Nurettin Topçu, Mehmet Âkif adlý eserinde; büyük adamlarýn eserleriyle hayatlarýný birleþtiren adamlar olduklarýný yazar: “Büyük adam, eseriyle hayatýný birleþtiren adamdýr. Biz onda þu vasýflarý arýyoruz: Önce bütün ömründe ayný kanaatin ayni imanýn sahibi olan adamdýr. Devirlere, zaruretlere, cemiyetlere göre deðiþmez, muhitine uymaz; muhiti kendine uydurur, uydurmazsa çarpýþýr. Cemiyetten daha kuvvetlidir; cemiyeti sürükleyicidir. Bu karaktere sahip insanlarýn, yani deðer yaratýcýsý olanlarýn bir kýsmý zekâsýyla, bir kýsmý kalbi ve hisleriyle, bir kýsmý da iradesiyle baþka insanlara ve cemiyete üstündür, yaratýcýdýr, sahiptir veya velîdir. Bu üstün insanlar arasýnda ise bazýlarý her bakýmdan, hem zekâ, hem duygu, hem de irade kuvvetleriyle cemiyetin insanlarýna üstün durumdadýrlar. .... Ýþte Âkif yaradýlýþýn bu lûtfuna uðramýþtý. Ancak onu, iradesinin ateþli tazyikiyle diðer sahalarda muvazenesizlikten koruyan pek mühim bir sebebin var olduðu da unutulmamalýdýr: Bu sebep, demirden bir iradeyi ahenkdar bir ray üzerinde yürüten Ýslâm terbiyesi ve Allah’a imanýydý.”(N. Topçu, Mehmet Âkif, Hareket Yayýnlarý, Ýstanbul 1970; Dergâh Yayýnlarý, Ýstanbul 1998)

Eseri ile Hayatýný Buluþturan Sanatkar

Mehmet Âkif, gerçekten de hayatýyla eserini yüzde yüz buluþturmuþ nadide sanatkârlardandýr. O da her büyük sanatkâr gibi münzevi bir adamdýr. Yalnýzdýr. Ama onun yalnýzlýðý yaþadýðý cemiyetin içinde, halk içinde Hakk’la beraber olma biçimindeki gerçek sanatçýnýn sonsuzluða kanat çýrpmasý gibi türünden bir yalnýzlýktýr. Daha eserini vermeðe baþlarken, diðer þairler gibi çiçekler, kuþlar, deniz esintileri, sevgili dudaklarý, gecenin hüznü, güneþin doðuþu þiirinin konusu olmamýþ; doðrudan yaþadýðý cemiyet: Küfe, Hasta, Mahalle Kahvesi, Meyhane, Kör Neyzen, Köse Ýmam, Seyfi Baba þiirine yansýmýþtýr.  

Âkif’in doðduðu ve yaþadýðý çevre olan Fatih semtinin hemen komþusu olan Sarýgüzel Mahallesi ki sonradan büyük bir yangýnda kül olmuþ ve üzerinden Vatan Caddesi geçirilmiþtir, þairin sokak dilini, tekke dilini, dergâh dilini, medrese dilini kaptýðý geliþtirdiði muhittir. Bu çevrede her türlü asâlet, fazilet hisleriyle birlikte; her türlü yoksulluk kültürü iç içe yaþamaktadýr. Türk Edebiyatýnýn sosyal muhtevasý bakýmýndan en zengin þairi olan Âkif’in þiirlerine malzeme olan insan çeþitliliði iþte bu çevreden edindiði gözlemlere dayanmaktadýr çoðunlukla. Ýslâmcý, sosyal adaletçi, isyancý, milliyetçi þairin þiirlerindeki insaný sanat gücüyle birleþtirerek ortaya çýkardýðý, iþlediði müþahede sahasý, eserindeki kahramanlarýn iklimi Fatih ve yaný baþýndaki bu mahalle olmuþtur.

Âkif’in Safahat’ýndaki kahramanlar ilk önce yaþadýðý mahalledeki insanlardýr; onun için gerçek kahramanlardýr ve sanatçýya “sanat toplum içindir” düsturu çerçevesinde saðlam, gerçekçi bir muhit bahþetmiþtir. Bu kahramanlar sokak kabadayýlarý, külhani beyler, hocalar, imamlar, vaizler, cemaatten gerçek adamlar, müderrisler, yiðitler, sünepeler ve ondan sonra yazarlar, þairler ve geniþ Ýstanbul çevresi aydýnlar, ondan sonra da bütün bir ülke ve insanlýk...

-“Simid mi istedin aða?

         -“Yokmuþ onluðum, dursun.”

Mýsralarýnda olduðu gibi tabii bir sokak dili ve yaþantýsý;

“Geçen akþam eve geldim. Dediler:

                                -Seyfi Baba

Hastalanmýþ, yatýyormuþ.

                                -Nesi varmýþ acaba?

-Bilmeyiz, oðlu haber verdi geçerken bu sabah.

-Keþki ben evde olaydým... Esef ettim, vah vah!

Bir fener yok mu, verin... Nerde sopam? Kýz çabuk ol!”

Ya da Seyfi Baba þiirinde olduðu gibi tam bir mahalle, konu komþu, sokak Türkçe’si ile buradaki en tabii komþular, hýsýmlar, insanlar...

Annesinin Âkif’in þiirleri için söylediði “incesini ipe dizmiþ, kalýnýný sapa..” cümlesinde olduðu gibi, arûzun en ince nezahetle söylenen ve Alain’in dediði gibi bir tablo çizercesine meydana çýkarýlan nazým ile en kalýn, kaba sokak dili yan yana olmakla Âkif’in sanatýný topluma, toplumu da sanatýna eriþtiren bir þiir iklimi yaratýlmaktadýr. Bu þiir o kadar özgündür ki, þair þiirini zaman zaman tefsir etmek ihtiyacýndadýr.

