HALEB VALÝSÝ CELALÝ HASAN PAÞANIN BAÞKALDIRMASI VE CELALÝ ÝSYANLARININ AHVALÝ VE SONU

Abaza Hasan paþa aslýnda sipahilerden olub, kötü huylu þaki zulme ve fesada mail olub, para toplamak için memleket reayasýna reva gördüðü eziyet ve zulüm kýsaltýlarak bile yazýlmak icabetse mufassal bir kitab olurdu.

Padiþah Dördüncü Mehmed daha büluð çaðýna varmadan tahta geçmiþ olduðundan, saltanata ortak olmak isteyen haris kimselerin hücumu ve bunlarýn fikirlerinin birbirine uymamasý yüzünden söz, askere düþmüþ, böyle olunca da sadrazamlar birbiri ardý sýra az zamanda deðiþtiilmekle devlet nizamýna bozukluk gelmiþti. Osmanlý ülkesinde iþ baþýnda olan zalimler ve hakimler her biri birer türlü ve fesad üzere olup onbin kuruþ mirisi olan hizmetten yirmi bin kuruþ almak ve elli bin olandan birkaç mislini tamamlamak için halka yaptýklarý zulmün had ve hesabý yoktu.

Herbirinin yanýna toplanan sarýca ve sekban köy ve kasabalarý viran ve yaðma edip, memleket kadýlarý ve vilayet hakimleri dahi mansýblarýný rüþvet ile aldýklarýndan bir bakýma kendileri de çöplendiklerinden müsaade ederlerdi. O taraflardan ümidini kesenler Ýstanbul’a getirilmesine padiþah fermaný çýkýnca adý geçen þaki birinin koltuðuna sýðýnýp, fukaradan cebren ve kahren aldýðý para ve eþyadan hediyeler gönderir ve icab edenlere verilirdi. Bunun üzerine” yüzünüz ak ve kýlýcýnýz keskin ve berrak olsun. Ýþe yarar adam olunca sizin gibi olmak gerektir.” Deyip bin aferin ile o þakiye sahip çýkarlar ve yerinde býraktýrýrlardý. Bu þekilde yerinde býrakýldýðýna dair emir ve beratlarý gönderilince, bu þakiler tamamen korkuyu terk edip eskisinden kat kat fazla zulüm yapmaya baþlarlardý.

Artýk tamamen ümidini kesen fukara ise varýný yoðunu tamamen teslim ettikten sonra çoluk çocuðu ile yurtlarýný terk edip her biri bir tarafa daðýlýr, mamur köyler ve meþhur kasabalar harap ve baykuþ ve kargalara mekan olurlardý.Bu zalim kiþiler kendi hükmettikleri vilayetlerinde artýk halktan alýnacak bir þey kalmayýnca baþk kasabalarda oturan zengin ve mal sahibi olan birini haber alýr almaz, dört beþyüz kadar kadar sarýca ve sekban ile bir kötü huylu zalimi gönderip bir olmayacak suç atarak zavallýnýn evini köyünü yaðma ettirip, bir müddet de bu suretle para toplamaya baþlamýþlardý.

Birbiri ardý sýra sefere gelmeleri için gelen padiþah emirlerinden can kaygýsýna düþüp, etrafa olan rezilleri ve eþkýyayý toplayýp Ýbþir paþa gibi asker taifesini de çaðýrýp yanýna topladý.

Köprülü Mehmet Paþa, boðaz seferinden Edirne’ye gelinceye kadar ve Edirne’de seferden sebepsiz yüz çevirenleri ve zabitlerine itaat etmeyen edepsizleri ve meþhur zorbalarý yavaþ yavaþ yakalayýp katletmeye baþladý. Þöyle ki, Tunca Nehri’nin kenarý insan gövdesiyle doldu. Bu yüzden halkýn içine korku düþüp askerden veya baþka kimselerden kendinden þüphesi ve eski bir suçu olanlar, umumiyetiyle kaçýp Abaza Hasan paþa yanýna toplandýlar.

