M. NÝHAT MALKOÇ

            Çelebi Mehmed'in çocukluðu Bursa'da geçmiþtir.

            Bir cihan devleti olarak dünyaya merhametin ve adaletin ne olduðunu öðreten Osmanlý Devleti'nde 36 padiþah tahta oturmuþtur. Bunlardan birisi de Sultan Çelebi Mehmed'dir. Osmanlý Devletinin ikinci kurucusu kabul edilen Sultan I. Mehmed(Çelebi) 1389 senesinde Osmanlý'nýn ilk baþkenti olan Edirne’de dünyaya gelmiþtir. Babasý Yýldýrým Bayezid, annesi ise Germiyanoðlu Süleyman Þah'ýn kýzý Devlet Hatun'dur. Osmanlý'nýn beþinci padiþahý olarak tarihî kayýtlara geçen Çelebi Mehmed'in çocukluðu Bursa'da geçmiþtir. 1413-1421 yýllarý arasýnda sekiz yýl Osmanlý tahtýnda kalmýþtýr. Çelebi Mehmed'in erkek çocuklarý Mustafa Çelebi, Ýkinci Murad, Ahmed Çelebi, Yusuf Çelebi, Mahmud Çelebi, Kasým Çelebi, Orhan Çelebi'dir. 12 tane olduðu söylenen kýz çocuklarýndan bazýlarý Ýnci Hatun, Selçuk Hatun, Sultan Hatun, Hatice Hatun, Fatma Hatun, Hafsa Hatun, Ýlaldý Hatun, Ayþe Hatun'dur.

            Sultan I. Mehmed(Çelebi) eðitimini Bursa ve Edirne Saraylarýnda tamamlamýþtýr.  Amasyalý Sofi Bayezid ile Tokatlý Bicaroðlu Hamza'dan eðitim almýþtýr. Ýsminde yer alan “Çelebi” kelimesi, okuma yazma bilen, medrese veya dengi bir kurumda eðitim görmüþ kiþiler için kullanýlan bir ifadedir.

            Tarihçilerin ifadelerine göre Çelebi Sultan Mehmed, orta boylu, yuvarlak yüzlü, çatýk kaþlý, beyaz tenli, kýrmýzý yanaklý ve geniþ göðüslüydü. Kuvvetli bir vücuda sahipti. Gayet hareketli ve cesurdu. Güreþ yapar ve çok kuvvetli yay kiriþlerini de çekerdi. Padiþahlýðý müddetince bizzat 24 muharebede bulunmuþ ve savaþlar sýrasýnda kýrka yakýn yara almýþtý. Sýk sýk güreþtiði için halk kendisine "Pehlivan Çelebi" ismini vermiþti.

            Mehmed Çelebi tek padiþah olarak önce, Musa Çelebi tarafýndan etrafýna büyük duvarlar inþa ettirilmiþ olan, Edirne Sarayý'nda kaldý. Burada kendini kutlamaya gelen yabancý elçileri kabul etti ve devletin üst kademelerine kendi görüþüne uygun atamalarda bulundu. Þeyh Bedreddin þeyhülislamlýktan atýlýp ailesiyle Ýznik'e sürüldü ve yerine Sünni ulemanýn seçtiði bir kiþi getirildi. Mihaloðlu Mehmet Bey de Anadolu'ya sürgüne gönderildi. Musa Çelebi tarafýndan Bizans'dan alýnan Selanikve Konstantinopolis yakýnlarýndaki bölgeler tekrar Bizans'a geri verildi.

            Þair ruhlu bir padiþah....

            Osmanlý Devleti'nde padiþahlarýn önemli bir kýsmý ayný zamanda þairdir. Yani onlar devletin yanýnda, sözlerin de sultanýdýrlar. Bunlar arasýnda "Muhibbî" mahlasýyla bir divan oluþturacak kadar þiir yazan Kanunî Sultan Süleyman'ý, "Avnî" mahlaslý Fatih Sultan Mehmed'i," Muradî" mahlaslý II. Murad'ý, "Adlî" mahlaslý II. Bayezid'i, "Selimî" mahlaslý II. Selim'i, "Cihangir" mahlaslý III. Mustafa'yý, "Ýlhamî" mahlaslý III. Selim'i sayabiliriz. Bunlarýn yanýnda Sultan Çelebi Mehmed de bazen þiir söylemiþtir. Tezkirelerde rastlanan þu þiiri onun üstün takvasýný, Cenab-ý Hakk’a karþý güçlü imanýný göstermektedir:  "Cihân hasm olsa, Hakk’dan nusret iste!/Erenlerden duâ vü himmet iste!/Çalup dîn aþkýna udvâne þimþir,/Anuban çâr-ý yârý hidmet iste!/Eðer leb-teþne isen ey bed-endîþ;//Bu deþne çeþmesinden þerbet iste!/Geçenden geç, demür taþdan sakýnma,/Demüri mahv idenden kuvvet iste!/Çevürme yüz muhalifden Mehemmed,/Adûyý arsadan sür vüs’at iste!"