“Safahat’ýmda, evet, þi’r arayan hiç bulamaz;

Yalýnýz, bir yeri hakkýnda: “Hazîn iþte bu!” der.

-Küfe?

         -Yok.

                     -Kahve?

                                -Hayýr.

                                            -Hasta?

                                                        -Deðil.

                                                                    -Hangisi ya?

-Üç buçuk nazma gömülmüþ koca bir ömr-i heder!” 

Ailesiyle, yaþadýðý muhitle, Ýstanbul ve Osmanlý ülkesiyle, milleti ve medeniyetiyle tamamen bütünleþmiþ bir gayeye adanmýþ heder edilmiþ bir ömür ve tasannudan uzak, hüneri ancak samimiyeti olan ve doðrudan gerçek hayattan alýnmýþ meselelere bakýþ tarzý.

“Bir yýðýn söz ki, samîmiyyeti ancak hüneri;

Ne tasannu bilirim, çünkü, ne san’atkârým.”

Çocukluðunu ve gençliðini geçirdiði çevre ile birlikte baba Temiz Tahir Hoca, annesi Emine Þerife Haným, Rüþtiye’deki Türkçe hocasý Kadri Efendi’nin kiþiliðinin teþekkülünde mühim rolleri vardýr.

Safahat’ýnýn ilk þiiri Fatih Câmii, yaþadýðý iklimle babasýný buluþturan bir þiirdir.

Henüz âfâk açýlmadan kemâl-i vecd ile sürüklendiði camiye vardýðýnda “lem’a lem’a dizilmiþ ziyâ kavâfilini görünce” çocukluk zamanlarý yâdýna düþer:

“Sekiz yaþýnda kadardým. Babam gelir: “Bu gece,

Sizinle câmie gitsek çocuklar erkence.

“Giderseniz gelin amma namazda uslu durun;

Merâmýnýz yaramazlýksa iþte ev, oturun!”

Deyip alýrdý beraber benimle kardeþimi.

Namaza durdu mu, hâliyle koyverir peþimi,

Dalar giderdi. Ben artýk kalýnca âzâde,

Ne âþýkaane koþardým hasýrlar üstünde!

Hayâl otuz sene evvelki hâli pîþimden

Geçirdi, baþladým artýk yanýmda görmeye ben:

Beyaz sarýklý, temiz, yaþça elli beþ ancak;

Vücûdu zinde, fakat saç, sakal ziyâdece ak;

Mehîb yüzlü bir âdem: kýlar edeble namaz;

....”

Hasýrlar üstünde oynayan Âkif babasýndan ve Buharalý Mehmed Efendi’din kýzý annesi Emine Þerife hanýmdan aldýklarý camide yaþanan sabah vaktidir. Ýlk þiir hem doðduðu, yaþadýðý çevrenin camii; hem bütün bir medeniyetinin göstergesi, fethin adýna inþa edilmiþ ve asýrlarýn huzurunu taþýyan camiidir. Camie varýþta ilk akla gelen babadýr, çocukluðudur; sonra o baba eve yorgun gelir ve dalar âsûde bir uykuya ve hâtýrât-ý lâtif çekilerek hakîkatin cilvesi ortalýðý sarar. Tarih, yakýn çevre bir hülyâdýr artýk ve gerçekler apaçýk karþýdadýr. Ýþte Âkif’in þiiri budur. Bu ilk þiirin hatýrlattýðý aile çevresine sonra Türkçe hocasý Kadri Efendi girer. Âkif hocasý hakkýnda þöyle demektedir: “O çapta bir adam, tek nasihati ile insanýn hayat istikâmetini deðiþtirebilir.”

Ardýndan Hasta gelir, ilk þiiri… Gerçek can yakýcýdýr. Halkalý Ziraat Mektebi okuduðu ve hocalýk yaptýðý okuldur. Hasta buradaki öðrencidir. Ölümcül bir hastalýktýr yaþadýðý ama derûnunda asalet hâlâ vardýr, direnmektedir. Sonra meyhaneler, sokaklar, güreþ alanlarý, baðlar, ovalar, meralar, ölen kardeþ Selma, Seyfi Baba, Köse Ýmam, Kör Neyzen, memleketin gerçek insanlarý; sonra istibdad, hürriyet, sýkýntýlar, savaþlar, gayeler, ülküler, çileler, Berlin’den Necid çöllerine ülkeler ve Hazreti Ömer zamanýna uzanan ve sanki hemen kapý komþusu olan kocakarý, aç çocuklar... Ve oradan Amerika’ya uzanan ûd nameleri, Mr. A. B. Roosevelt’e yazýlan þiir. Kafka Amerika’ya gitmeden orasýný romanlaþtýrmýþ, Âkif de gelecek asrýn bu dev ülkesini þirine taþýmýþtýr.

“...zevâli beþ geçe, Boston’dan ayrýlýnca tiren,

Vagonda volta vuranlar daðýldýlar birden.

Demek: sekiz kiþilik hücre, þimdi, sâde benim...

O halde yan gelirim, dinlenir baþým, beynim.

Dýþarda vecd ile dönsün semâ, ufuk, toprak,

Gömüldüðüm köþe sâbit deðil mi, sen þuna bak!

Aman ne zümrüt aðaçlar!... ne dalga dalga ekin!...

Çiçek mi, ev mi? Ne köyler: þehir kadar zengin!...

Yolun güzelliði lâkin!... aman ne manzaralar!...