Anadolu’da olan askerden de o halde olanlar, canlarýný kurtarmak için Abaza Hasan’ýn topluluðuna katýldýlar. Anadolu hakimlerinden devlet haini olup da kendisine uyan beyler ve vezirler ile haberleþip Ýbþir paþanýn kötü geleneðini örnek alarak Konya sahrasýnda toplanmaya karar vermiþti. Þam valisi olan Tayyarzade vezir Ahmet paþa ve Anadolu beylerbeyi Can Mirza paþa ve bunlardan baþka on beþten fazla tayin olunmuþ veya azlolunmuþ beylerbeyiler, hizmetlerinde olan sarýca ve sekbandan baþka Anadolu memleketlerinde olan fesatçý aþaðýlýk kimseleri toplayýp günden düne sayýlarý artýp, damla iken Nil, ark iken sel olup otuz binden fazla eþkýya Konya sahrasýnda toplandýlar. Bu aralýkta acele olarak seferi hümayuna gelip katýlmalarý hususunda  devlet tarafýndan acele emirler ve sadrazam Köprülü Mehmet Paþa’dan mektuplar geldikçe, emre uyacaklarýna ve itaatýna dair cevaplarý havi cevaplar gönderip:

-“Sadetlü sultaným, iþte toplanan asker ile bu kulunuz dahi yetiþmek üzereyim!”

Diye devleti kandýrýrdý. Sadrazam Köprülü Mehmet Paþa gördü ki harman vakti oldu, Abaza Hasan paþa tarafýndan gelip giden yok, dimaðýnýn fesadda olduðunu anlayýp:

-“Öðünsün düþman öðünsün, eðer kalursa yanýna!”

Deyip Hicri 1068 senesi ramazan ayýnda(Miladi 1657 Haziran ayýnda) mevcut olan askerle Edirne’den hareket ve Erdel tarafýna gitmiþti.

Abaza Hasan paþa ve diðer eþkýya da hepsi gelip eriþince birkaç gün Konya’da durup tamamen geldiklerinde, sefere gitmek hususunu gitmek için toplandýlar. Kendileri için karlý olan þekilde hareket olunmak üzere dedikodulardan sonra þuna karar verdiler ki:

-“Devleti aliyyede yüksek makamlara ve ileri rütbelere hangi yoldan ulaþdýðýmýzý anlatmaða lüzum yok. Devleti aliye tarafýndan her birimizin hakkýndan gelinmek düþüncesi mühim iþlerden olub, Girid seferi bunalýmý yüzünden ihmal þeklinde geriye býrakýlmak icabetmiþtir. Kökümüzün kazýnmasý husussunda padiþahýn kafasýnda yer ettiðine þüphe yoktur. Türlü türlü þekillerle ortadan kaldýrýlmamamýz için askeri silahlandýrmak ve hazine sarfetmek icab etmekle tavþan uykusuna yatýrýlýp avlanmamýza fýrsat arayýcýlardýr. Halen sadrazam olan devletlü, padiþahýn arzusuna uygun hareket edip, zulüm ve fesad ehlinin def’i adiyle þimdiye kadar sayýsýz kimseyi kýlýçtan geçirdiði malumdur. Sefer bahanesiyle ele geçirmek istedikleri bu kadar kimse Rumeli’ne geçip zahmetsizce ellerine geçirince, ayaðýyla gelmiþ av olarak birer birer hepimizi intikam kemendine yakalayýp, siyaset kýlýcý ile katl ve idam edeceklerinden þüphe yoktur. Böyle bela denizine düþenlerin kurtuluþ sahiline ulaþmalarý nasýl mümkün ve padiþahýn kýlýcýndan baþ ve can kurtarmak nasýl tasavvur olunabilir? Halen Tayyar oðlu memleket vezirleri arasýnda isabetli rey ile tanýnmýþ ve atalarýndan biri vezir oðlu vezir ve hanuman sahibidir. Sadrazamlýk mührünün Tayyar oðluna verilmesi hususu, toplanmýþ bulunan vezirler, beyler,zabitler ve askerin ittifakýyla padiþah katýna arz ve mahzar olunsun! Müsaade buyrulup Tayyar oðlunu sadrazamlýða tayin ederlerse hangi tarafa gitmemizi emrederlerse hepimiz yola düþüp din ve devlet hizmetinde paçalarý sývayýp, padiþahýn uðrunda can ve baþ feda etmekten kaçmayýz. Ve illa mademki iþlerin idaresi halen sadrazamlýk mevkiinde oturan Mehmet Paþa’nýn elinde oldukça sefer için o tarafa bir adým bile hareket etmek imkansýzdýr.”

