M. NÝHAT MALKOÇ

            Endülüs’te raks…

Ýspanya deyince bazýlarýnýn aklýna Real Madrid ve Barcelona gibi dünya futbolunun dev takýmlarý gelse de; benim aklýma Endülüs, Endülüs deyince de Türk þiirinin zirve isimlerinden biri olan Yahya Kemal Beyatlý’nýn “Endülüs’te Raks”  þiiri gelir. Bu þiir, bizi buram buram maneviyat kokan kadim Ýslam þehrine götürür. Ýþte Üstad’ýn o týlsýmlý beyitleri:

“Zil, þal ve gül. Bu bahçede raksýn bütün hýzý.../Þevk akþamýnda Endülüs üç defa kýrmýzý...//Aþkýn sihirli þarkýsý yüzlerce dildedir./Ýspanya neþ’esiyle bu akþam bu zildedir.//Yelpaze çevrilir gibi birden dönüþleri,/Ýþveyle devriliþ, saçýlýþ, örtünüþleri...//Her rengi istemez gözümüz þimdi aldadýr;/Ýspanya dalga dalga bu akþam bu þaldadýr.//Alnýnda halka halkadýr aþüfte kâkülü,/Göðsünde yosma Gýrnata’nýn en güzel gülü...//Altýn kadeh her elde, güneþ her gönüldedir/Ýspanya varlýðýyla bu akþam bu güldedir.//Raks ortasýnda bir durup oynar, yürür gibi;/Bir baþ çevirmesiyle bakar öldürür gibi...//Gül tenli, kor dudaklý, kömür gözlü, sürmeli.../Þeytan diyor ki, sarmalý, yüz kerre öpmeli...//Gözler kamaþtýran þala, meftun eden güle,/Her kalbi dolduran zile, her sineden: Ole!”(1)

Endülüs’te Ýslâm medeniyetinin izleri…

Endülüs, Ýslâm kültürünün sentezlendiði kadim bir coðrafyadýr. Zulme karþý direniþin sembolüdür. O, Avrupa’da kurulmuþ en büyük medeniyetlerden biridir. 711’den 1492’ye kadar Ýber Yarýmadasý’nda hüküm sürmüþtür. Sekiz asýr hüküm süren bu sýra dýþý kadim medeniyet, çaða altýn mührünü vurmuþtur. Avrupa, insanî nefesleri buradan soluklanmýþtýr. Bugün Ýspanya’da Endülüs mirasýnýn maddi ve manevî yansýmalarýný bütün çýplaklýðýyla görürsünüz. Ýspanyolcadaki Arapça kelimeler, bu uygarlýðýn köklü izlerinin sese ve söze ait olanlarýdýr. Endülüs, þahsýna münhasýr coðrafî, siyasî, sosyal ve kültürel hususiyetleriyle Ýslam tarihi içerisinde bambaþka bir yeri ve önemi olan bir bölgenin adýdýr.

Endülüs demek, bize bu coðrafyanýn kapýlarýný ardýna kadar açan Târýk b. Ziyâd demektir. Bu topraklarda dolaþýrken Müslüman coðrafyasýnýn doyumsuz havasýyla soluklanýrsýnýz. Kendinizi bir Anadolu þehrindeki gibi huzurlu hissedersiniz. Zira maddi ve manevî yansýmalarýyla Batý Avrupa’da bir Ýslam atmosferi ve huzur adasý inþa edilmiþtir.

Bu topraklar nice þair ve yazarlara ilham kaynaðý olmuþtur. Ünlü Ýspanyol yazar Miguel de Cervantes, anýtlaþmýþ eseri olan Don Kiþot(Don Quixote)’u Endülüs’ün mümtaz þehirlerinden sayýlan Sevilla(Ýþbiliye)’da yazýlmýþtýr.

Kurtuba(Cordoba) þehri ve gözü yaþlý Kurtuba Camii…

Günümüzdeki adýyla Cordoba, nam-ý diðer Kurtuba, Madrid’e yaklaþýk 400 km mesafede bir Ýslam þehri… Þehir, dümdüz bir araziye kurulmuþ. Ýhtiþamlý zamanlarýnda sekiz yüz binleri görse de, günümüzde þehrin nüfusu yarýya inmiþtir. Ýbn Hazm, Ýbn Tufeyl ve Ýbn Rüþd gibi edebiyatçý, tarihçi, âlim ve filozoflar bu topraklarda yetiþerek isimleri zamanýn göbeðine yazýlmýþtýr. Kurtuba, var oluþundan beri Ýslam’ýn hüznünü yansýtan ayna olmuþtur.

