Ýslâmiyet çaðlar boyu süren geliþim sürecinde,  tefekkür alanýnda bir takým manevî farklýlýklara sahne olmuþtur.  Bu farklýlýklar genel anlamda çeþitli tasavvuf anlayýþlarýnýn doðmalarý ve yayýlmalarý þeklinde kendini göstermiþtir. Tasavvuf düþüncesinin meydana çýkýþ nedeni þu þekilde açýklanabilir: “Þeriatýn ve bilinen kanunlarýn halletmesi imkânsýz görünen birçok vicdanî durum ortaya çýktý ve bu durumlar için birçok anlayýþlar çekiþti. Ýþte bu durumlar sanki, sonra ortaya çýkacak olan Tasavvuf akýmýnýn ilkel bir etmeni hükmünde idi”[2]

Tasavvuf anlayýþý insaný, kâinatý ve yaratýcýyý gönül yoluyla anlamak ve bilmek çabasýnýn bir sonucu oluþmuþtur. Fakat tasavvufu yanlýþ deðerlendiren kiþiler yüzünden birçok doðru iþlerin yaný sýra bu sahada bazý yanlýþlýklar da tezahür etmiþtir. Bazý tasavvufî gruplar liderlerini sadece sevmekle ve saymakla yetinirlerken bazýlarý onlara dine aykýrý mertebeler yakýþtýrmýþlardýr. Buna raðmen tasavvuf, insan gönlünü zenginleþtirmesi yönüyle Ýslâm dininin halk arasýndaki manalý bir yansýmasý olarak günümüze kadar ulaþmýþtýr.

“Var olan tarihsel kaynaklara göre “sofi” adýný alan ilk tasavvufçunun Kûfeli Ebu Haþim (ölm. 767) olduðunu görürüz. Suriye’de ilk tekkeyi kuran da odur.”[3] Bu anlamda tasavvuf Ýslâmiyet’in doðuþundan kýsa bir süre sonra ortaya çýkmýþtýr. Ýslâm dünyasýnda önemli izler býrakmýþtýr. Tasavvuf ehlinin Allah’a ve Allah’ýn yarattýðý bütün varlýklara duyduklarý hadsiz sevgi Hz. Muhammed’in “Sevdiriniz, nefret ettirmeyiniz; kolaylaþtýrýnýz, zorlaþtýrmayýnýz.” nasihatinin yerine getirilmesinden ibarettir. Bu yönüyle tasavvuf düþüncesi gülen yüzüyle ve saf vicdanýyla hem Müslümanlarýn hem de baþka dinlere mensup insanlarýn gönüllerine ümidi yerleþtirmiþtir korkudan ziyade.

“Tasavvuf ve tasavvufla uðraþan, tasavvuf ehli olan anlamýndaki mutasavvýf ve sofi kelimeleri anlamca birbiriyle ilgilidir. Baþlangýçta belirli bir görüþe baðlý kalarak Allah’a ulaþmaya çalýþanlara, bunu amaç edinenlere mutasavvýf denmiþ; daha sonra ise sofi kelimesinin kullanýmý yaygýnlaþmýþtýr. Sofi kelimesiyle kök ve anlam iliþkisi olan tasavvuf da bazý sözlüklerde, aklýn yetmediði bilgi alanýnda, özellikle Allah kavramýnda, gerçeðe gönül aracýlýðýyla ya da iradeyi zorlayarak ulaþýlabileceðini kabul eden görüþ diye tanýmlanýr”[4]  Sofiler giydikleri dünyadan el etek çekmenin sembolü olan çuldan urbalarýyla, Allah sevgisinden baþka her þeyi sildikleri tertemiz gönülleriyle, alýnganlýðý terk etmiþ karakterleriyle yüzyýllar boyunca geniþ halk kitlelerine ve yönetimi ellerinde bulunduran zümre veya kiþilere dünyanýn faniliðine dair ipuçlarý vermiþlerdir. Hz. Peygamber zamanýnda yaþayan ve zamanlarýný sadece ibadetle geçiren “Ehl-i Suffa” adýyla anýlan sahabe, sofilere ilham kaynaklýðý etmiþlerdir.

Ýnsaný Allah’a yakýn olmaktan engelleyen her þey sofiler için týpký nefisleri gibi azýlý bir düþmandýr. Sýradan insanlarýn dünya nimetleri diye adlandýrdýklarý, maddî özellik gösteren her türlü unsura sofîler masiva adýný vermiþler, masivayý Yâr-i Mutlak’la aralarýnda birer dað olarak görmüþlerdir. Yâr-i Mutlak onlara göre ayný zamanda Vücud-ý Mutlak’týr. Kâinatta var olan her þey O’nun tecellisine ait bir gölgeden ibarettir. Bu anlamda kendilerini de bir gölge olmaktan baþka bir mevkiye yerleþtirmeyen sofîler nefis terbiyesinin, benlik hissinden geçmenin en yüce mertebelerine de ulaþmýþlardýr.

“Tasavvufta gaye ma’rifetullahtýr. Allah Teala’ya yakýn olmak müslümanýn miracýdýr. Peygamber aleyhisselam: ‘Namaz mü’minin miracýdýr’ buyurmakla, Allah’a yakýnlýðýn, bu ibadet sayesinde tamamlanacaðýný ifade etmiþtir.”[5]  Bu anlamda sofîler için en büyük baþarý Allah’ý bilmek ve anlamaktýr. O’nu bilmenin de iki önemli yöntemi vardýr. Bunlardan birincisi her türlü masivayý aradan kaldýrarak Allah’a yakýn olmak, Ayne’l Yakin mertebesine ulaþmaktýr. Ýkincisi ise kendini bilmektir. Zira kendini lâyýkýyla bilen kiþi, Rabb’ini de lâyýkýyla bilecektir.

“Tasavvufta ayrýca, þeyhlik makamýnýn manevî bir silsile ile Hazret-i Peygambere ulaþtýðýný, mürid sâlik ve vasýl gibi dereceleri, sohbet ve halvet gibi özellikleri, þeyh, velayet, abdal gibi makamlarý, keþif ve kerameti zikredebiliriz.”[6]  Ýþin doðrusunu kavrayabilmiþ her sofî, keramet ve keþif sahibi olabilmenin, tasavvufta çeþitli mertebelere bir nefeste ulaþabilmenin gerçek sýrrýnýn Hz Peygamber’in ahlâkýyla donanmaktan geçtiði hakikatine vakýftýr. Bu hakikate vakýf olmak her türlü hatadan ve yanlýþ yoldan men eder her sofîyi. Sofî bir yanýyla aklý bir kenara atmýþ bir divanedir, diðer yanýyla da Yar’den gayrýsýna meyyal olmayan çýlgýn bir âþýktýr. Fakat peygamberine olan baðlýlýðýyla þaþkýnlýktan, gafletten ve eðri yollardan korunur. Hz. Peygamber’in “Ey kalpleri evirip çeviren Rabbim benim kalbimi de – dosdoðru- dinin üzere sabit kýl” duasýdýr gerçek sofîleri yoldan saptýrmayan. Aksi takdirde onlarýn baþlarýný döndürme, zaten pek de güvenmedikleri akýllarýný çelme ihtimali olan birçok tuzak mevcuttur.