Diye dedikodu ettiklerinden sonuçsuz tedbirleri kendilerince faydalý görülmekle bu hususlarýn kuvvetlendirilmesi için ahde yeminlerini iman tazeleyerek perçinlenmiþ diye Ýstanbul’a bildirmeye karar vermiþlerdir. O sýrada iktidarý yüksek padiþah tarafýndan hatt-ý hümayun ile boþtancýlar hasekiler gelip, hatt-ý hümayunun içinde:

-“Hizmet-i hümayunumuzda bu derece tembellik ve ihmale sebep nedir? Rehberi zafer olan sefere memur olan vezirler, beyler ve diðerleri, harb meydanýný süsleyen askerler ile iki konaðý bir edip veziri azam ve serdarý ekremimin yanýnda hazýr olasýz!”

Diye çýkan ferman ulaþýnca Abaza Hasan paþa ve diðer vezirler padiþah fermanýna uyacaklarýný bildirir kelimelerle özür dilediler ve:

-“Gecikmenin sebebi, askerin toplanmasý içündür. Hepsi gelince yüz sürüyüp seferi hümayuna gideriz!” deyip itaat eder göründüler. Evvelce yemin eden fesad ehli, bir aðýzdan þu þekilde maksadlarýný açýkladýlar ki:

-“Halen veziri azam olan devletlü ile (Köprülü ile) padiþaha hizmet içün hareket olunmak imkansýzdýr. Köprülü ile birlikte gitmemiz teklifi beyhude bir hayaldir. Veziri azam olalýdan beri bu kadar bin yeniçeri, sipahi, beyler ve vezirleri günahsýz olarak katlettiði içün her birimiz can korkusuna düþmüþüzdür. Vezirlik mührü baþkasýna lütfedilmedikçe ne paþalardan kimsenin gitmesine izin veririz ve ne de asker taifesinden birimizin o tarafa gitmesi tasavvur olunabilir.”

Diye iddialarýný bildirdiler. Ve müsaade olunmadýðý takdirde itaattan ve boyun eðmekten yüz çevireceklerini söylediler. Ve bu þekilde padiþah katýna ve devlet erkaný tarafýna mektuplar yazýlýp bütün beyler ve asker baþbuðlarý dahi arz ve mazharlar ile bostancýlarý gönderdiler. Fesadcý maksadlarý padiþaha ulaþýnca kolaylýkla def’olunmalarý için seferi hümayuna gelmelerinden vazgeçilip Baðdat þehrinin muhafazasýna gitmeleri için hatt-ý hümayun çýkýp, dergahý ali kapucu baþýlarýndan Sancaklý oðlu Hasan aða ile gönderdiler. Asilerin yanýna varýnca tamamen isyan ettiklerini bildiren sözlere cür’et edip:

-“Veziri azam katlolunmadýkça ne sefere ve ne de fermanlarý olan tarafa gitmek mümkün deðildir. On beþ güne deðin kesin cevabý bekliyoruz. Müsaade olunursa ne ala, ve illa biz de bildiðimiz gibi hareket ederiz!”