Ne çok fabrika!...

                     Derken, içim yavaþça dalar;”

Zamaný ve mekâný bütün hissiyatýyla en dar çevresinden en geniþ dünyaya kadar uzatan þair, kâh asýrlar öncesindeki bir zaman dilimini bugün ve kendi iklimimizde yaþatýrken, kâh yaþanan daracýk sokaðý çöllere, ABD’ye baðlayabilmektedir.

Bir hayatýn bu kadar eserle içli dýþlý olduðu baþka bir yerde zor görülür. Âkif hayatýný eseriyle eserini hayatýyla o denli karýþtýrmýþtýr ki, ikisini birbirinden ayýrt edebilmek neredeyse imkânsýzdýr.

Þair kendi hayatýný ölümüne yakýn - ki Ýstanbul Beyoðlu’nda Mýsýr apartmanýnda hasta yatarken þöyle anlatmaktadýr:

“Rüþtiye tahsili devremde babamdan öðrendiðim Arapça ve hususî ders aldýðým Esat Dede’nin himmetiyle Farsçam kuvvetlendi. Mesnevî, Hâfýz divaný, Gülistan gibi muhalledatý (þaheserleri) okuyordum. Mektepte dört lisanda Türkçe, Arapça, Farsça, Fransýzca birinci idim. Þiiri çok seviyordum. Ýlk okuduðum þiir kitabý Fuzuli’nin Leyla vü Mecnun’u idi.

Ýlk idâdi tahsilimi veren ev ve mahalle iptidai ve rüþdî tahsilde aldýðým telkinler olmuþtur. Bilhassa evin bu hususta tesiri büyüktür. Annem çok âbid zahid bir hanýmdý. Babam da öyle.. Her ikisinin de dinî selâbetleri vardý. Ýbadetin verdiði zevkleri heyecanla tadmýþlardý.

Rüþtiye’de vezinsiz, kafiyesiz özenme kabilinden manzum parçalar karaladým. Rüþtiye’yi bitirince pederim mektep ve meslek tercihini bana býraktý. Ben o zaman revaçta bir mektep olan Mülkiye’yi tercih ettim. Üç senelik idâdi kýsmýný muvaffakiyetle tamamlayarak âli kýsmýna geçtim.”

Hayatý ile eserini tamamen birleþtirmiþ; fikriyatýný, sanatýný, seciyesini yaþadýðý cemiyetle mütemmim kýlmýþ neredeyse bir baþka þair bulmak pek zordur.

Arkadaþý ve hakkýnda yazýlmýþ en güzel kitaplardan birini yazmýþ bulunan Süleyman Nazif bakýn ne diyor:

“Tabiatin hüsn ü kubhu, Mehmud Âkif’in adese-i rü’yetine münferid sûrette aks etmiyor; o hüsn ü kubhda behemehâl cemiyetin elvâh-ý mukadderâtý da memzûcdur. Her yerde, her manzarada cemiyet-i beþeri ve bilhassa o cemiyetin þu’be-i Ýslâmiyesini görür. O, hem tahkiyede hârikulâde kudret ve tasvîr ü ihsâsta tekellüfsüz ve cûþâcûþ belâgatler gösteren bir þair, hem eþyayý ve vekayi’i ruhlarýna ve serâirine nüfûz eden nazarlarla gören bî-menend bir râsýddýr. Mehmed Âkif gibi þiirlerini bizzat yaþamýþ olan þairlerin mahiyet ve kýymetleri, eserleri serâpâ okunduktan sonra anlaþýlýr. Yazýlarýnýn yalnýz bir veya birkaçýný görerek hüküm vermek, bir vücudun tek bir uzvunu tedkik ilehe’yet-i mecmuasý ve meselâ bir kemiðe bakarak beþerenin güzelliðini teþhis etmeye çalýþmak gibi bî-sûd ve nâ-kâfîdir.” (Süleyman Nazif, Mehmet Akif, Milli Hareket Yayýnlarý, Ýstanbul 1971, s:85)

Mehmed Âkif’i besleyen kaynak klasik kültürümüz, Divan edebiyatý, Âþýk tarzý edebiyatýmýz, tasavvuf kültürü, Ýmparatorluk cemiyeti, çözülüþ döneminin pratiði, koca bir tarih ve medeniyet ile Doðu manzum hikâyeciliði -özellikle Sadi’nin etkisi yanýnda Batý realizmi, naturalizmi, Ýslâm ideali, Devlet ve millet ve her ikisinin trajik günleriyle müsbet bilimler tahsilidir. Bütün bu kaynaklara bir de þairin çok nadir insanda bulunan gerçek samimiyet duygusu, yine çok nadir sanatçýda bulunan hayat ile eser arasýnda bu kadar bütünlük teþkiline imkân vermiþtir.

Akif’in Yüksek Karakteri ve Ülkücülüðü

Mehmed Âkif Ersoy’un Türk düþüncesi içindeki yeri, hem akýl, ilmi, rasyonalizmi öne çýkaran ve terakkiye mani olmayan Ýslam ve onun birliði, onun asrýn idrakine söyletilmesi cehdini samimiyet baþta olmak üzere lirik ve estetik biçimde terennüm etmesi yanýnda; yeis girdabýna sürüklendiðimiz en karanlýk günlerde bile taþýdýðý ülkücülük karakteriyle tarif edilebilir.

“Âtiyi karanlýk görerek azmi býrakmak

Alçak bir ölüm varsa, eminim budur ancak”

diyen Âkif, ülkücülüðün zirvesindeki isimdir. Bir medeniyet diriliþçiliði mânâsýna gelen ülkücülük, medeniyetlerin bir kültür üst sistemi olarak doðrudan din coðrafyasý ile örtüþmesi yüzünden dinde yenileþmeci karakterini Mehmet Âkif’te bulur.