            Fetret Devri'nin karanlýðýndan aydýnlýða çýkýþ

            Fetret devri, Yýldýrým Beyazýt'ýn 1402 yýlýnda Ankara Savaþý'nda Timur'a esir düþmesiyle, altý oðlundan dördünün yaptýðý taht kavgalarýyla geçen 1402-1413 yýllarý arasýndaki döneme verilen addýr. Bu döneme "Bunalým Devri" ya da "Fasýla-i Saltanat" adý da verilmektedir. Yýldýrým Beyazýt'ýn oðullarý Ýsa Çelebi, Çelebi Mehmet, Musa Çelebi ve Emir Süleyman arasýnda geçen taht kavgalarý sonucunda daðýlmýþ olan Osmanlý birliði Çelebi Mehmet (1. Mehmet) tarafýndan tekrar saðlanmýþtýr. Böylece 5 Temmuz 1413 yýlýnda 11 yýl süren fetret devri; yani bunalým devri kapanmýþ oldu. Çelebi Mehmet Osmanlýlarýn tek padiþahý olarak kaldý. Dört kardeþin taht için yaptýklarý ölüm kalým savaþlarýnýn sonunda, olgun kiþiliði ile Çelebi Mehmet galip gelmiþtir. Bunun sebebi Anadolu kültürü ile yetiþmesi ve çok yönlü bir kiþi olmasýdýr. Ankara Savaþý'ndan sonra parçalanmýþ, çökmüþ ve morali kaybolmuþ devletin toparlanmasý Çelebi Mehmet sayesinde mümkün olmuþtur.

            Çelebi Mehmet, Ankara Savaþý'ndan sonra parçalanan Osmanlý topraklarýný yeniden bir idare altýnda birleþtirmek için fetret devrinde (1402-1413) kardeþleri Süleyman, Ýsa ve Musa Çelebiler ile mücadele etti. En son 1413′te Çamurlu mevkiinde Musa Çelebi kuvvetlerini bozguna uðrattýktan sonra Edirne’de tahta çýktý. Böylece Osmanlý Devleti’ni karþýlaþtýðý bu büyük bunalýmdan kurtararak devletin birliðini saðlayan Çelebi Sultan Mehmed, ilk olarak elden çýkan topraklarý geri almaya çalýþtý.

            Çelebi Mehmed 1414′te Anadolu üzerine yürüyerek Aydýnoðlu Cüneyd Bey'in elinden Kayacýk, Nif ve Ýzmir’i aldý. Karamanoðullarý’na ait Konya’yý muhasara etti ise de Ýkinci Mehmet’in af dilemesi ve tabiiyetini arz etmesi üzerine barýþ yapýldý. Ancak Karamanoðlu’nun sözünde durmamasý üzerine Sultan Mehmed, bu þehri ikinci defa kuþatarak zapt etti (1415). Daha sonra yapýlan antlaþmayla Konya’yý Karamanoðullarý’na býrakan Sultan, Beypazarý, Sivrihisar, Akþehir, Yalvaç ve Beyþehir kalelerini ülkesine kattý.

            Bundan sonra, evvelce Musa Çelebi ile birleþerek kendisine karþý hareket eden ve vergisini de göndermeyen Eflak Beyi Mirça üzerine yürüyen Sultan, onu Yer-Göðü’nde maðlup etti. Mirça, üç yýllýk vergisini ödediði gibi, oðlunu da rehin olarak býraktý. Rumeli’den dönüþünde Candaroðullarý üzerine yürüdü. Tosya, Çankýrý ve Kalecik’i ele geçirdi. 1416 ve 1420′de ilk defa Tuna ýrmaðýnýn kuzeyine geçerek Basarabya’ya girdi.

            Çelebi Mehmed hakkýnda söylenenler...