Endülüs Emevilerinin baþkenti Kurtuba’da vaktiyle altý yüz cami bulunmaktaydý. Bunlarýn en gözdesi ve ihtiþamlýsý Kurtuba Camii’ydi. Fakat bu cami, 1236’da katedrale çevrilmiþtir. Guadalquivir(Vad’il Kebir) ýrmaðýnýn kenarýndaki bu cami, dünyanýn en büyük ve kadim camilerinden kabul edilir. Bu mabet, en fazla sütuna sahip olmasýyla da dünyada tektir. Bu görkemli camiin at nalý þeklindeki mihrabý ve minberi görülmeye deðerdir.

Kurtuba Camii bugün ne kadar görkemliyse, müminlerin secdelerine þahit olamadýðý için, bir o kadar da hüzünlüdür. Elli bin cemaatin ayný anda ibadet edebileceði devasa Kurtuba Camii’nde, çan kulesine çevrilmiþ minareleri görmek, insanýn içini acýtýyor. A. Karakoç’un “Üþüyenler” adlý þiirindeki  “Ezanlar buz tutmuþ minarelerde” dizesi, tam da bu acýklý durumu anlatýyor. Kurtuba Camii, tevhid nidalarýný duyacaðý kutlu asýrlarýn özlemiyle yanýp tutuþuyor.

Gýrnata(Granada), Sevilla(Ýþbiliye) ve ötesi…

Gýrnata(Granada)’da cümle varlýklar size sanki gülümser. Zira bu mütebessim þehir, 1492’ye kadar Ýslâm uygarlýðý dairesinde kalmýþtýr. Bugün o cadde ve sokaklarda dolaþýrken bir Ýslam þehri havasýný doyasýya hissederek huzur bulursunuz. Buradaki Ýslâmî mimarî, þehrin doðu medeniyetine ait olduðunu adeta haykýrmaktadýr. Hüzün ve coþkuyu en iyi þekilde yansýtan Flamenko, Granada’yý da içine alan Endülüs’ün dünyaya armaðanýdýr.

Prof. Dr. Nazif Gürdoðan’ýn þu tespiti çok doðru ve yerindedir: “Ýspanya’nýn neresine giderseniz gidin, en güzel yapýlarýn Müslümanlarýn egemenliði döneminde yapýlmýþ olduðunu görürsünüz. Bu yüzden Ýspanya’da Hýristiyanlarýn egemenliði ne kadar sürerse sürsün, Elhamra ve Kurtuba Camii ayakta kaldýkça, kimse Müslümanlarýn kültür ve sanat seviyesine ulaþamayacaktýr.” (Hicaz’dan Endülüs’e, s. 156)” Doðru söze ne demeli, mükemmel teþhis…

Gerçekten de Endülüs bölgesinde Ýslâm’ýn buram buram kokusu içimize dolar. Sevilla(Ýþbiliye) deyince de ünlü mutasavvýf, Ýslâm düþünürü ve þâiri Muhyiddin Ýbn Arabî gelir akýllara.  Bu kýymetli ve kudretli Ýslâm âlimi, ilk eðitimini burada tahsil etmiþ, uzun süre bu topraklarda yaþadýktan sonra Þam, Baðdat ve Mekke’ye seyahat etmiþtir.

Ýslâm þehirleri, insan merkezli medeniyetin mücessem abideleridir. Mekke, Medine ve Kurtuba bunlarýn en baþta gelenidir. Endülüs’ün payitahtý Kurtuba, Ýslâm medeniyetinin görkemli izlerini üzerinde gururla taþýr. Buradaki mimarî, bu medeniyetin asaletini tescil eder.

Gemileri yak(týr)an Endülüs fatihi Târýk Bin Ziyâd….

“Gemileri yakmak” deyimini dilimize kazandýran hadisenin kahramanýdýr Târýk Bin Ziyâd… O, Emevîler zamanýnda, Afrika’nýn fethi için vazifelendirilmiþ, Mûsa bin Nusayr’ýn azâdlý kölesidir. Târýk bin Ziyâd, emrindeki dört gemi ve yedi bin asker ile 711 (H. 92) yýlýnda Endülüs’e hareket etti. Askerler, Ýspanya’nýn güneyinde gemilerden inip karaya çýktýlar. Târýk bin Ziyâd, bir rivayete göre bütün gemileri yaktýrdý, sonra da askerlerine þöyle hitap etti: “Ey mücahit kardeþlerim! Görüyorsunuz, arkamýzda deniz, önümüzde düþman var. Artýk geriye dönüþümüz kalmadý. Düþmana saldýrýp bu topraklarý almadan baþka çaremiz yoktur.”

