.

Benim anlatacaðým konaklar, sanýldýðý gibi boðazý süsleyen paþa konaklarý deðil, daha çok Anadolu’da, ücrada yer alan, orada ki toplumun nefes alýp vermesine yarayan mahalle ve köy konaklarý.

Konaklar köylerin ve mahallelerin ortak mallarý olabildiði gibi, daha çok varlýklý ailelerin, hem kendilerine, hem konu- komþuya, hem de dýþarýdan gelecek konuklara ve gariplere açtýðý özel mekanlardýr. Köylerde ki kýsmen varlýklý aile sayýsýna baðlý olarak konaklarýn da sayýlarý üç, beþ, yedi biraz büyük köylerde belki on civarýnda bulunurlar. Uygun arsa bulunduðunda bunlar genelde köylünün geçiþ yollarý üzerinde olmakla birlik, çoðunlukla evden ve aileden kýsmen uzak hakim bir yer ve özel konumdadýr. Çevrelerinde insanlarýn dýþarýda da zaman tüketebilecekleri ya küçük bahçeleri, yahut bir miktar boþ alanlar mutlaka bulunur. Konak, sahipli olsa da daha çok kendi kimliði ile var olan bir yapýdýr.

Bu konaklarda ibadet edilir, ama, buralar asla cami deðildir, buralarda hayata dair çok þey öðrenilir ve öðretilir, ama, asla birer medrese deðildir, buralarda pek çok oyuna ve eðlenceye yer verilir, ama, asla kahvehane deðildir. Buralarda yemek yapýlýr, çay da içilir, ama, asla bir imarethane deðildir. Buaralara zaman zaman tarikat büyükleride uðrar, zikir de yapýlýr, ama, asla birer tekke ve zaviye deðildir. Buralar belki de bunlarýn tümünden birer parça kopararak kendini var eden özel yapýlardýr.

Bu yapýlar genelde bir baþlarýna emek verilerek yapýlmýþ saðlam yapýlardýr. Elbette biz daha çok taþ ve kerpiçle örülen, içerisi tepeden týrnaða ahþapla döþenmiþ, yer yer özel süsleme ve figürlere yer verilerek dizayn edilmiþ olanlarýný tanýdýk. Benim bu kýsacýk yazýmda, size anlatmaya ve tanýtmaya çalýþacaðým konak ve konak kültürü benim doðma yerim de olan Bayburt ve onun köylerine ait, benim de içinde zaman zaman bulunduðum, daha çok cocukluðumu yaþadýðým; çayýndan-çorbasýna kadar biraz da hizmetinde bulunduðum yerler olacaktýr...

Bu konaklara dýþarýdan baktýðýnýzda gerek büyüklüðü, gerek görkemi itibariyle, diðer köy yapýlarýndan farklý ve ayrýcalýklý olduklarý hemen anlaþýlýr. Bu konaklarýn, garip-guraba öncelikli olarak düþünüldüðünden çoðunluðunun anahtarý dýþarýda ya uygun bir yerden asýlýdýr, buralar genelde çocuklarýn ulaþamayacaðý yerlerdir, yahut o kocaman ve siyah anahtarlar kapýnýn üzerindedir. Yaklaþtýðýnýzda sadece size anahtarý bükerek içeri girmek düþer. Kapýlar da, yapýlara uygun olarak süslü ve görkemlidir. Girdiðinizde sizi bir avlu karþýlar, bu genelde konaðýn büyüklüðünün yarýsý kadar bir yerdir. Burada tuvalet, abdest yeri, yakacak koyulacak bir alan, mutlaka bir ocaklýk, büyüklerin yanýnda sigara içemeyen gençler için oturulacak divan ve sedirlerin bulunduðu da görülebilir. Yiyeceðinden, yakacaðýna bu yerler için yaz boyunca özel hazýrlýklar da yapýlýr... Ýç kapý, þekil ve görünümü itibariyle, konaðýn içinde nasýl bir güzellikle karþýlaþacaðýnýzý, ilk baktýðýnýzda az çok kulaðýnýza fýsýldar. Kapýyý araladýðýnýzda o uhrevi ve derin sessizliði fark edersiniz...Tavanlar mutlaka ahþap süslemelidir. Duvarlarda yine ahþaptan mutlaka bir kitaplýk ve ya kitaplýk gözü bulunur. Çoðu yerde tek kitap olan Kur’an mutlaka ayrý bir yere ve en yükseðe asýlý durur. Burasý kiþilerden daha çok nesillere ait olduðundan; duvarlarda asýlý bastonlar, eskilerden kalma kýlýçlar, kamalar gibi eþyalar görmemiz de mümkündür. Mutlaka iki duvar boyunca oturmak için sedirler, sedirlere yayýlmýþ minder ve þilteler bulunur. En büyük þilte kapýdan girdiðinizde gözünüzü hemen alan, en hakim köþede bulunur ve diðerlerinden biraz büyükçedir. Orasý genelde konak sahibine, yahut yaþta ve yolda büyük olanlara aittir. Bu sakinlerin olmadýðý zamanlarda da kullanmak pek uygun olmaz ve çoðu zaman hatýra binaen boþ durur. Deðerli halýlar, kilimler, ýsýtmada kullanýlan bir soba, kapý giriþinin saðýnda ve solunda; bir yanda yüklük bulunur daha çok kapalý olarak tutulur ve buralarda misafirler için yataklar bulunur. Diðer yanda yine misafirlere su gerekli olduðunda hamam, yahut kehriz tabir edilen yýkanmak için uygun mutlaka kapalý bir alan bulunur. Aydýnlatmada, evlerde bulunanlardan daha büyük lüks yahut deðiþik lambalar da asli unsurlardandýr...