Tasavvuf ehli þeraite aykýrý iþler yapmaktan kaçýnýr bunun için de Allah’ýn emir ve yasaklarýna uyar, Kur’an yolundan bir lahza olsun ayrýlmaz. Kur’an-ý Kerim’in tamamýný aralýk vermeden ve ezbere okuyan, “Peygamber Efendimiz’in istemediði bir þeyi ben Allah’tan nasýl isterim” diyen Ebu Yezid Bistami kerametten çok Allah’a ve Peygamberimize baðlýlýðýn önemini þu sözleriyle vurgular: “Bir adamý, izhar-ý kerametle havada uçarken görseniz, sakýn aldanmayýnýz. Tâ ki onu, evamir ve nevahiye-yi ilâhiyyeyi ne surette tatbik ettiðini hudud-ý ilâhiyyeyi koruyup korumadýðýný, ahkâm-ý þeraiti yerine getirip getirmediðini bilir ve görürseniz, o zaman inanabilirsiniz”[7]

“Tasavvufta varlýðýn ortaya çýkýþý þöyle izah edilir: Allah ‘Kenz-i Mahfi’ yani gizli hazine, gizli cevherdir. ‘Aþk-ý Zati’ yani kendisine duyduðu aþk nedeniyle kendini görmek ve göstermek istemiþtir. Allah’ýn kendisine duyduðu aþk ise, ‘Cemal-i Mutlak’, ‘Hüsn-i Mutlak’ ve ‘Kemal-i Mutlak’ sýfatlarýndan dolayýdýr. Yani, tek güzellik ve tek iyilik olmasýnýn sonucu, Allah kendini görmeyi ve göstermeyi dilemiþtir. Bu durumda evren ve insan Allah’ýn kendi güzelliðini seyrettiði bir ayna gibidir.”[8] Ýþte sofînin insana ve yaratýlmýþ cümle varlýða duyduðu sevginin kaynaðýnda da bu görüþ yatmaktadýr. Kendisine, insana ve dýþ âleme bakan sofî, Allah’tan baþka bir varlýk görmediði ve tanýmadýðý için her nesneyi ve her insaný sevmek zorunluluðu sonucuna ulaþmýþtýr. Kendisini kýnamasýnýn tek nedeni de içindeki ene duygusunu yenmek ihtiyacýdýr. Nefsine galip gelemediði müddetçe âlemde en hakir varlýk olarak kendisini görür bu yüzden sofî.

Sofîlerde aþk, üzerinde durulmasý gereken oldukça önemli bir kavramdýr. Aþkýn gelmesiyle cümle derdin sona erdiðini savunan tasavvuf düþüncesi, insaný Allah’a ulaþtýrabilecek yegâne unsurun aþk olduðu görüþünü benimser. Sofîler gönül atýna binerek Hakk’a varabileceklerini savunurlar. Tasavvufta aþk mecazî ve gerçek aþk olarak derecelendirilir. “Mecazî Aþk, ancak Allah’ý arayan gezginin geçmek zorunda olduðu bir köprüdür.”[9]  Mecaz gerçeði hatýrlatan fakat asla gerçeðin yerini tutma yeteneðine sahip olmayan bir özelliðe sahiptir. Bununla birlikte gerçeðin bulunmasýnda yardýmcý olma ihtimali bulunmaktadýr. Bu yüzden sofîler mecazî aþka önem verirler. “Mecazî Aþk’tan, Gerçek Aþk’a geçme yolu doðrusu çok uzun ve tehlikelidir; fakat o makama eriþen artýk hiçlikten, kötülükten ve çirkinlikten kurtulur, her þeyde ‘ Hüsn-i Mutlak’ý ve Cemalullah’ý görür.”[10]  Buradaki gerçek aþktan kasýt Allah aþkýnýn ta kendisidir. Allah aþkýna ulaþan kiþiler dünyaya, insana ve kâinata bambaþka bir nazarla bakarlar. Bu nazarda herkes dosttur, düþman bulunmaz; her þey güzeldir, çirkin aranmaz. Yarataný sevdiði için yaratýlan her þeyi sevmek fikri bu nazardan doðmuþtur. Sofî,  böylelikle kendisi için çok büyük bir tehlike saydýðý kendi nefsiyle bile barýþ antlaþmasý imza etmiþ olur.

Tasavvufta Ýnsan-ý Kamil olabilmek oldukça zor fakat ayný zamanda da vaz geçilmez bir hedeftir. Sofî “Devriyye” adý verilen bir sistemle “Seyr-i Nüzul” ve “Seyr-i Uruc” arasýnda bir yolculuða çýkmýþ kabul eder kendisini. Seyr-i Nüzul’da hayvandan bile aþaðý mertebedeki insan Seyr-i Uruc’da meleklerin de üstünde bir mertebeye yükselir. Bu mertebede Allah’ýn varlýðýnda yok olmak yani “Fenafillah” vardýr.

“Seyr-i Uruc’a insanýn þeriat, tarikat, ma’rifet ve hakikat basamaklarýný çýkarak ulaþmasý gerekmektedir. Bu basamaklarýn aþýlabilmesi ise bir yol gösterici, bir mürþid’in yardýmýyla olur. Mürþidin yol gösterdiði kiþiye de tasavvufta mürid denir. Fenafillah mertebesine ulaþmak için müridin benliðini yok ederek ilahi aþkla ruhunu yüceltmesi gerekmektedir.”[11]  Tasavvuf düþüncesi her haliyle aciz bir varlýk olarak da görülebilecek insanýn benliðini yok ederek muhteþem bir varlýða dönüþebilmesi serüvenini gözler önüne serer. Tasavvufta Hakk’a âþýk olan kiþi týrtýlken kelebeðe dönüþen, yerde sürünürken uçmak mertebesine yükselen bir ipek böceðine benzetilir. Ondaki bu olaðan dýþý gibi görülen deðiþimin yegâne sebebi içindeki Allah aþkýdýr. Âþýðýn karlý daðlarý aþmasýný, Yâr’e ulaþmasýný temin edense daima temizleyip cilaladýðý gönlüdür. Elbette ki bu gönül ilhamýný Hz. Peygamber’den almaktadýr.