Diye Hasan aðayý yollayýp kendileri de güruhlarýyla Bursa üzerine doðru yürümüþlerdi. Toplu bulunan eþkýya, eski adetleri üzere memleketleri tahrip etmek adetleri ve alemi tahrip etmek iktizasý olmakla etrafý yaðma ve zarar vermek için izin istediklerinde Abaza Hasan paþa ve diðer paþalar Ýstanbul tarafýndan tamamen ümidlerini kesmeyip anlaþmak imkaný düþüncesinde olduklarýndan açýktan açýða yaðmaya müsaade etmediler. Fakat fukaradan para alabilmek için baþka bir hileye baþvurdular:

-“Þeriat gereðince saltanat tarafýný terbiye etmek içün toplanan Müslüman askerlerinin defter mucibince azýklarýný varan mübaþir eliyle tamam olarak gönderesiz!” diye buyrultular yazdýrýp Osmanlý ülkesinden olan meþhur kasabalara gönderdiler. Bu suretle onar bin, yirmiþer bin kuruþ tahsil olunup levendlere ve eþkýyaya taksim olunurdu. Eþkýya güruhunun Bursa dolaylarýnda indikleri padiþah tarafýndan duyulunca, padiþah katýnda kaymakam olan vezir Topal Sarý Kenan paþa, padiþahýn istediði gibi hizmet edemediði için o makamdan alýnmýþtý. Þevval ayýnýn on beþinci günü Bursa muhafazasý ile gönderildi. Yerine valide sultan hazretlerinin kethüdasý olan eski defterdar Ali aða vezirlikle rikabý mümayun kaymakamý tayin olunarak kürklü hil’at giydirildi.Bu sýrada eþkýya tarafýndan tekrar fasid sözlerini havl arz ve mazharlar ile Bursa kadýsý Haþim-zade ve Bursa ayanýndan bazý kimseleri ister istemez tayin edip, yanlarýna söz bilir, kethüda vekillerinden ve asker tarafýndan bazý ihtiyarlar koþuþup devlet katýna gönderdiler.Kaymakam Ali paþa tarafýndan padiþaha bildirilince padiþah gelen adamlarý huzuruna getirtip:

-Sizi kim gönderdi? Diye sorduklarýnda onlar da:

-Abaza Hasan paþa kulunuz ile yanýnda olan kullarýnýz gönderdi.diye cevap verdiklerinde padiþah adý geçenleri gazapla azarlayýp:

-Haþa!Onlar benim kullarým deðildir!Onlar þeytanýn kullarýdýr. Leh kralý kafir iken bu büyük gazaya imdad eyledi.Bunlar iman sahibi ve Ýslam birliðine inanmýþ ve padiþah kuluyuz derler. Din ehline ve Ýslam ehline layýk olan bu mudur ki þeytanýn vesvesesi ile baþý korkusuna düþüp, bu kadar adamý kendine uydurup nimeti inkar eyleye…Bundan evvel affedildiðine aman verildiðine dair hat gönderdim. Bu fasid fikirden vazgeçip bu taraflara gelmekten korkarlarsa Baðdad muhafazasýna varsunlar, yahut topluluklarýný daðýtýp herkes memuriyetine gitsin. Sadrazam azlolunacak zaman deðildir dedim. Bundan sonra padiþaha itaat etmemek Müslümanlýk mýdýr? Allah ile ahdim olsun,bundan sonra katliam ile hepsini siyaset kýlýcýndan geçirip bir tekini dahi bu dünyada sað komam! Ve sizleri de katlederim. Fakat elçiye zeval yoktur. Varýn yýkýlýn gidin!

Diye cevap verildi.Yüksek rütbeli kadýlar Bursa kadýsý Haþim-zade iki tarafýn arasýný düzeltmek niyetiyle ve Bursa üzerine gelen eþkýyanýn ýsrarýyla geldiðine dair özrü kabul edilmeyip padiþahýn gazabýna uðradýðýndan katli ferman buyurulmuþtu. Fakat temiz sülalesine riayet edilerek azledilmesiyle yetinildi.

Hatt-ý hümayunla Abaza Hasan paþaya varýp anlarýn arz ve mazharlarýyla gelen kapucu baþý Hasan aða ki eþkýya topluluðunun çokluðunu ve vezirin azli hususunda ittifakla hareketlerini gördüðü gibi padiþaha arzedip”Köprülü arzolunmadýkça bu fitnenin def’edilmesi imkansýzdýr.”demiþti.