Eðer evin uygun bir yaþlýsý yoksa, konaklar sabahleyin pek açýlmazlar. Özellikle uzun geçen kýþ aylarýnda öðlenle ikindi arasý kýsa bir süre kullanýma açýlýr. Konaklar daha çok uzun kýþ geceleri ve özel günler için anlamlýdýr. Akþam namazýný kýlan er kiþiler-erkekler çoðu siyah ve uzun sakolarýný omuzlarýna atarak konaklarýn yolunu tutarlar; baþlarýnda bir kasket, yahut fes mutlaka bulunur, çoðunlukla da sarma sigarayý tüttürerek yol alýrlar. Geldiklerinde onlarý karþýlayacak konak sahibinin ailesinden gençler ve çocuklar mutlaka bulunur. Bunlarýn görevi çoðu zaman hoþlanmasalar da büyüklerine hizmetten ibaretttir. Oturma düzeni inanýlmaz hiyerarþiktir. Çoðu konuðun yeri zaten önceden bellidir, belki de yýllarca ayný yerde oturmaktadýrlar...Halde, yaþta ve yolda saygýn olanlar üst sedirlere otururlar, orta yaþlýlar sedirlere yaslanma imkaný veren yer minderlerine, gençlerse giriþ kapýsýnýn her iki yanýna yakýn, yüzleri cemaate dönük olarak otururlar.

Her günün kendiliðnden oluþan mutlak bir konusu olduðu gibi, bir de deðiþmez hikayeleri olur. Bizim zamanýmýzda çoðu yaþlýlar gazi olduðundan, bolca seferberlik hikayeleri dinlerdik; öyle hikayeler ki; Çanakkale’den Kafkaslar’a; Hint’den Yemen’e sürüp gider bu hikayeler...Bu hikayelerin en acý vereni daha çok seferberlik ve çekilen yokluk, yoksulluk, yetimlikler ve savaþlardan bir daha dönmeyenlerin hikayeleri...Bir dede söz alýp da; "Yemen’de on altý amcam gitti ve hiç biri dönmediler" dediðinde, yutkunmaktan baþka elinizden hiç bir þey gelmez. Kur’an az çok mutlaka okunan ve okunmasý gereken bir kitaptýr. Yine okumasý güzel olanlardan dinlenilen Hz.Ali cenkleri, ilmihale ait bilgiler, yine bitip tükenmeyen askerlik anýlarý ve daha çok gurbete gidenlerin dillendirdiði Ýstanbul hatýralarý ki, son devirde bunlar karþýmýza daha çok Almanya hatýralarý olarak gelecektir. Burada köye çoban tutmakta dahil, bir yýl boyunca köyde olan ve olmasý ihtimal, bütün olaylar görüþülür, konuþulur..Niþanlar, düðünler olur, þerbetler içilir..Özellikle kýþýn davulsuz düðün olmaz...Bütün bu olup bitenler arasýnda gençler an’ý ve saati geldiðinde mutlaka kahveleri ve çaylarý hazýrlamýþ olurlar, bu iþler alýþýla geldiðinden kendiliðinden gerçekleþiyor gibi doðaldýr. Bazen bunalan, kaçan gençler olsa da, bunlar sözle ikaz edilir, bazen sopa yenildiði de olaðan þeylerden olur. Burada bütün rollere ait, görmüþ- geçirmiþ örnekler olduðundan her kuþak yeterince hayat dersi almýþ olur. Bütün terbiye kurallarýnýn öðrenildiði en önemli mekanlardýr ayný zamanda. Sosyal hayatýn ve toplumsallaþmanýn can damarýdýr demek sanýrým daha doðru bir söz olacaktýr.

Pencerelerini daha çok sardunya ve küpe çiçeklerinin bölüþtüðü bu konaklar artýk yok gibi, olanlar da yorgun, mahsun ve kimsesizdir... Konaðýn boþ saatlerine dek düþürerek kakül devirip çiçekleri sulayan genç kýzlar da yok artýk. Adýný, adresini, kimliðini dert etmeden, kendi elleriyle kapýyý aralayýp, gecelerini geçiren yolcular, o garip- guraba da yok artýk...Hepimiz bir tür konup- göçmeye devam etsekte, döndüðümüzde, daha çok herkesi bir arada görme þansý veren, özlemlerimizi tavan aralarýna sakladýðýmýz bu mekanlar yok artýk. Hepimiz kendi köylerimizde ve kendi evlerimizde konup- göçüyoruz...En acý vereni de, bastonuna dayanmýþ, ýþýl ýþýl gözleri ile yazýn uzaklarý kollayan, kýþýn derinleri dinleyen yolda kalmýþlara kapý aralayacak dedelerimiz yok artýk...

Hey gidi hey ! Bu çoklukta, bu yokluk necedir kim bile? Kim bile, belki de kapý koluna asýlýp, anahtarý çevirecek bir el aramaktalar...

Hayrettin YAZICI

.