Tasavvufta kâinatýn temelinde öncelikle Nur-ý Muhammedî vardýr. Daha sonra ise Anasýr-ý Erba’a yani ateþ, hava, su ve toprak bulunmaktadýr. Ateþ, hava, su ve toprak yaratýlmýþ her türlü eþyanýn yapý taþlarýný oluþturmaktadýr. Onlardan da sýrasýyla maden, bitki, hayvan ve insan var edilmiþtir. Tasavvuf felsefesinde madde âleminin temelini oluþturmakla birlikte nefsin dört mertebesini de sembolize ederler. Nefs-i emmare ateþe, nefs-i levvame havaya, nefs-i mülhime suya, nefs-i mutmainne topraða benzetilir.  Bu unsurlardan toprak, Ýslâm tasavvufunda türlü þekillerde ele alýnmýþtýr.

Tasavvuf, toprak kavramýna Ýslâmiyet çerçevesinde öncelikle insan neslinin ve cümle canlýlarýn topraktan yaratýlmasý manasýnda bakar. “Andolsun Biz insaný (piþmiþ) kuru bir çamurdan, þekillenmiþ kara balçýktan yarattýk.”[12] ayet-i kerimesinden kaynaðýný alan bu görüþ topraðýn mukaddes bir varlýk olduðunu kabul ve iddia eder. Müslümanlarýn su bulamadýklarýnda toprakla teyemmüm etmeleri de topraðýn bu temiz ve mukaddes yaratýlýþýndan tezahür eder.

Tasavvuf felsefesinde toprak Allah’ýn sonsuz kudretiyle yoðrulmuþ mükemmel bir þekilde iþlenmiþ ve bundan beden teþekkül edebilmiþtir. Ýlahî nurun tecellisiyle can bulmuþ olan ve eþref-i mahluk özelliði gösteren insan canýyla ve teniyle baþlý baþýna âlemlere denk bir mahluktur. Þeyh Galib’in  “Hoþça bak zâtýna kim zübde-i âlemsin sen/ Merdüm-i dide-i ekvan olan âdemsin sen”  beytinde tekrar ettiði de bu zihniyettir.

Tasavvufa göre Dost’un evi olarak görülen kalp bir yönüyle fanidir baþka bir yönüyle de bekaya taliptir. Kalbin fani yaný topraktan vücut bulmasýyla alakalýdýr. Bekaya talip yaný ise Allah aþký dýþýndaki her þeyi terk ederek olgunlaþmasýyla alakalýdýr. Toprak tasavvufta cismani varlýðýn yapý taþý ayný zamanda da can’dan ayrýldýktan sonraki mekânýdýr. Ceset ruhun kendisini terk etmesiyle birlikte topraða rücû eder. Maddî yanýmýzýn toprakla yoðrulup yine toprakta parçalanacaðý, manevî yanýmýzýn ise bir gün bedenden sýyrýlacaðý hakikati bizlerin Allah’ý zikretmemiz yönündeki zorunluluðumuzu bildirir. Zikir Allah’ý sadece dilde anmakla deðil kalpte anmakla olmaktadýr. “Zikr-i hakiki, her an Hakk’ý düþünmek ve düþündürmektir. Yalnýz dilde kalan evrad, kalbe intikal etmedikçe zikir sayýlmaz”[13]

Tasavvuf felsefesinde “bekabillah” adý verilen bir makam vardýr ki “mahv” yoluyla ulaþýlýr. Bu makam doðrudan doðruya topraðý hatýrlatýr. Zira toprak, her türlü varlýk üzerinde dolaþtýðý halde zerre kadar bir þikâyette bulunmaz, tevazu sahibidir. Mürid her haliyle toprak gibi mütevazý olmalýdýr ki mahviyet gibi zor bir iþi baþarsýn. Kibir sahibi olmak tasavvufta kýnanan bir özelliktir. Toprak gibi alçakgönüllü olmak ise tavsiye edilir. “Yeryüzünde kibirli yürüme”[14] emr-i ilahisi her mü’min ve her sofî için rehber niteliðinde bir emirdir. Yine “Kibirli davranarak insanlara yüzünü dönme, yerde çalýmlý çalýmlý yürüme! Çünkü Allah, kibirle kasýlan, kendini beðenmiþ, övünüp duran kimseleri asla sevmez”[15]  hakikatine vakýf olan, Allah’ýn rýzasýndan baþka muradý olmayan bir tasavvuf ehli elbette ki toprak gibi mütevazý olacaktýr. Ki bu þekilde Allah’ýn sevgisine mazhar olsun.

“Sofî toprak gibidir, her fena þey ona atýlabilir; fakat ondan sadece güzel þeyler çýkar. O yeryüzü gibidir, üzerinde iyi de kötü de yaþar”[16] diyen Cüneydi Baðdadi sofîyi tevazu konusunda topraða benzetmekle kalmamýþ; hoþgörüde, cömertlikte ve tahammülde de toprak gibi oluþunu hatýrlatmýþtýr. Gerçekten de sofînin gönlünde kine, aþaðýlamaya ve cimriliðe yer yoktur. Tasavvufla hemhal olmamýþ birisi iyiliðe iyilikle, kötülüðe de kötülükle cevap verirken sofî, iyiliðe de kötülüðe de iyilikle cevap verir. Bu özellik onun en belirleyici özelliklerinden birisidir. Çuldan hýrka giymesi, ya da baþýna derviþlik tacý takmasý deðildir. Yunus Emre’nin de belirttiði tam olarak budur: “Derviþlik dedikleri hýrka ile taç deðil, gönlün derviþ eyleyen hýrkaya muhtaç deðil”

Tasavvuf anlayýþýna göre insan âlemin küçük bir modelidir. Onun maddî varlýðýnýn esasýný toprak, manevî varlýðýnýn esasýný ise ruh oluþturur.  Bu anlamda toprak, Ýslâm tasavvufunda alçakgönüllü olmanýn ve bereketin sembolü olarak ele alýnýr. Rabb’in bizzat kendisi tarafýndan bildirilen “Sizi ondan (topraktan) yarattýk; yine oraya döneceksiniz ve bir kez daha sizi oradan çýkaracaðýz”[17]  þeklindeki uyarýsý insanýn kalbiyle ve kafasýyla sürekli faniliðini hatýrlamasý gerektiðini vurgular. Sofîler için bu uyarý elbette ki dünyadan hicreti gerektirir.