"Birinci Mehmed’i, tavýrlarýna, hareketlerinde sü­rate, vakarýna ait övgülerin hepsinin fevkine yükselten þeyi, Os­manlý müverrihleri gibi Bizans müverrihleri tarafýndan da adaleti, þefkati, civanmertliði, dostluðunda sebatý, gerek Türkler gerek Rumlar için hayýrhahlýðý hakkýnda herkesin birleþtiði þahadettir"(Halkondil) 

"Çelebi Mehmed yalnýz Türkler deðil Hýristiyanlara da iyilikle muamele etmiþ ve can-ý gönülden hisleriyle fikrinin geniþ­liði ve ahlâkýnýn güzelliði birbirine uygun düþmüþtür"(Dukas)

"Bütün hayatý müddetince Bizans imparatorunun sadýk müttefiki, Türkmen asilerinin korkunç düþmaný, Osmanlý saltanatý tahtýnýn þanlý dayanaðý, Osmanlý müverrihlerinin tabirince, Tatar tufanýnýn tehlikeye düþürdüðü devlet gemisini kurtaran Nuh idi"(Hammer)

"Padiþahlýk süresi sekiz yýldan beþ gün eksik idi. Güzel huyu ve þefkatli tutumuyla her yanda þöhret yapmýþtý. Adet edindiði þekilde dileyenlere nafakalar daðýtýr, her Cuma günü fukarayý doyurur, ihtiyaç sahiplerine gereken yardý­mý yapar, hesapsýz hediyelerle kýrýk gönülleri sevindirirdi. Allahü teâlâ þanlarýný yüce etsin Haremeyn (Mekke ve Medine)’de konuklayanlara her yýl sayýya gelmeyecek ölçüde mal gönderirdi"(Hoca Sadeddin Efendi)

            Ýlim ve kültür sevdalýsý bir padiþah....

            Osmanlý'yý Fetret döneminden çýkaran, bu yüzden de Osmanlý'nýn ikinci kurucusu olarak anýlan Çelebi Mehmed imar faaliyetlerine de çok önem vermiþtir. Birçok eserin inþasýnda çok önemli rolü olmuþtur. O, ayný zamanda kültüre ve ilme de çok deðer vermiþtir. Tarihçi Ahmet Þimþirgil bu konuda þunlarý söylemektedir:

            "Çelebi Mehmed siyasi baþarýlarýnýn yaný sýra imar ve kültür fa­aliyetlerine de büyük önem vermiþtir. Bursa, Edirne ve Amas­ya’da pek çok eser yaptýrmýþtýr. Bursa’da Yeþil Camii adýyla ta­nýnan mabedi gerek inþaatýnda kullanýlan mermerlerin nadirliði gerekse onu süsleyen oymalarýn zarafeti itibariyle þehrin baþlýca þaheserlerinden biridir. Bu caminin karþýsýna yüksekçe bir mev­kide kendi türbesini yaptýrdý. Türbenin karþýsýna düþen medrese­si bugün müze haline getirilmiþtir. Bunlardan baþka Edirne’de Emir Süleyman tarafýndan inþasý­na baþlanan ve Musa Çelebi tarafýndan devam ettirilen Ulu Cami’nin tamamlanmasý ona nasip oldu. Bu Camiye vakýf olmak üzere Edirne’de ki bedesteni yaptýrdý. Oðlu Þehzade Kasým bu caminin bahçesinde medfundur.

            Çelebi Mehmed ilim adamlarýný himaye ve teþvik ederdi. On­lara karþý hürmetkar ve cömertti. Bu itibarla kýsa süren hükümdar­lýðý döneminde namýna muhtelif mevzularda eserler yazýlmýþtýr. Devrin en güzide ilim adamlarý arasýnda Ýbni Arabþah, Abdurrah­man Merzifoni, Molla Sarý Yakup, Molla Kara Yakup, Kafiyeci Muhyiddin, Kadý Feyzullah ve Rükneddin Ahmed sayýlabilir."

            Þeyh Bedreddin Ýsyaný'nýn bastýrýlmasý

            Çelebi Mehmed devrinin en önemli iç hadisesi hiç þüphesiz ki Þeyh Mahmut Bedrettin isyanýdýr. Ýslâm’a uymayan fikirlerini halk arasýnda yayan Þeyh Bedreddin’in çýkardýðý isyan kýsa sürede Karaburun’dan Amasya’ya kadar yayýldý. Ancak ülkeye tek baþýna hakim olduðu günden beri Þeyh Bedreddin’in hareketlerini dikkatle takip eden Sultan Mehmet, Þeyh'in ve taraftarlarýnýn baþlattýðý bu ayaklanmayý zamanýnda bastýrmaya muvaffak oldu. Yakalanan Þeyh Bedrettin Ýslâm âlimlerinin fetvasý üzerine idam edildi.