Târýk Bin Ziyâd, düþmana elçi göndererek onlarý Ýslam’a davet etti. Bu teklifi kabul görmeyince, þiddetli bir savaþ baþladý. Târýk Bin Ziyâd zorlu bir savaþtan sonra, kral Doderiche’ye ulaþarak, bir kýlýç darbesiyle onu yere serdi.

Endülüs fatihi Târýk Bin Ziyâd, cesur, güçlü ve dirayetli bir komutandý. Ayný zamanda çok yetenekli bir hatipti. Sebte’den gemilerle Ýspanya’nýn en güneyindeki Calpe bölgesine ulaþan Târýk, karargâhýný burada kurduðu için, iki kýtanýn birbirine yaþlaþtýðý Cebelitârýk, ismini ondan almýþtýr. Endülüs Ýslâm medeniyeti, bu gözü pek kahramana çok þey borçludur.

Ýslâm medeniyetinin þaheseri: El-Hamra Sarayý…

Ýspanya’da Endülüs Ýslâm Devletini kuran Müslümanlar, bu ülkede pek çok sanat eseri de meydana getirdiler. Bunlarýn baþýnda, 1232’de yapýmýna baþlanan El-Hamra Sarayý gelmektedir. El-Hamra, Ýslam mimarisinin Batý dünyasýnda en bilinen örneðidir. Burasý Ýslam mimarisinin gurur abidesidir. ‘Kýzýl’ anlamýna gelen “el-hamrâ” sýfatý, inþaatta kullanýlan kil harcýn kýzýla çalan rengi sebebiyledir. Bu saray, tarih boyunca birçok tahribata maruz kalsa da, mevcut haliyle dimdik ayaktadýr.  Avrupa’daki engizisyon zulmüne karþý, Ýslam’ýn gülen yüzünü temsil etmektedir. Ayakta kalan Ýslâm saraylarýnýn, tartýþmasýz, en þöhretli olanýdýr.

El-Hamra Sarayý, Gýrnata þehrine ve Darro Nehri’ne bakan, hâkim bir konumdadýr. Arap Dünyasý Enstitüsü eski Baþkaný Edgar Pisani, Elhamra'yý bakýn ne de güzel anlatýr:

“Endülüs Ýslam sanatýný, Müslüman Ýspanya tarihinden ayrý düþünmek imkânsýzdýr... Elhamra inþâ edilirken hiçbir þey tesadüfe býrakýlmamýþ, her detay itina ile hesaplanmýþtýr. Kavislerin bölünüþünde, tek ve çift sütunlarýn hoþa geden bir tarzda yerleþtirilmelerinde, kapý ve pencere yerlerinin tespitinde bunu anlamak mümkündür. Ýþte bu sayede harikulâde perspektifler ortaya çýkmýþ, avlularla açýk salonlar arasýnda güneþ ýþýðý, sularýn akýþý ve gölgelerin oyunu buluþturularak, dýþ âlemle inanýlmaz bir uyum ve zarafet saðlanmýþtýr. Bu, sanki el deðince kýrýlýp dökülecek hissi veren yüksek bir zarafettir. Elhamra’yý gerçekten anlamak için, sarayýn içindeki pek çok kitabeyi anlayarak okumak gerekir. Kur’an’dan alýnan ayetlerin ve Ýbn-i Zamrak’la diðer Müslüman þairlerin mýsralarýnýn kazýnmýþ olduðu bu kitabeler bazý duvarlarý tamamen kaplamakta, kemerler, kapý çerçeveleri ve sütun tekneleri boyunca uzayýp gitmektedir. Öyle ki, bu yazýlarý süsleme motiflerinden ayýrmak neredeyse imkânsýz haldedir. Evet, Elhamra konuþur. Hem de kutsal kitabýnýn sesiyle konuþur.”(2)

Dipnotlar: 1. Kendi Gök Kubbemiz, Yahya Kemal Beyatlý, Ýstanbul Fetih Cemiyeti Yayýnlarý, Ýstanbul 1961

2. tr.wikipedia.org/wiki/El_Hamra_Sarayý