Sofîler toprak gibi mahfiyet sahibidir, dað gibi dik baþlý ve kibirli deðildir. Kendisine reva görülen eziyete sabýr ve tahammül eder. Sonuçta da yine toprak gibi her türlü feyzin, bereketin ve güzelliðin kaynaðý olur. Bu bahiste Ýmam-ý Rabbani hazretleri buyuruyor ki:
”Bu dünya ahiretin tarlasýdýr. Burada tohum ekmeyip, yaratýlýþta bulunan, toprak gibi yetiþtirici kuvvetini iþletmeyenlere, bundan faydalanmayanlara ve amel, ibadet tohumlarýný elden kaçýranlara yazýklar olsun!”

Sofî hemen sinirlenmez, özellikle kendi þahsýna karþý yapýlan bir hakarete, eleþtiriye veya kötülüðe karþý sert bir tepkide bulunmaz. Tahammül sýnýrlarý oldukça geniþtir. Sofî dövene elsiz, sövene dilsiz kalýr bu haliyle “Acaba gönlü yok mu ki kýrýlsýn?” dedirtir bizlere. Maksadý þüphesiz Allah’ýn rýzasýný kazanmak ve içindeki benlik hissini yok etmektir. Çünkü o, bilir ki Yâr-i Mutlak’a kavuþmanýn yegâne yolu ölmeden ölebilmek, kendi varlýðýný sýnýrsýz bir aþkla sevdiði varlýkta yok edebilmektir. Sofî açmada irade sahibi deðildir, fakat solmada irade sahibidir; doðmada irade sahibi deðildir fakat ölmede irade sahibidir bu manada. Bunun için de yapmasý gereken içindeki hýrs, öfke, kibir gibi özellikleri silmektir.

“Sofi, tahammülde toprak gibi olmalýdýr. Basýlacak, çiðnenecek, ezilecek, kirletilecek; o yine yeþillik verecek, çiçek açacak, kendisine yapýlan fenalýklardan þikayet etmeyecek; yani kötülüðe kötülükle karþýlýk vermeyecektir”[18]  Bizlere oldukça zor gelen bu mahviyet gönlünü derviþ eyleyen biri için hiç de zor deðildir. Maddi ölçülerle pek de kârlý zannetmediðimiz garipler asýl kâr edenlerdir. Dünyanýn en zengini onlardýr. Çünkü bizler fani olanla oyalanýrken onlar baki olaný bulmuþlardýr. Bizler kovan kavgasý yaparken onlar “Ballar balýný buldum, kovaným yaðma olsun” diyebilmek þansýna sahip olmuþlardýr. Buradaki bal þüphesiz ilahî ve hakikî aþktýr.

Yaþayan her insanýn bir gün öleceðini, her bedenin bir gün topraða gireceðini bilmek sofîlerin dünyadan el etek çekmelerine neden olmuþtur her zaman. Buna bir örnek vermek gerekirse: “Hangi güzel yüz ki toprak olmadý?/ Hangi tatlý göz ki yere akmadý?” beytini iþitmek Davud-ý Tai için bir dönüm noktasý niteliðini taþýmaktadýr Davud-ý Tai, ilim sahibi olmasýna raðmen hâlâ dünyaya meyyâl olan kalbini bu beyit sayesinde tamamen Allah aþkýna baðlamýþtýr.

Yunus Emre’nin “Ben toprak oldum yoluna/ Sen aþuru gözetirsin” þeklinde dile getirdiði bir husus daha vardýr ki sofînin toprakla arasýndaki bir benzerliðini daha gözler önüne serer. Buna göre âþýðýn sevdiðinin karþýsýndaki mertebesi ve hali toprakla aynýdýr. Toprak nasýl her varlýðýn üzerinde dolaþmasýndan incinmezse âþýk da sevdiðinin karþýsýnda incinmekten ve dargýnlýktan o kadar uzaktýr. Onun içindeki tarifi imkânsýz aþk duygusu benliðinin yok olmasýna neden olmuþtur. Sýradan insanlar gurur ve kibir sahibiyken o, sadece sevdiðine duyduðu ilahî aþký yaþar, alýnganlýktan ve küskünlükten uzaklaþýr böylelikle.

Yunus Emre’de görülen sevgilinin yolunda toz toprak olmak fikri Mevlana’da da vardýr. “Ben yaþadýðým müddetçe Kuran-ý Kerim’in bendesiyim ve onun emirlerine uyarým. Ben Muhammed Muhtar sallâllahu aleyhi ve selemin yolunun topraðýyým. Eðer benim sözlerimden bunun dýþýnda bir söz nakleden olursa, hem o sözden, hem de nakledenden eza duyarým”[19] diyen Mevlana tasavvuf ehlinin Kur’an ve sünnet yolundan ayrýlmamasý gerekliliðini hatýrlatmaktadýr. Ayný zamanda da içindeki aþktan kaynaklanan bir fedakârlýkla kendi benliðini peygamberinin yolunun topraðý olacak kadar terk edebilme kabiliyetini ispat etmektedir. 

Ýslâm Tasavvufundaki toprak anlayýþý konusunu iþleyen herkes Türk Edebiyatý’ndaki mutasavvýflarýn en meþhurlarýndan birisi olan Erzurum Ýbrahim Hakký ve onun en önemli eseri olan Ma’rifetname ile mutlaka meþgul olmalýdýr. Zira birçok sofî þair ve mütefekkir gibi o da toprak konusunda bizlerin doðru sonuçlara varmamýzda yardýmcý olacaktýr.

1703 Mayýsýnda Erzurum Hasankale’de dünyaya gelen, 1780 Haziranýnda Siirt’te vefat eden Ýbrahim Hakký yazdýðý birçok eserle Ýslâm tasavvufuna ve Anadolu düþünce hayatýna olumlu katkýlarda bulunmuþtur. “Annesi Hz. Muhammed’in soyundan gelen Dede Mahmud’un kýzý Þerife Hanife Haným, babasý ise 1710’da Siirt yakýnlarýndaki Tillo kasabasýnda yörenin tanýnmýþ mürþidlerinden Þeyh Ýsmail Fakirullah’a intisap eden Erzurum’un tanýnmýþ kiþilerinden Derviþ Osman Efendidir.”[20]

Erzurumlu Ýbrahim Hakký, hem pozitif bilimler hem de batýnî ilimler hususunda iyi bir eðitim almýþtýr. Hayatý boyunca güzel ahlâka, insan gönlüne önem vermiþtir. Ondaki tasavvuf görüþü kaynaðýný çaðlar boyunca Horasan erenleri ve Anadolu derviþlerince iþlene gelmiþ insan gönlünü merkez alan fikrî yapýlanmadan; fakat her þeyden önce Kuran-ý Kerim’den ve Hz. Muhammed’in sünnetinden almaktadýr.