“Din, insanlýðýn en eski, en derin, en köklü, en besleyici duygu ve düþünce kaynaklarýndan biridir. Bütün dünya tarihinde dinden ilham alan yüzlerce büyük sanatkâr, filozof, âlim ve aksiyon adamý vardýr. Dinin en büyük düþmaný olmakla beraber, bir bakýma marksizmin arkasýnda da dini doðuran temel duygular ve imajlar vardýr. ... Þu muhakkak ki Tolstoy ve Dostoyevski gibi büyük dindar edipler yetiþtirmiþ olan Ruslar, mistik heyecanlarýný marksizme taþýdýklarý için bu kadar aþýrýya gitmiþlerdir. Avrupa’da rasyonel bir fikir sistemi olan marksizm, Rusya’da mistik bir yaþayýþ hâline gelmiþtir. Beþerî duygular, týpký enerjiler gibi çeþitli þekillere girebiliyorlar.

Türkler, bin yýl Ýslâmiyeti dolu dolu, derinliðine ve geniþliðine yaþamýþlardýr. Son bin yýllýk târihimize ve hayatýmýza Ýslâmiyet þekil vermiþtir. O bizim kollektif gayriþuurumuzun temel unsurlarýndan biri haline gelmiþtir. Eski þekiller onun serbest bir tarzda ifade edilmesine engel oluyor. Derine, kaynaða gitmemizi güçleþtiriyor. Orta çaðdan kalma þekillerin ötesinde, Yunus ve Mevlânâ’nýn kendi çaðlarýnda bulduklarý alev gibi bir yanar merkez vardýr ki, biz iþte onu bulamýyoruz.

Yenilik kendisini her þeyden önce üslupta gösterir. Yunus ve Mevlânâ islâmiyeti yeni bir þekilde yaþayarak yeni bir üslup yaratmýþlardýr. Âkif’in üslubunun yeni olmasý da dini yeniden yaþamasýndan dolayýdýr. Þahsen eski üslupta basmakalýp dinî bir yazý gördüm mü, okumaya lüzum görmüyorum. Çünkü bu, onu yazanýn dini yeniden yaþamadýðýný gösteren en açýk delildir.” (Mehmet Kaplan, Nesillerin Ruhu, Hareket Yayýnlarý, Ýstanbul 1974, s.152-153)

“Arûzu türkçeleþtirmek ve konuþma diline yaklaþtýrmak husûsunda en büyük muvaffakiyeti, Mehmed Âkif gösterdi: Türk arûzunu onun  kadar baþarý ile ve onun kadar tabiî kullanan, konuþma dilini arûz kalýplarýna o kadar kolaylýkla sokan hiçbir þâir yoktur; Fikret’in yapmak isteyip de tamamýyle yapamadýðýný, Âkif gerçekleþtirdi.” (Fuad Köprülü, Edebiyat Araþtýrmalarý, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1986, s. 359)

“Hece vezninin arûzunkine yakýn bir âhenk te’min edemiyeceðine inanmýþ olan Mehmed Âkif’i (Sýrât-ý Mustakîm, 1326, nu. III, s.118), nazmý lüzûmundan fazla nesirleþtirdiði için” tenkit edilebilir bulan Köprülü daha sonra hecenin ve tekrar Yahya Kemal’le arûzun dolayýsýyla eski edebiyatýn yenileþtiði görüþündedir.

Âkif sadece arûzun ve sade Türkçe ile eski edebiyatýn yenileþtiricisi olmakla kalmamýþ; o aslýnda “Asrýn idrakine söyletmeliyiz Ýslam’ý” prensibi ile de yenileyici stratejisini kesinleþtirmiþtir. Onda iradenin dâvâsý, isyanýn ahlâký ve eskimez pörsümez yeninin medeniyet diriliþçiliði anlamýndaki mücadele ruhu “ülkücü” Âkif’i edebiyat tarihimizin de, düþünce dünyamýzýn da 20.yy’daki en büyük temsilcisi yapmaktadýr. O hem halka en yakýn, ayný zamanda da yüksek karakteri ile yalnýz baþýna bir sanatkârdýr. O deðerlerinin yýlmaz savunucusu, ama ayný zamanda bunlarý ilimle yenileþtirme cehdinde bir ediptir.

“Âkif bugün Türkiye’de en çok okunan ve sevilen þairlerden biridir. Bunun sebebi, onun, hakikî bir ihtiyaca cevap vermiþ olmasýdýr. Âkif, Ýslâm dininin beþerî ve ebedî kýymetleri ile çaðdaþ medeniyet arasýnda köprü kurmuþ olanlarýn en baþarýlýlarýndandýr. .... Çaðdaþ medeniyete karþý koyan, halkýn din duygusunu ilim ve teknik ilerlemeye engel olacak tarzda istismar eden ‘yobaz’lara karþý da Âkif ve Âkif gibi düþünenler, dini toptan ilga etmek isteyenlerden daha iyi mücadele edebilirler. Zira selim akýl sahibi halk, onlarý kendisine daha yakýn bulur.” (Mehmet Kaplan, Nesillerin Ruhu, s.127)

Elbette ki Âkif’in fonksiyonu yobazlýkla mücadelenin ötesindedir. Ýslâm medeniyetinin yeniden diriliþi için bir ülkücü karakter ile karþý karþýya olduðumuzun farkýnda olmalýyýz. Bu ibda ve inþa gayretini gerektiren ve sadece þiirle altýndan kalkamayacaðýmýz derin bir yenilenme hareketidir.