            Bu dönemde isyanlar Çelebi Mehmed'in yakasýný bir türlü býrakmadý. Çelebi Mehmed ayný yýl Rumeli’de taht mücadelesine giren ve Düzmece Mustafa olarak da bilinen kardeþi Mustafa Çelebi’yi yenilgiye uðrattý. Mustafa Çelebi kaçarak Bizans imparatoruna sýðýndý.            Daha sonra Karaman seferinden dönerken Sultan Mehmed Çelebi Ankara'da rahatsýzlýk geçirdi ve Germiyanoðlu Yakup Bey'in hekimi Mevlâna Sinan (Þair Þeyhi) tarafýndan tedavi edildi ve Sultan kendisini tedavi eden Þeyhi'yi ödüllendirdi. Þeyhi bu tedavinin ve ödüllendirmenin sonuçlarý olarak baþýndan geçenleri Harname adýndaki ünlü mesnevisinde deðiþtirerek hikâye ettiði bilinmektedir.

            Çelebi Mehmed'in ebediyete irtihali

            Sultan Mehmed Çelebi 26 Mayýs 1421'de Edirne'de bir sürek avý sýrasýnda at sýrtýnda felç oldu, düþtü ve yaralandý. Ölüm döþeðinde Veziriazam Amasyalý Beyazýd Paþa ve vezirleri Ývaz Paþa ve Çandarlý Ýbrahim Paþa'yi çaðýrýp "Tez oðlum Murat'i getirin. Ben bu döþekten kalkamam. Murat gelmeden ölürsem fitne çýkar. Tedarik görün, ölümümü gizleyin." vasiyetinde bulundu. En çok Selanik'te bulunan Düzmece Mustafa'dan çekinilerek, Amasya'da vali olan Murad'in Bursa'ya ulaþmasýna kadar 42 gün ölüm haberi gizlendi. Osmanlý Padiþahlarý arasýnda ölümü gizlenen ilk padiþah o oldu. Durumundan kuþkuya düþen ve ayaklanmalarý güçlükle önlenen askerleri yatýþtýrmak için askere geçit yaptýrýlýp, bu sýrada mumyalanmýþ cesedine kaftan giydirilip, baþýna sarýk konulup pencere önüne oturtulduðu kollarýnýn oynatýldýðý rivayet edilir. II. Murat Bursa'ya gelip tahta çýkmasýndan sonra cenazesi Edirne'den Bursa'ya götürülerek Yeþil Türbe'ye defnedildi.

            Çelebi Mehmed’in rahatsýzlanýp yataða düþtüðünde, devlet adamlarýndan oðlu Murad’ý çaðýrmalarýný istemesini ve onlara yaptýðý vasiyeti yine Hoca Sadeddin Efendi þu mýsralarla naklet­mektedir: "Ayak çekti hükümet kapýsýndan/Soyundu padiþahlýk hýrkasýndan//Gördü ki bu dünya bir boþ mekandýr/Su üstüne kurulmuþ bir binadýr//Bu tarlaya kerem tohumunu ekti/Dâr-ý karara doðru niyetlendi//Güzel adýný yazýp koydu cihanda/Keremden el çekmedi bir zamanda//Güven, huzur idi çünkü dileði/Sultan Murad’a ýsmarladý yerini//Vasiyeti bu oldu o, þah gelsin/Üstünlük göðünün ayý yükselsin//Refah getirsin bütün insanlara/Lütfunu göstersin gününde halka//Kýlýcý gidersin zulmün kirini/Kýskansýn çaðlar keremli devrini//Yine sultan beylerine buyurdu/Ki askerden gizlesinler durumu//Þahýn ölümü fitneye yol açar/Kötü dileyiciler bunu fýrsat sayar//Hizmet eylen ciðer kuþem Murad’a/Sarfeyleyin gücünüzü yoluna//Adâlet semtine yöneltin aný/Onun ile ferah kýlýn cihaný//Zulüm töresini hiç öðretmeyin/Zalimlikle adýný belletmeyin//Selamým duyurun ol nevcivana/Benden söyleyin ol yüce duraða//Kaçýnsýn o, cefa etmekten aman/Gaflet etmesin bir dem sakýnmadan//Armaðandýr ona Hakkýn kullarý/Sakýnsýn, olmasýn zulmün aracý/Yaraþmaz Osmanlý soyuna zulüm/Yanar cihan, feryad ederse mazlum//Lutfile din ehlini gözle sen/Bilgi sahiplerin her dem kolla sen//Boyun eðme sen gönlün hevesine/Dost etmeyesin kötüyü kendine//Dilersen her ülkeye el koymaya/Baðla kalbini yüce Yaradana//Haktan sakýn dönmeye heveslenme/Kinle zulümle eteðini kirletme//Düþmanlarý kýrsýn, keskin kýlýcýn/Dünü gün halka yardýmcý olasýn//Her günün parlak, kadr olsun her geçen/Rahmanýn yardýmýyla olur yükselmen"