“Erzurumlu Ýbrahim Hakký’nýn görüþleri aslýnda tipik bir Osmanlý tasavvuf anlayýþýdýr. Fizik âlemin kavranmasýnda akýl ve duyu deneyimlerinin önemini kabul ederse de tasavvuf konusunda aþký, felsefeden üstün tutar. Bu nedenle ilham yoluyla elde edilmiþ bilgiyi, kitabî bilgiden üstün görür. Ýnsan sevgisi Yunus Emre’yi andýrýr.”[21] Ona göre sofî Allah’ý lâyýkýyla bilmek ve tanýmak istiyorsa kendini bilmeli ve tanýmalýdýr. Nefsiyle mücadeleye girmeyen ve bu mücadeleyi kazanmayan bir kiþi Hakk’a giden yolda hüsrana uðrar.

Erzurumlu Ýbrahim Hakký’nýn baþlýca eserleri þunlardýr: Divan, Ma’rifetnâme, Tertibü’l ulum, Mecmuatü’l- Ýrfaniyye, Ýnsaniye, Mecmuatü’l- Meâni, Meþarükü’l- yuh, Sefinetü’l ruh min vâridatü’l- fütuh, Kenzü’l- fütuh, Definetü’r- ruh, Ruhu’þ-þürûh, Urvet’ül- Ýslâm, Hey’etü’l- Ýslâm, Tuhfetü’ül- Kirâm, Nuhbetü’l- Kelâm, Ülfetü’l- Enâm, Lübbü’l- Kütüp.

Adýný andýðýmýz eserler arasýnda en tanýnmýþý ve önemlisi Ma’rifetnâmedir. Ma’rifetnâme dönemin bilgilerini kapsayan bir ansiklopedi özelliðindedir. Bu eserde dinî ve tasavvufî bilgilerin yaný sýra fen bilimlerini içeren bilgiler de bulunmaktadýr. Bu eser dünyaya, insana, kâinata ve Allah’ý bilme çabasýna dair birçok bilgiyi içermektedir. Fransýzca ve Farsça’ya da çevrilen Ma’rifetnâme bir müslümanýn baþucu kitabý olma vasfýna sahiptir. “Yazar özellikle tabiat bilimlerine yer verdiði bu eserinde, astronomide Kâtip Çelebi’nin Cihannüma’sýndan yararlandýysa da yerin yuvarlaklýðý gibi bilgilerde bazý tutucu ulemadan çekinerek Gazali’nin Osmanlý ulemasý üzerindeki saygýnlýðýndan yararlanmaya çalýþtý. Ayrýca Hz. Peygamber’in ‘ Siz dünya iþlerini benden daha iyi bilirsiniz’ þeklindeki hadisiyle dinî ilimlerle pozitif bilimlerin ayný olduðuna dikkat çekti.”[22] Kýsaca Ma’rifetnâme Müslüman bir âlimin ve mutasavvýf bir þairin gözünden maddî ve manevî âlemin keþfine yönelik kapsamlý bir çalýþmadýr. Bu eser okuyan herkese dýþ dünyayý ve kalp ülkesini tanýtma vazifesini üslenmiþtir.

Ma’rifetnâme’nin toprak anlayýþý birebir Ýslâm âlimleriyle, Kur’an-ý Kerimle, Hz. Peygâmber’in sünnetiyle ve tasavvuf ehlinin düþünceleriyle benzeþmektedir. Bu yazýnýn önceki bölümlerinde Ýslâm tasavvuf düþüncesinin, Kur’an-ý Kerim’in ve Peygamberimizin toprak anlayýþlarýný ele almanýn elbette ki Ma’rifetnâme’deki toprak görüþünün daha iyi kavranmasýnda olumlu etkileri olacaktýr.

Ma’rifetname’de toprak konusu her þeyden önce insanýn yaratýlýþ maddesi olmasý yönüyle ele alýnýr. “Ey aziz, hikmet ehli demiþlerdir ki: Bedenin evveli de ahiri de topraktýr.”[23]  Erzurumlu Ýbrahim Hakký, iman ve irfan sahibi kiþilerin kabul ve beyan ettikleri bir hakikati tekrar eder burada. O hakikatte þudur: Ýnsan nesli evvela topraktan yaratýlmýþtýr, sonra da topraða dönecektir. Topraðýn bir baþka özelliðini de unutmaz Ýbrahim Hakký. Toprak bedenimizin ilk hali ve son hali olmakla birlikte karnýmýzý doyurmamýza yarayan besinlerin de kaynaðýdýr. Buna göre toprak kendi þeklini býrakýp bitki þeklini alýr, binlerce nimete dönüþür ve insanlarýn maddî yanlarýný doyurmak görevini de üstlenir Yaratýcýsýnýn emir ve kumandasý altýnda.

Ýbrahim Hakký, âlemin her türlü hareketini, dört unsurun birlik olma nedenini

 insan-ý kâmilin var olmasý gerekliliðine baðlar. Kâinattaki bütün sebepler bu mukaddes amaç uðruna bir araya gelirler. Varlýklarýyla insan-ý kâmilin oluþumuna katkýda bulunurlar. Ýnsanlar da yaratýlýþlarýnýn en yüksek mertebesine ulaþmaya çalýþarak bu sebepleri boþa çýkarmaz. “Demek ki, feleklerin hareketlerinden ve unsurlarýn birleþiminden canlýlar meydana gelir ve bütün kâinattan ve görünenlerden murad, insan-ý kâmilin var olmasýdýr. Nitekim bütün insanlarýn ekmeli Hz. Fahr-i Âlem Efendimizdir. Onun için Cenab-ý Hak, Eðer sen olmasaydýn, kâinatý yaratmazdým, diye buyurmuþtur.” [24]

Hz. Muhammed (s.a.v.)üstün ahlâkýyla, mükemmel yaratýlýþýyla insanlarýn en kâmilidir. Bu nedenle âlem hem O’na hayrandýr, hem de O’na minnettardýr. Zira eðer Hz. Peygamber olmasaydý, Cenab-ý Hakk’ýn peygamberine duyduðu sevgi olmasaydý hiçbir þey var olmayacaktý.  “Ol!” emrinin kaynaðý da, yaratýlmýþ eþyanýn yegâne var olma nedeni de Hz. Muhammed’in ekmel bir ahlâk üzere oluþudur. Onun karakterinde insana dair olan her güzellik en üst derecesindedir, hiçbir kötülük ise bulunmaz. Öyleyse her anlamda O’na uymak ahde vefanýn bir gereðidir.