Eþkýya tarafýndan tekrar tekrar gelen evzak adý geçen kapucu baþý Hasan aðaya verilip:

-“Olup biteni var sadrazama gördüðün gibi bildir!”

Diyerek ferman olundu ve bir mühürlü hatt-ý þerifle veziri azam tarafýna acele olarak gönderildi.Veziri azam Köprülü Mehmet Paþa harp yerine yakýn bir yerde, hatt-ý hümayun ile Celalilerin kaðýtlarý kapucu baþý, Sancak oðlu Hasan aða eliyle ulaþýnca ahvalini öðrenip karýþýklýða sebeb olur düþüncesiyle durumu askerden önce gizledi.

Seferde kendi ile beraber olan yeniçeri ve sipahi zabitlerini ve ihtiyarlarýný toplayýp, eþkýyanýn ayaklanmasýný ve ne yapýlmasý gerektiðini konuþtuktan sonra her ocaktan birer adam seçip arz ve mazharlar ile padiþahýn huzuruna ve Abaza paþa yanýnda olan asker taifesine yolladýlar.Arz ve mazharlarýnda yazýlan bu idi ki:

-“Ýman ehli ve Ýslam iseniz bu tarafa gelesiz! Din uðruna gaza ve cihad edüp kafirlere kýlýç vuralým.Eðer bundan sonra inadýnýzda ýsrar edüb gelmezseniz, inþallah bu tarafta Cenabý Hak fetih ve futuh nasib ettikte, Allah ile ahdimiz olsun ta üzerinize varub haklarýnýzdan gelmedikçe kýlýcýmýzý kýnýna koymayalým!”

Ýslam askeri tarafýndan gönderilen adamlar padiþah huzuruna gelip, asker güruhunun sözlerinin neticesini ifade ettikten sonra Abaza Hasan topluluðuna gidip, onun yanýnda olan kul taifesine arz ve mazharý teblið ettiler. Hasan paþa bu meseleden haberdar olunca Ýstanbul tarafýndan ümidini kesip:

-“Mademki sözümüz geçmedi, bundan sonra bizi dahi Acem þahý gibi kavi düþman bilsünler!Bundan sonra Rumeli onlarýn, Anadolu bizim olsun!Bildiklerinden kalmasunlar!” diye küstahça saçmalamaya baþladý ve korkusuz olarak Bursa etrafýný istila ettiler. Beyleri seferde bulunan eyalet ve sancaklarý yanýnda olan beklere verip,”cihan padiþahýný þer ile uyarmak ve vükelasýný terbiye için toplanan askere zahire” diye kol kol buyrultular göndererek para toplamaya ve devlet adamlarýna azab vermeðe cür’ete baþladýlar.

Kendi topluluklarýnda bulunmayýp padiþah hizmetinde bulunmak için sefere giden sipahi ve yeniçeilerin çoluk çocuðundan birer miktar akçe alýp sonra teftiþ için gelenleri kabahatli tutmamak üzerine ellerine mühürlü kaðýtlar verdiler.Sözün kýsasý, eþkýyanýn fesad ateþinin kolaylýkla söndürülemeyeceði iktidar sahibi padiþah tarafýndan anlaþýldýkça, sözü kýlýca býrakmak daha doðru, büyüðü ve küçüðünün belaya uðratýlmasý tedbirine baþlandý.

-“Padiþaha tahakküm etmek istedikleri içün demleri heder(kanlarýnýn akýtýlmasý)ve Müslüman askerleri, kafirlerle gazaya memur iken fesadý kýþkýrtarak sefere gidiþe mani olanlar kafirden daha þiddetli kafirdir.”