Ebu Davud’un bahsettiði “her asýrda dinî hayatý yenileyecek bir müceddidin geleceði” inancýný da içine alan medeniyet diriliþçiliði ve dinî yenilenme Âkif’ten Said-i Nursî’ye kadar uzanýr.

“Asrýn þartlarýna göre Ýslâm’ýn yeniden yorumlanmasý þeklindeki teceddüt anlayýþýný Mehmed Âkif, “Asrýn idrâkine söyletmeliyiz Ýslâm’ý” þeklinde ifade etmektedir.

Görünüþe göre, asrýn idrakinden kastedilen, zamanýn hâkim bakýþ açýlarý, ölçüleri ve ilkeleridir ki, bunlar da Batý kültürü tarafýndan tayin edilmiþtir. Bunlara dayanarak Ýslâm’ýn teorik yapýsý deðerlendirilip, yüceltilmiþ, Müslüman cemiyetlerin hâlihazýr durumlarý da aþaðýlanmýþtýr. Sistemli bir bütün kurulamamakla birlikte, bu gayretlerle, Ýslâm düþüncesini aydýnlatma ve arýndýrma yolunda faydalý geliþmeler kaydedilmiþtir.

Ancak, beklenen sosyal gerilim yaratýlamamýþtýr. Çünkü, bir fikir akýmý olarak geliþmiþ, renkler kazanmýþ ama bir iman hareketi olamamýþtýr; öyle doðmamýþtýr. Bu, bir bakýma Ýslâmî duyuþ ve düþünce biçimlerinin dýþarýdan, sýrf zihnî açýklamalarý idi; yani, hayata geçirilememiþ doðrularý ihtiva ediyordu

Hâlbuki dinî hayatýn yenilenmesi, Ýslâm’ýn idraki ile hayatýn yeniden görülmesi, kavranmasý ve deðerlendirilmesi yani yaþanmasý ile mümkündür. Bunun da hareket noktasý iman tazelemektir. Ýman hamlesi ile idrakler tazelenir, görüþ, kavrayýþ ve yorumlama gücü artar. Ýmanýn aydýnlýðýna kavuþan idrak, ölçülerini ana kaynaklardan alarak dünyayý kavrar. Dünyasý da dar, sýnýrlý, gelenekte katýlaþmýþ deðildir; rahattýr, geniþtir. “Asrýn idraki” olarak isimlendirilen, insanýn geniþlemiþ olan problem sahalarýdýr. Yani asrýn idraki, bakýþ açýlarýný, ölçüleri deðil, problem sahalarýný vererek hayat sahasýnýn geniþlemesine hizmet edecektir.

Bir fikir akýmý olarak Ýslamcýlýk, tecdid-i iman için zihnî bir hazýrlýk olarak kabul edilebilir. Ancak, hadiseye iman tazelemekle baþlanmasý gerektiðini sezen ve ömrünü bu yola vakfeden tek ve son Osmanlý aydýný Said-i Nursî olacaktýr.” (Nevzat Kösoðlu, Türk Dünyasý Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düþünceler, Ötüken, Ýstanbul 1990, s. 763)

Dinimizi ve medeniyetimizi hurafelerle kilitleyen yobazlýða karþý, yine o din ve medeniyet deðerlerine sarýlarak onlarý yeniden üreterek ve gerçek anlamda içselleþtirerek mücadele etme tekniðini bize öðreten Âkif, Türk ülkücülüðünün yani Türk’ün ruh köküne sarýlarak yeniden yükseltilmesinin belli baþlý adresleri arasýndadýr. Türk düþünce çizgisinin Namýk Kemal’den baþlayarak ortak çizgisi Osmanlýcýk-Ýslamcýlýk-Türkçülük tarzlarýna raðmen medeniyetin kaynaðý demek olan Ýslâm’ýn yeni problem sahalarýnda yeniden yaþanmasý; yeni bakýþ açýlarý, ilkeler ve üsluplar kazanmasý elbette ilk baþta, geleneðe uygun olarak þiirde kendini göstermekte; sonradan diðer disiplinlere yayýlmaktadýr. Bu açýdan Nevzat Kösoðlu’nun yaptýðý gibi Âkif’in Said-i Nursi ile buluþturulmasý da anlamlýdýr.

Ama Akif’in bugün üzerinde durulmasý gereken asýl yönü onun ekonomi politiðidir. Çünkü Akif’in yüksek karakterini ve ülkücülüðünü benimseyen Nurettin Topçu için de onun bu yönü önemlidir. Akif’in ekonomi politiði sosyalizmdir. Ayný zamanda bu evrensel çýkýþ projesi olarak yani emperyalizm tahlili için de yararlýdýr. Zira Ýngiliz emperyalizmine karþý çýkabilmek için (geçen asýrda Ýngiliz emperyalizmi yani Çanakkale’ye saldýranlar; bu asýrda Ýngiliz Yahudi Medeniyetidir. Bu konuda Teoman Duralý’nýn ayný isimdeki kitabýna müracaat…) þüphesiz onun kapitalist karakterini çözümlemek gerekmektedir.

Mehmet Âkif’in Fikriyatý ve Ekonomi Politiði

Mehmet Âkif hakkýnda en çok biyografi denemesi yazýlan, hakkýnda en çok tartýþma yaþanan þairimizdir. Þiirleri, sanat anlayýþý çok tartýþýldýðý gibi fikriyatý, ekonomi politiði de tartýþmalýdýr. Onu liberal bulandan seküler bulana kadar çok yazarýmýz var. Gerek Ýslamcý, milliyetçi, millî, gelenekçi, postmodern Ýslamî kanattan; gerekse sol, ulusal, Marksist, Kemalist kanattan olsun birçok yaratýcý aydýnýmýz onun positivist, realist, pragmatist, rasyonalist, sekülarist, modernist gibi batýlý yakýþtýrmalarla kimliðini tahlil ederlerken yine ayný kanatlardan kimileri de ekonomi politik görüþünü liberalizm, kimileri de sosyalizm olarak vasýflandýrdý.