 

Ma’rifetname’de belirtildiði üzere toprak; madenlerin, bitkilerin, hayvanlarýn, insanlarýn ve insan kalbinin elbisesidir. Ýnsan kalbi ise Allah’ý bilme ve sevmenin esasý ve yeridir. Allah’ý lâyýkýyla bilen insan, kâmil insandýr. Bütün bir âlemin yaratýlýþ gayesi olan kâmil insan, eþref-i mahlûk olmaya lâyýktýr. Onun kalbi daima huzur ve muhabbet doludur.   Kâmil insanýn en deðerli süsleri irfaný, hakikate olan baðlýlýðý, tevekkülü, arifâne sözleri, güzel ahlâký ve Allah sevgisidir.

Toprak, insanýn fâni yanýnýn sembolüdür. Ýnsan eðer sonsuz bir huzura talipse çürük bedeni terk etmelidir. Bazý insanlar hayvanî yanlarýnýn kalplerine galip gelmelerine müsaade ederler ve bu yüzden de ölümden korkarlar. Çünkü ölüm onlara sadece topraða karýþan bedenin akýbetini hatýrlatýr. Bu nedenle Ýbrahim Hakký gönlüne seslenerek ondan fâni olana kanmamasýný, gerçek yurdunu unutmamasýný ister. Ruhunu bir bülbüle benzeten þair ten kafesinden, toprakta hâsýl olmuþ bedeninden kurtulmasýný tavsiye eder. Bu fâni dünyanýn güzelliklerine kanan can kuþundan ezelde gördüðü gülþeni hatýrlamasýný, toz ve dumandan ibaret dünyadan hicret etmesini ister:

“Ey bülbül-i can kalma

Fani olaný alma

Ey bülbül-i elhaný

Kaldýn unutup âný

Ol gülþeni unuttun

Çok toz ve tütün yuttun

Bu ten kafesin kesret

Ol Gülþen-i aþka yet

Terk eyle ten-i haký

Zevk eyle ol harmanda”[25]

Toprak her dönemde insanlara ölümü hatýrlatmýþtýr. Elbette ki Ma’rifetname’de de toprak ve ölüm yan yanadýr. Ýbrahim Hakký’ya göre bazý insanlar ölümden korkarlarken âþýklar ölümden korkmazlar. Peki, kimdir ölümden korkanlar ona göre? “Ölümün mahiyetini, ruhun baþlangýç ve sonunu bilmeyen, bedenin erimesiyle kendinin (ruhun) yok olacaðýný zanneden, ölümle dünyayý tamamen unutacaðýný bilen, ölümden þiddetli bir acý duyacaðýný kabul eden, ölümden sonra ne olacaðýný bilmeyen, mal ve evladýný çok seven ölümden korkar ve kaçar. Aþaðýda belirteceðimiz esaslarý bilen, yukarýda açýkladýðýmýz halleri zihninden atar ve kendisinde ölüm korkusu kalmaz”[26]

Ýbrahim Hakký ölümle ilgili fikirlerini ve ölüm korkusunu yenmenin yollarýný þöyle özetler:

1-     Ölüm ruhun bedeni kullanmaktan vazgeçmesidir.

2-     Baþlangýcý Allah’ýn aþk denizi olan ruh, ölümden sonra yine eski aþk denizine döner.

3-     Ýnsan ruhu ebedî bir cevherdir. Bedenin ölmesi ve toprak olmasýyla kendisi ölmez.

4-     Ruh, ölümden sonra uçup dolaþmasý daha kolay olduðu için her iki âlemin gizliliklerini daha yakýndan görür ve öðrenir.

5-     Ruh bedenle meþgul oldukça hareketler hâsýl olur. Bu meþguliyet azalýrsa uyku, sona ererse ölüm gerçekleþir.

6-     Ýnsan ruhu asýl vatanýna ölümle döner, bütün muratlarýna ölümle erer.

7-     Bu dünya bir aðaçtýr, insan ise meyvedir. Eksik ve ham olan meyvenin aðaca tutunmasý, olgun meyvenin aðaçtan ayrýlmak istemesi gibi çið insan dünyaya baðlýdýr irfan sahibi insan ise ölümün lezzetini tatmak ve bu dünyadan ayrýlmak ister.

 Erzurumlu Ýbrahim Hakký zâhid kiþileri över. Ona göre zâhid, kalbinden Allah sevgisinden baþka her þeyi silip atan kiþidir. Zâhid olabilmenin en önemli yollarýndan birisi de yemeden ve içmeden kesilmektir. Toprak insanlarýn besin kaynaðý olmakla birlikte eðer ondan gelen nimetlerle midelerimizi boþuna doldurursak kâmil insan olma yolunda fazlaca ilerleyemeyiz. Aç kalan insanýn nefsi alçalýrken merhamet hissi yükselir. Sürekli tok gezen bir kiþinin açlarýn halinden anlayamayacaðý herkesçe malumdur. Özellikle Allah için aç duranýn kalbinde hikmetten de daha kýymetli bir kapý açýlýr : “Allah insana inayet ve lülfederse ona az yemeyi, az uyumayý ve az konuþmayý ilham eder. Tokluk zihnin iþlemesine engel olur. Çok yemek zarar çok uyumak kederdir. Yemesi az olanýn elemleri az, saðlýðý süreklidir. Açlýkla hastalýk birleþemez. Çeþitli yemekleri yiyen, çeþitli hastalýklarý çaðýrandýr. Açlýk peygamberlerin gýdasý, velilerin makamýdýr. Açlýk zekâlarý fýþkýrta bir deniz, hikmetleri çaðýran bir bulut, ruhlarý harekete geçiren bir rüzgâr, bedenin özelliklerini öðreten bir anatomidir.”[27]  

Ýbrahim Hakký, açlýk ve tokluk hissini kýyaslayýp açlýk hissini üstün bulur. Çünkü o bilmektedir ki açlýk nefse zor gelir oysa ruh için bir gülistan kadar güzeldir. Bu konuda Hz. Ýsa’nýn bir sözünü hatýrlatýr: “Aç kalýnýz ki kalbinizle Allah’ý görebilesiniz.” Âlimlerin açlýðý derinleþmek, âriflerinki safvet, zâhidlerinki hikmet, âþýklarýnki ise Allah’a daha yakýn olmaktýr. Bu yüzden âþýklar topraktan gelen nimetler için þükretmeyi terk etmeseler de bu nimetlerle nefislerini þýmartýp ruhlarýný yormamalýdýr. “Ehlullah demiþlerdir ki: Az yemenin gayesi nefsin hayvanî arzularýný zayýflatýp aklýn üstünlüðü ile kalbi parlatmak, kötülüklerden temizlemektir. Çünkü açlýk kalbin yaðýný eritir, kanýný azaltýr. Bütün hayvanî arzulardan temizler ve böylece zikrin nurunu, ilahî iradeyi kabule müsteid (yetkili) kýlar. Sonra o aynadan nurlar kalbe aksedince kalp Allah’ýn nuruyla parlar ve nefsin karanlýðý yok olur.” [28]