Diye fetva verildi. Ve bu fetvanýn Ýstanbul’da olaný deðerli bilginler ve muhterem Fadýllarýn, imza etmeleri için kaymakama gönderildi. Ýmzadan sonra suretleri çýkarýlýp, bütün halký ayaklandýrma emirleri ile etrafa gönderildi.Baðdat muhafazasýna tayin olunan Diyarbekir valisi vezir Murtaza paþaya seraskerlik fermaný gönderildi. Bütün Kürdistan beyleri, Diyarbekir ve Erzurum askerleri memur olup,Haleb eyaleti Edirneli Suhte Mahmud paþaya verilerek içel askeri ile hazýr ve adý geçen serdar ile alelacele kötü hareketli eþkýyanýn kökünün kazýnmasý için gitmeleri tenbih olundu.Osmanlý ülkesinden olan kaleleri ve kasabalarý muhafaza azami gayret sarfetmeleri için birbir üstüne emirler gönderildi.

Velhasýl padiþah sadrazam Köprülü Mehmet Paþa’yý himaye hususunda o derece sertlik ve metanet gösterdiler ki, padiþah huzurunda sadrazamýn sözüne karþý kimsenin bir söz söylemeye cesareti kalmamýþ idi. Devlet erkaný ve alt tabaka halkýn çoðu sadrazamýn kahr kýlýcý ile baþlarýna bela olmasýna korktuklarý için ortadan kalkmasýný gözlerlerdi. Abaza Hasan cemiyetinin muvaffak olmasýný bin can ile istiyorlardý. Fakat padiþahýn kýlýcýndan korktuklarýndan veziri azam Köprülü Mehmet Paþa aleyhine bir söz söylemeðe muktedir deðillerdi.Hatta Bursa muhafazasýna giden Kenan paþa, Köprülü tarafýnda olmayýp, padiþahýn gözünden de düþtüðü için ümitsiz olup Bursa’ya varýnca eþkýya ile muharebe ve þehri muhafaza için þehirliden pek çok barut ve kurþun ve levendleri için mal ve zahire ve çok miktarda harçlýk toplayýp, gizlice Hasan paþa ile mektuplaþtý. Geceleyin barut,kurþun ve zahire gönderip eþkýyaya yardým ettiðini Bursa halký duyup ayaklanacaklarý sýrada Hasan paþadan davet mektubu geldi.Kenan paþa da eþkýyaya uymayý canýna mihnet bilip kendi adamlarý ve askeriyle varýp Abaza Hasan cemiyetine katýldý. Topladýðý barut, kurþun ve mühimmatý hediye etti.Kenan paþanýn katýlmasý eþkýyanýn kuvvetlenmesine sebeb oldu. Bursa etrafýnda korkusuzca yerleþtiler.O sýrada Çavuþoðlu Mehmed paþa asker toplayýp Gemlik muhafazasýna memur olmuþtu. Mudanya’ya varýp birkaç Hasan paþalýyý katleyledi.Hasan paþa bu haberi alýnca üzerine çok miktarda levend asker gönderdi.Karþý koymaya imkan olmamakla Çavuþoðlu kadýrgaya binip Mudanya’ya ayrýldý.ve ahvali padiþah katýna arzeyledi.Sipahi aðalýðýndan Konakcý Ali paþaya Anadolu eyaleti verilip serdar Murtaza paþa gelinceye kadar o hududu muhafazaya memur oldu.Edirne bostancýbaþýlýðýndan Ýstanbul Kaymakamý Kýrkayak dedikleri Sinan paþaya Üsküdar muhafazasý ferman buyuruldu. Fermana itaat için çaresiz çalýsýp Üsküdar’a geçti. Metrisler kazdýrýp, toplar koyup, Ýstanbul’da olan oturak ve kurucu ve kapu ortasýnda olan vazifelileri metrise soktu.

Sözün kýsasý, eþkýyanýn cemiyeti günden güne kuvvet bulup þer ve fesadlarý korkusundan yollar kesilmiþ, Osmanlý memleketleri umumiyetle muhasarada ve kapalý, Bursa’dan beri tarafta sahilde olan kasaba ve köy ahalisi, Üsküdar’a gelinceye kadar çoðu elbise ve aðýrlýklarýný Ýstanbul’a geçirdi. Eþkýya hücumu korkusundan baðlarýný vakitsiz bozdurup türlü zarara uðrattýlar.

