada    zýtlýk-kötülük   iliþkisi   üzerine   bir   sonuca   varmak   için   bazý deðerlendirmelerde bulunmamýz gerekecektir.

23  Fârâbî,  Medînetü’l-fâzýla, s.  39.24  Fârâbî,  Siyâsetü’l-medeniyye, s. 43, 44.25Ýfsat ve iptal etme zýtlýðýn en önemli özelliklerinden bir tanesidir. Bkz. Medînetü’l-fâzýla, s. 39, 40.26  Buna  ‘tamlýk-zýtlýk iliþkisi’ de diyebiliriz. 27  ‘Rütbe’, ‘makam’ anlamlarý da verilebilir.28  Fârâbî,  Siyâsetü’l-medeniyye, s. 44.29  Fârâbî,  Medînetü’l-fâzýla, s. 40.(1)

Ben bu yazýyý yazarken kaynaktan bayaðý faydalandým devam linkini verdim okumakta fayda vardýr diyorum sözü sizlere býrakýyorum kenara çekiliyorum, selamlarýmla.

Mehmet Aluç

Kaynak(1) https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=makale-goruntule&id=AWG4aZc-oDuH9Br_eNgL

FARÂBÎ FELSEFESÝNDE KÖTÜLÜK- EVIL IN PHILOSOPHY OF FÂRÂBÎ - MEHMET MURAT KARAKAYA MEB