Ýbrahim Hakký Allah’ýn nuruyla aydýnlanan bir kalbin ma’rifetullaha yani Allah’ý lâyýkýyla bilme mertebesine ulaþabilme yolunda önemli mesafeler kat edebileceðini belirtir. Ona göre ma’rifetullah kâmil insanýn yükselebileceði en yüksek mertebelerden birisidir. Ma’rifetullah eþyanýn Hak’tan geldiðini, O’nun emriyle yaþadýðýný, her þeyin O’nun olduðunu ve sonunda yok olup O’na döneceðini bilmektir. Ma’rifetullah ayný zamanda muhabbetullah demektir. Allah’ý bilen ve seven kiþi masivayý unutup tam anlamýyla Allah’a baðlanýr. Topraktan gelen yanýný þýmartmaz, Allah’ýn nurundan gelen sönmeyecek bir cevher olan yanýný yükseltmeye uðraþýr. “ Ma’rifetullah öyle bir cevherdir ki arþýn altýndaki her þey onun nuruyla aydýnlanýr. Ma’rifetullahla enaniyet (benlik) davasýnda bulunmak, kendini herkesten üstün görmek veya nefsin arzularýna boyun eðmek manevî yýkýlýþ; marifet denizine dalýp batmak ve hakikât nuruyla yýkanmak ise mutluluðun en yüksek derecesine varmaktýr”[29]

Topraðýn en önemli özelliklerinden olan bereket velilerde de bulunmaktadýr. Allah velilere her iki dünyada bereket ihsan eylemiþtir. Onlarýn hem topraktan gelen bedenleri hem de sonsuzluk yolcusu olan ruhlarý bu yüzden yüksektir. Veliler hem ahireti hem de dünyayý aydýnlatan birer kandil gibidir.  “ Velilerin dünyadaki kerametleri: Allah’ýn velîlere olan senasý (övme), tazimi (ululamasý), muhabbetidir ve onlarýn iþlerini idare etmesidir ve onlarýn rýzklarýný tekeffül etmesidir ve onlara yardýmcý ve yoldaþ olmasýdýr. Onlarýn halka, halkýn onlara hizmet ederken aziz eylemesidir. Dünyada himmetlerini yakýnlarýndan daha üstün kýlmasýdýr ve onlara her þeyden evvel kalp zenginliðini ihsan eylemesidir ve her halde onlara nefislerinin hoþluk içerisinde olmasýný iman ve ihsan eylemesidir Ahirete ait kerametleri ise onlara ölüm ve sekeratýný kolay eylemesidir. Onlara taç ve hilat giymeyi nasip etmesidir. Onlarý fitne ve korkudan uzak bulundurmasýdýr. Onlar için kitabýn kâfi olmasý ve hesabýn görülmemesi, mizanýn yapýlmamasýdýr. Günahkârlara þefaat etmelerine izin vermesidir ve Sýrat köprüsünü süratle geçmeleridir ve onlara Kevser havuzundan su içirilmesi, ebedî mülk verilmesi, onlarý sýdk evine yerleþtirmesi, cemalini þeksiz, þüphesiz göstermesidir.”[30]    

Ma’rifetnamede bildirildiðine göre insan týpký diðer varlýklar gibi görünen yanýndan ibaret deðildir. Ýnsan zahirî ve batýnî olmak üzere iki kýsýmdan oluþmaktadýr. Zahirî yaný bedeni, batýnî yaný ise gönlüdür. Her nesne gibi insan da iç içe geçmiþ bir yapýya sahiptir. Mücerret bir yapýya sahip olan gönül sýrlý bir âlemdir ki Allah’ýn emir ve yasaklarýna uymak, ibadet etmek, Allah’ý bilmeye ve sevmeye yönelmekle yükümlüdür.  Aslý toprak olan beden ise gönül için geçici bir yuvadan ibarettir ve toprakta çürümeye mahkûmdur. Ayrýca beden dört unsurun mükemmel bir birleþmesinden oluþur. “ Bir nesnenin batýný onun hakikati ve maddesidir. Mesela serir (taht) bir nesnedir ki onun içi tahta parçalarýdýr. Tahta parçalarýnýn iç de aðaçtýr. Aðacýn içi de dört unsurdur. Bunun gibi insan da Allah’ýn sýrlarýnýn yüklü olduðu gönül ve hayvanî bir nesne olan bedenden mürekkeptir”[31]

“Aþk ile hoþ olmuþuz

Fakr-u fena bulmuþuz

Gerçi hakiriz çu hak(toprak)

Dilde Çu meh(ay) tâ benâk(parlak)

Çevremize ne felek

Kim Þeh-i mülk-ü melek

Aþk gedasý(dilenci) olan

Lâ cerem olmuþ cihan

Hakký Cu divanedir

Aþk ile meyhanedir”[32]

Ma’rifetname’den alýnan bu mýsralarda þair, insanýn topraktan yaratýldýðýný, bu yönüyle hâkir bir yanýnýn daima olduðunu belirtiyor. Gerçekten de insan topraktan gelen bu yanýyla daima bir ihtiyaç ve fakirlik içindedir. Bir gün doyan beden ertesi gün aç kaldýðýnda oldukça zayýf ve güçsüz düþer. Ýnsan nesli dünyada dolandýðý müddetçe bu zayýf ve hakir yanýný doyurmak zorundadýr. Buna raðmen insaný içinde bulunduðu fakirlikten, acziyetten ve hakirlikten kurtaran bir þey varsa gönlü mesken tutan, oradan da insanýn bütün varlýðýný aydýnlatan aþktýr. Bu nedenle Erzurumlu Ýbrahim Hakký aþký övmeyi ve onu her türlü insanî özellikten üstün tutmayý tercih eder. Ona göre her iki cihanda insaný deðerli kýlan bir nesne varsa o da aþktýr. Elbette ki dünyadaki gelip geçici olan þeylere deðil, ezelî ve ebedî olan Allah’a duyulan aþktýr. Bu yönüyle Ýbrahim Hakký diðer bütün mutasavvýf þairlerle bir ortaklýk daha te’min etmiþ olur.