Her gün bir haber gelirdi. Falan gelmiþler, falan yeri vurmuþlar diye yalan yanlýþ çýkararak, bundan halk huzursuz idi. Gariblik buradadýr ki, zabtý rabttan hoþlanmayan müfsidler, alemin karmakarýþýk olmasýný isteyen yaðmacý uygunsuzlar, bu meselenin çýkýþýný fýrsat bilip eþkýyanýn ortadan kaldýrýlmasý ve düzeltme hususunda gayretinden dolayý veziri azamý halkýn çoðu Abaza Hasan’ýn kazanmasýný isterdi.Hatta bazý vaiz efendiler ve þeyhlerden nice kimseler:

-Hasan paþa sahibi zuhurdur ve onbirinci asýrda din yenilemeðe memur olan budur.Bunun yüzünden þöyle hizmet ve böyle iþler zuhur edecektir.

Diye halkýn aðzýna söz verip Ýstanbul þehrini dedikodu ile doldurdular.Þöyle ki, Abaza Hasan’ýn bu derece taþkýnlýk edip þiddetlendikten sonra daðýlmasýnýn imkansýz olduðu herkesçe anlaþýlmýþtý.Köprülü Mehmet Paþa’ya kýrýlmýþ ve huzursuz olan devlet adamlarý ve diðer halk dahi bu dedikodudan gizlice memnun olup Abaza Hasan’ýn üstün gelmesi için dua ederlerdi.

Padiþah hazretleri halkýn bu derece celaliler tarafýna dönmesini ve sadrazamdan nefretini görüp veziri azama fazla muhabbetlerinden dolayý bir hatt-ý hümayun yazdýlar ve dediler ki:

-Benim lalam!Abaza Hasan dedikleri þakinin hakkýnda bütün halký askere çaðýrdým.Fesat cemiyeti gittikçe artmaktadýr.Ýþlere düzen vermeðe hased edüb senden memnun olmadýklarý içün halkýn çoðu eþkýya tarafýna meyillidir.Kolaylýkla def’edilemez, ihmal götürmez iþtir.Halen memur olduðun iþlerden ve kale fethinden bu belanýn def’i daha ehemmiyetlidir.Sadrazamlýk mührüm sana lazým ise geciktirmeyip ve beklemeyip bir gün evvel gelesin.”

Diye bir mahrem askeriyle gönderdiler. Padiþahýn Ýstanbul’a dönüþü kararlaþtýrýlmýþ olmakla, muharrem ayýnýn üçüncü günü ýþýk saçan tuð çýkýp, beþinci Perþembe günü otaðý hümayun Solakçeþme yakýnýna kuruldu. Sadrazam Köprülü Mehmet Paþa da padiþahýn fermaný gereðince Yanova fethinden son o taraflarda durmayýp, askeri geriden gelmek üzere kendisi, üstün gelen asker ile süratle rikabý hümayuna dönüp ve Yanova altýndan yirminci günde gelip 1658 yýlýnda muharrem ayýnýn on dördüncü günün Edirne’ye girdi ve padiþahýn huzuruna çýktý. Samur kürklü hil’at ile padiþah tarafýndan iltifat edildi. Ertesi gün ki, Pazar günü acaib alaylar tertip olunup padiþah hazretleri muhteþem otaðlarýna indiler.