Edebi kiþiliði ve sanata bakýþý konusunda sanatýn toplum için olmasý gerektiði ortak kanaati elbette yaygýn.

Onun edebiyat ve fikir inþasýnda geleneðin önemli bir yeri var. Sarsýlmaz imanýnýn ve küçük yaþta aldýðý Kuran eðitiminin üzerine Fransýz edebiyatý, Doðu kültür ve edebiyatlarý ufuk açýcý olmuþ. Namýk Kemal baþta olmak üzere kendi ülkesi ve kendine yakýn nesil fikriyatýnýn þekillenmesinde önemli rol oynamýþ. Bu tabiidir ve olmasý gerekendir. Sonra Abduh’tan Afgani’ye Abdürreþid Ýbrahim’den Musa Carullah’a, Muhammed Ýkbal’den Reþid Rýza’ya yaþadýðý çaðýn ülkesi dýþýndaki Ýslam mütefekkirleri ufkunda açýlým yaratmýþ. Yine kendi ülkesinden Said Halim Paþa ve Mustafa Sabri’ler onda bir terkibe kapý aralamýþ. Ýzini sürdüðü Namýk Kemal nasýl Fransýz ihtilâlinden ve batýdan etkilenmesi gerektiði kadar etkilenmiþ ve fakat doðrudan teslim olmayýp yarýþmacý bir karakterle kendi dininden, tarihinden, þeraitinden, geleneðinden, lugatinden karþýlýklar bularak dünyayý ister istemez saran rüzgâra karþý kavramsal inþa geliþtirmiþse Âkif de bunu yapmaða gayret göstermiþtir.

Türk tefekkür tarihine bakacak olursak þairlerin diðerlerinden çok daha önce ve kalýcý olarak inþacý olduklarýný görürüz. Yesevi’den Yunus’a, Mevlana’dan Nabi’ye, Namýk Kemal’den Mehmet Âkif’e bu böyledir.

“Asrýn idrakine söyletmeliyiz Ýslamý” gibi çok tenkit edilen mýsranýn Mevlana’nýn “yeni þeyler söylemek lazým cancaðazým” veya Hacý Bayram Veli’nin “ben dahi yeniden yaratuldum taþ u toprað arasýnda” formülasyonuna baðlý olmadýðý ileri sürülebilir mi?

 “Fikir plânýnda Âkif’in en orijinal tarafý, tenkitçiliðidir. Onun þiirinin özelliklerinden biri olan hiciv, Safahat’ta, batýlýnýn haçlý zihniyeti için, doðuyu ezen, sömüren, medeniyet adýna ölüm makineleriyle gelen batýlýlar için kullanýlmýþtýr. Fakat asýl mühimi, bu hicivlerin, bu aðýr tenkitlerin daha çok müslümanlar için kullanýlmasýdýr. Hiçbir fikir adamýnýn, kendi mensubu olduðu zümrenin insanlarýný bu kadar aðýr tenkid etmiþ olduðunu bilmiyorum. Bu, Mehmed Âkif’in samimiyetinin en büyük delilidir. Ve galiba bugün de Mehmed Âkif’e duyduðumuz ihtiyacýn temelinde bu çeþit bir samimiyetin eksikliði bulunmaktadýr.”

Prof. Dr. Orhan Okay, ‘Mehmed Âkif-Bir Karakter Heykelinin Anatomisi’ adlý eserinin önsözünde böyle yazýyor.

“Tevekkülün hele, mânâsý hiç de öyle deðil,

Yazýk ki, beyni örümcekli bir yýðýn câhil,

Nihâyet oynayarak dîne en rezil oyunu;

Getirdiler, ne yapýp yaptýlar, bu hâle onu!”

**

“Kadermiþ öyle mi? Hâþâ bu söz deðil doðru.

Belâný istedin, Allah da verdi.. Doðrusu bu.

Çalýþ dedikçe þeriat çalýþmadýn durdun

Onun hesabýna birçok hurâfe uydurdun!

Sonunda bir de tevekkül sokuþturup araya

Zavallý dini çevirdin onunla maskaraya!

Zamanýdýr oturup, þimdi herze dinlemenin;

O yâve-gûlarý hâlâ, adam deyin beðenin!

Sarýklý milletidir milletin baþýnda belâ...

Hudâ’yý kendine kul yaptý, kendi oldu Hudâ;

Utanmadan da tevekkül diyor bu cür’ete hâ? »

“Mehmed Âkif’in Safahat’tan önce yazdýðý, neþredilmiþ veya yakýnlarý elinde kalmýþ þiirlerinden bildiklerimiz arasýnda devrin padiþahýný öven bir kaside, bir manzume, hatta tek bir mýsra bile mevcut deðildir.”