“Aþk korkaðý cesur, anlayýþsýzý anlayýþlý, cimriyi cömert, kibirliyi alçakgönüllü, çirkini güzel yapar. Aþk, sevenler meclisine devam edenlerle dost yapar. Sahibine kuvvet ve kudret verir. Aþk öyle bir sultandýr ki halk ona boyun eðer, akýllar ona itaat eder, kalpler ona baðlanýr, duyu organlarý onunla saflaþýr, tertemiz olur, ruh onunla sevinir. Aþk insanlarý ýslah eder, kusurlarýný düzeltir. Aþk iradenin isteklerine sevgiliye olan sevginin üstün geliþidir. Aþk sonsuz bir sevgi olduðundan seçkin velîlerin sýfatýdýr. Muhabbet çalýþmakla elde edilir, aþk ise Allah vergisidir. Ýlahî aþk insan aklýndan þerefli ve üstündür. Temiz aþk, Allah’ýn bir vasfýdýr. Sadýk aþk ayýplardan ve kederlerden arýnmýþtýr. O temiz aþký bulanýn beþer vasýflarý yok olur”[33] 

Erzurumlu Ýbrahim Hakký’ya göre aþkýn önemli bir vasfý da âþýðýn her türlü benlik hislerini yok etmesi, onu kibirden uzaklaþtýrmasýdýr. O da týpký diðer mutasavvýf þairler gibi âþýðýn aþk sayesinde olgunlaþtýðýný týpký toprak gibi mütevazý olduðunu düþünür.  Aþka düþen kiþi sevdiði varlýða o kadar hayrandýr ve baðlýdýr ki kendisini unutur, toz topraktan ibaret bir varlýk olduðunu kabul eder. Gönlün en kuytu yerinde yerleþen aþk gönlü virane eder, âþýðý divane eder, aklý ve nefsi ise tamamen mahveder.

“Can-ý dilde, hâne kýldýn akýbet

Gönlümü virane kýldýn akýbet

Sen beni divane kýldýn akýbet

Aþk-ý bipervâyâ mahrem eyledin

Akýldan bigane kýldýn akýbet

Dane-i naçiz idim ben zir-i hâk

Dane-i yüz dane kýldýn akýbet”[34]

Erzurumlu Ýbrahim Hakký, dört unsur ve toprak kavramlarýna ilmî bakýþ açýsýyla bakmaktadýr. Ona göre dünya ateþ, hava, su ve toprak unsurlarýnýn bütününü ihtiva etmektedir. O en üste ateþ, onun altýna hava, onun altýna su ve en alt katmana da toprak unsurunu yerleþtirir. Dört unsurun þekilden þekle girdiðini; bu dönüþümden madenlerin, bitkilerin, hayvanlarýn ve insanlarýn yaratýldýðýný belirtir. “Yedi feleðin, dört ana unsurun( ateþ, hava, su, toprak) ve üç birleþik cismin (maden, bitki ve hayvan) özetlerinin sonucu insan bedenidir. Belli ki her iki cihanýn var oluþlarýnýn gayesi hazreti insandýr. Bu felekler, unsurlar ve üç birleþik cisim hep onun kabuðu, içi ve kabýdýr ve o (insan) hepsinin beyni dimaðý ve dudaðý(sözcüsü)dýr. Ýnsan bütün varlýklarýn en üstünüdür, azizdir, eþreftir, muhteremdir. Çünkü o, bütün varlýklarýn en güzeli ve en bilicisidir.”[35] Ýþte bu cümlelerde Ýbrahim Hakký insanýn bütün kâinatýn merkezinde oluþu, yaratýlmýþ cümle eþyanýn insanýn varlýðý için yaratýldýðý, insan neslinin her yönüyle yaratýlmýþ her þeyden üstün ve þerefli olduðu hakikatini dile getirir. Öyleyse insan bu mükemmel yaratýlýþýna ve müthiþ cevherine uygun yaþamalý, omuzlarýna yüklenen aðýr fakat kýymetli yükün hakkýný vermelidir. Zira bütün kâinat onunla düþünmekte, onunla hissetmekte, onun vasýtasýyla konuþmakta ve onun kâmil ruhunda zikir ve ibadet etmektedir.

Ma’rifetnamenin üçüncü cildinin son sözleri insanýn kâinattaki konumunu ve vazifesini son derece baþarýlý bir þekilde dile getirmektedir: “ Cenab-ý Hakk’ýn kudret ve azametini düþünmeye vesile olan bu sonsuz kâinatýn hallerini ve içinde bulunan bu belirttiðimiz âlemleri biraz olsun bildirmekle yetindik ve sonsuz gizli gerçeklikleri ve Allah’ýn en güzel sanat eserlerini bu cisimler âleminin ilminde, ilahî hikmetin sonsuz denizinde bundan fazla uðraþmamayý uygun bularak kâinatýn aynasý olan bu bilgiye burada son verdik. Çünkü insan kabuðu ve içi bulunan felekler ve unsurlar âleminden sonra kendisine baðlý ve ona hizmet eden maden, bitki ve hayvandan geçilip cihanýn gözbebeði madalyasýz sultaný olan insanýn beden ve canýnýn anatomi ve fizyolojisini açýklamaya baþlayacaðýz. Sonra âlemi yaradaný unutup yarattýðý âlemin halleriyle uðraþmak, padiþahýn huzurunda bulunan bir kimsenin sultandan yüz çevirip sarayýn yapý ve süslerini seyretmeye dalmasý hâline benzer. Þu beyit bu gerçeði açýklar:

“Hanenin lazým olan sahibidir, bilmeyen hanesinin talibidir

Ta ki bu cihanýn heyetine olmalý hayran, Eflak-ý dil ü cana gel et âlemi seyran ”[36]

Eþref-i mahlûk olan biz insan nesli var oluþumuzun hakkýný ancak Allah’ý hakkýyla bilmek ve Allah’ý lâyýkýyla sevmekle verebiliriz. Âlemi seyretmenin, ona hayran kalmanýn, bu muhteþem yapýnýn özelliklerine hayret etmenin bütün gayesi onun Yaratýcýsýnýn mükemmelliðini tanýmak ve kabul etmektir.  Ma’rifetullaha ve muhabbetullaha  ulaþabilmek için, insan-ý kâmil olabilmek için meþakkatlerle dolu bir  yola çýkmamýz; bu yola çýkmadan önce de içimizdeki “ene” yi yenmemiz ya da en azýndan ehlileþtirmemiz gerekir.