“Rüþdiye’de iken Muallakat, Hafýz, Sadi, Mevlâna, Fuzûlî gibi doðu edebiyatlarýndan örnekler okuyan Âkif, Halkalý Baytar Mektebinde batý edebiyatýna merak sarmýþtý. Kendisi de bir þair olan Ispartalý Hakký, onu Fransýzca öðrenmeðe teþvik etmiþti. Öðrenmek hususunda hýrslý bir öðrenci olan Âkif kýsa zamanda Fransýzcayý, hiç zahmet çekmeden, okurken zihnen tercüme edecek duruma gelmiþti. Bu imkân ona Fransýz edebiyatýnýn kapýlarýný açtý. Hem fikir, hem þiir, hem de roman alanýnda baþta romantikler olmak üzere bir yýðýn kitap okudu. Victor Hugo, Erneste Renan, Anatole France, Alfrede de Musset, Lamartine, Rousseau, Sienkiewicz, Alphonse Daudet, Emil Zola, Dumas Fils severek okuduklarýndandýr. Bu isimlerden daha sonra makalelerinde ve dostlarýyla yaptýðý konuþmalarýnda zaman zaman bahsetmiþtir. Lirik þiirlerinde Musset, Hugo ve Lamartine’in, manzum hikâyelerindeki tasvirlerinde de Daudet ve Zola’nýn tesirinin izlerini görmek mümkündür.” (Mithat Cemal Kuntay, Mehmet Akif Ersoy, Ýþ Bankasý, Ýstanbul 1986)

Ya ekonomi politiði?...

Nurettin Topçu’ya göre Mehmet Âkif sosyalisttir. Fakat bu sosyalizm, Topçu’nun târif ettiði sosyalizmdir ve tarihî materyalizm ile alâkalý olmayýp nevi þahsýna münhasýrdýr.

Safahat’ýn 2. kitabýný ele aldýðýmýz bölümde de görüleceði gibi bizim toplumcu þair diye tanýmladýðýmýz Mehmet Âkif’i doðrudan sosyalist bir âbide olarak takdim eder Topçu. Âkif’in Hasta þiirinin yer aldýðý bölümde gerçekten de hiçbir sosyalist þairin eriþemediði bir sosyalist þiirin inþasý söz konusudur.

Fakat þirinin hissiyatý, fakir fukaranýn hamiliði gibi kimi Âkif ve Topçu çizgisinde olduklarý iddiasýnda olanlarýn ileri sürdüðü gibi acaba Âkif de Topçu gibi bir yanýlsama içinde miydi, yoksa bu ekonomi politiði tercih ediþleri bilinçli, sistemli bir inancýn, metodlu bir zihinsel çözümlemenin eseri miydi?

Topçu’nun açýkça dile getirdiði sosyalist söylem çerçevesini Âkif’de göremiyoruz. Fakat Topçu’ya göre Âkif doðrudan onun sosyalist fikir sistemini teþkil edenlerin baþýnda gelmektedir.

 Âkif Nasrullah Camiindeki vaazýnda sosyalizmin hedeflerine ne kadar uyan bir fikriyatýmýz olduðunu açýk yüreklilikle dile getirmekte, bolþevizme de bu yüzden gerek olmadýðýný izah etmektedir. Nurettin Topçu’nun sosyalizmi de böyledir. O da komünizme karþýdýr ve Anadolu yahut Türk sosyalizminin komünizme ihtiyaç duymadýðýný ama korkmasýna da gerek olmadýðýný hatýrlatmaktadýr.

“Avrupa hükümetlerini titreten Bolþevik tehlikesi, bizler gözlerimizi açmak suretiyle âlem-i Ýslam hakkýnda tehlikeli deðil, bilakis istifade olunacak bir fýrsattýr. Çünkü evvela bizde Bolþeviklik zuhurunu yahut hariçten sirayetini hazýrlayacak sebepler yok. Ne sermaye sahiplerimiz, ne bankalarýmýz, ne amele meselemiz, ne arazi meselemiz mevcut deðil. Saniyen bütün harekâtýmýzý, muamelâtýmýzý tanzim eden þeriatýmýz sosyalistlerin, Bolþeviklerin bundan asýrlarca sonra belki bulabilecekleri düsturlarýn, esaslarýn en insani, en ulvi, en fýtrî, en þefik, en rahim þeklini ihtiva etmektedir. Binaenaleyh Bolþeviklerin Garp medeniyetini yýktýklarý gün bizim esaslý hiçbir þeyimiz sarsýlacak deðildir. Sarsýlsa sarsýlsa Avrupalýlarý körü körüne ve hiç lüzumsuz yere taklit ederek aldýðýmýz birtakým þeyler sarsýlacaktýr ki zaten bugünkü felaketimizin en birinci sebebi o mefasidin harim-i mevcudiyetimize sokularak hayat-ý içtimaiye ve siyasiyemizi zehirlemesidir. O halde bizim Bolþeviklerden korkmamýza mahal olmadýðý gibi, Bolþevik olmaya da ihtiyacýmýz yoktur.”

Hatta daha ileri giderek Bolþeviklerle düþmanýmýn düþmaný dostumdur ittihazýnca ittifak edebileceðimizi söylemektedir.

“Biz elimizdeki þeriatýn ahkâmýna, esâsât-ý fâzýlasýna tamamiyle sarýldýðýmýz gün yakamýzý kurtarmýþ oluruz. Evet, düþmanýn düþmaný dost olmak itibariyle müþterek, mütekabil menafi dairesinde Bolþeviklerle ittifak edebiliriz. Garp'ýn âlem-i beþeriyeti, bilhassa biz Müslümanlarý ezmek için kuvvet almakta olduklarý o melun zulüm müesseselerini yýkmak hususunda Bolþeviklere yardým da ederiz. Artýk bu ittifakýn zamanýný, zeminini, dairesini, bu muavenetin derecesini tayin etmek, tabiidir ki, selâhiyet sahiplerine aittir. O cihetleri onlar düþünsünler, onlar halletsinler. Böyle bir ittifaktan biz ne kadar istifade edersek, Ruslar da o derecede müstefid olacaklardýr. Çünkü ihmal edilemiyecek bir kuvvet olduðunu demincek söylediðimiz Ýslam âlemi kendileriyle müttefik olmak þöyle dursun, bitaraf kalmakla bile Bolþeviklere pek kýymetli muavenette bulunmuþ olur. Buna mukabil þimdiye kadar þimalden, cenuptan, þarktan, garptan mahsuriyet içinde kalan Müslüman milletlere de böyle bir ittifakýn vereceði faydalar inkâr olunamaz. Henüz silah tedarik edememiþ olanlarý silahlanacaklar, arkalarýndan emin olarak önlerindeki düþmaný denize dökmeðe, asýrlardan beri kaybettikleri istiklali ele geçirmeðe muvaffak olacaklardýr.”

Sonuç Yerine

Bugün evrensel Ýslam fikriyatýnda sosyalizm üzerine ne yazýk ki yeni terkiplerin, tahlillerin, tenkitlerin izlerini göremiyoruz. Ýslamcýlýk düþüncesi de bundan nasibini kanamadý. Hele hele Kalvinizmin Ýslamcýlýk düþüncesini istila ettiði bugün Akif’in, Topçu’nun, Bedizüzzaman’ýn, Gökalp’ýn, hatta Namýk Kemal’in ayarýnda birkaç mütefekkir bulabilmemiz neredeyse imkânsýz hale gelmiþtir.

Akif’in Ýslam ve Türk düþüncesi açýsýndan önemi Ýstiklal Marþý polemiðinin ötesine ne yazýk ki geçemedi.

Bugün Türk Ocaklarý’nýn 100. yýlýnda milliyetçilerin ve hatta bütün Ýslam ve Türklük dünyasýnýn Akif’in ekonomi politiði çerçevesinde bir yeniden deðerlendirme yapabilmesi bütün meselelerin fevkinde bir önemi haizdir.

MHP Genel Baþkaný Dr. Devlet Bahçeli, Bursa nutkunda “bakkal amca” üzerinde durdu. Mahalle ekonomisinin önemine iþaret etti. Berber, kýrtasiyeci, kitapçý, bakkal, kasap, manav ve mahalle halkýnýn oluþturduðu ekonomi politiði ve sosyo psikolojik çerçeveyi vurguladý. Derununda evrensel ve ideolojik bir alt yapý olmasýna raðmen insanlar o kadar zihinsel çözümlemeden uzaklaþmýþlardý ki, sayýn genel baþkanýn anlattýðý þeyler çoðunluðun tuhafýna gitti. Kendi partisinden bile anlattýklarýný anlayan çok az adam çýkmýþtýr.

Neden? Çünkü çaðdaþ liberalizm dini hafsalamýzý o kadar kuþatmýþ, dimaðýmýzý o kadar iðfal etmiþtir ki, onun metodolojisinin, öngörüsünün, söylem birliðinin dýþýnda düþünmek ve laf etmek sizi otomatikman toplum dýþýna itebilmektedir.

O yüzden iki siyasi parti MHP ve HAS Parti, ekonomi politik olarak mevcut kapitalist-kalvinist düþünce kulüplerinin dýþýnda toplumcu bir ekonomi politiðe sahip olsalar da gerek fikriyatý modelleme ve halka eriþtirme, gerekse kendi kadrolarýna bunu özümsetme problemi yaþamaktadýr.

Oysa ki, geçen yüzyýldan daha ziyadesiyle anti-emperyalist söyleme ve eyleme ihtiyaç olduðu gibi, ona karþý zihinsel bir yapýlanmaya yani gerçek sosyalist bir ekonomi politiði kavramsal inþaaya ihtiyaç vardýr.

Bu ihtiyaç gerçekte iman tazelemesi kadar önemlidir.

Haziran seçimleri alelusul sürüklenilen bir seçimdir. Gerçek seçim, Türk’ün yani Müslüman’ýn hakiki ekonomi politiðinin inþasý için ‘evet’ veya ‘hayýr’ reyinin gerçekten gözlenebileceði seçim olacaktýr.

Yine Âkif’in dediði gibi; insan ya cesedinin peþinde sürüklenen bir zillet, yahut Allah’adanan bir ruh, maneviyatýnýn peþinde koþan bir fazilet olacaktýr.

Geçmiþ bin yýlda yaþanan krizlerden, Haçlý Seferlerinden, Çanakkale’den çok daha büyük bir tehlike ile karþý karþýyayýz. Öncekilere karþý mücadele, ruhumuz ve imanýmýz ayakta olduðu ve ekonomi politiðimiz özümsenmiþ olduðu için daha kolaydý.  Ama ilk defa karþýlaþýlan bir tehlike  var: Kalvinizm.

O yüzden Bursa nutkunda Sayýn Bahçeli’nin bahsettikleri ile Sayýn Kurtulmuþ’un özel sohbetimizde paylaþtýðýmýz görüþler (henüz layýký veçhile kamuoyuna sunulmasa da), yakýn gelecekte Büyük Doðu’nun da hakiki Büyük Birliðimizin de var olma yok olma iradesi açýsýndan önemli açýlýmlardýr. Bu iki siyasi partinin temsil ettiði ekonomi politiði son yüzyýlýn en önemli evrensel fikrî açýlýmý addetmek lazýmdýr. Fakat eksik kalan bir þey var.

O da þudur: Her ikisinin de kadrolarýnýn, sahip olduklarý ekonomi politiðin bilincinde ve bilgisinde gösterdikleri atalettir. Bu atalet, eðer bir aksiyon programýna dönüþürse; Türkiye’nin, doðal olarak da Ýslam dünyasýnýn yeniden diriliþi için ümitvar olabiliriz.