Müþavere Divaný:

On yedinci Salý günü otaðý hümayunda, padiþahýn çadýrýnda ayak divaný oldu. Padiþahýn huzurunda büyük vezirler, þeyhülislam efendi, kazasker efendiler, yeniçeri aðasý, bölük aðalarý ve bütün asker büyükleri toplandý.Sonra otað açýlýp padiþah taht üzerine haþmet ile oturmuþlar idi. Asker taifelerine hitap edip:

-Kullarým!Abaza Hasan dedikleri mel’un emrime boyun eðmeyip bu mübarek senede yapýlan gazaya engel olub kafirlere yardým etmekle asi olduðunu meydana vurdu ve bir alay eþkýyayý baþýna toplayýp, Anadolu memleketlerini yaðma ile fesada verdi. Üzerine seferim vardýr. Gitmenizi arzu ediyorum, gider misiniz?

diye buyurduklarýnda hep bir aðýzdan:

-Allahu Teala ömrü saltanatýnýzý uzun etsün! Uðrunuzda can ve baþýmýz fedadýr. Giderüz ve sözümüzde dururuz. Ta haklarýndan gelinmedikçe kýlýçlarýmýzý kýnýna koymayýz. Fakat padiþahýmýzdan rica ederiz ki vehim ve korkularýndan dolayý Abaza Hasan’ýn topluluðuna katýlan yeniçeri ve sipahi kullarýnýzýn suçlarý afv buyurula! Üzerlerine varýldýðý vakit, itaat edenler affoluna. Ondan sonra inad edüb o tarafta kalanlar bizden deðildir. hepsinin cezalarý verilsin!.

dediler, padiþah ise ricalarýný kabul edip memnun oldular. Fakat iþi saðlama baðlamak için, fetvanýn duyurulmasýný temin maksadýyla sadrazam tarafýndan daha evvelinden öðretilen Zaðarcý baþý Süleyman aða ve bazý ocak ihtiyarlarý söze gelip:

-Onlar da bizim gibi Müslüman ve Allah’ýn birliðini tasdik eder geçinirler.Ordularýnda ezan okunup beþ vakit namaz kýlýnýr.Harb sýrasýnda bizden ölen ve öldürülenlerin hali ne olur?

dedikleri vakit, þeyhülislam Bolevi Mustafa efendinin Abaza hakkýnda verdiði fetva, divan meydanýnda yüksek sesle okundu. hepsi iþittik ve itaat ettik deyip, Abaza Hasan ve yanýnda toplanmýþ olan eþkýyanýn haklarýndan gelinmedikçe Ýslam askerinin silahlarýndan ayrýlmamak ve padiþah alayýndan daðýlmamak üzere yaptýklarý ahid ve yeminleri yazýlýp senede baðlandýktan sonra hepsi daðýldý. Bolevi efendinin Abaza Hasan hakkýnda verdiði fetva, huruc-i alessultan(padiþah üzerine baþ kaldýrmak) ve fesada çalýþmak meselesine dayanýyordu. O þekildeki zalim ve müfsidlerin kanýnýn dökülmesinin mübah olduðuna dair sadrazamýn eline verdiði fetvada, Fetavay-ý Beyaziyyede, siyer kitaplarýnda ve fukaha sözlerinden:

-“Fetret günlerinde zalim ve asilerin avanelerinin katli mübahtýr, çünkü onlar yeryüzünde fesad için çalýþýrlar...”sözünü yazmýþtý.

Valide Sultan hazretleri cumartesi günü Edirne’den arabalarla hareket edip yollarda onlarýn muhafaza edilmeleri, kethüdalarý olan rikabý hümayun kaymakamlýðýndan ayrýlan Ali paþaya ferman olunmuþtu.

Yirmikinci Pazar gününde padiþah orduyu hümayun ile Solakçeþmesi’nden hareket ederek Ýstanbul’a doðru yola çýktýlar.Haleb eyaleti bundan evvel padiþah fermaný fermaný ile Suhte Mahmud paþaya verilip, Abaza Hasan paþanýn damadý Hamamcý oðlunu bin kadar levend ile mütesellim yapmýþtý. Mahmut paþanýn mütesellimi Haleb’e varýnca Haleb ahalisi vilayeti teslim ettirmediklerinden Hamamcý oðlu geceleyin Haleb’den çýkýp gitmiþti. Haleb fermanýný, Suhte Mahmud paþaya götüren bostancý, bu sýralarda orduyu hümayuna gelip Mahmud paþa tarafýndan padiþaha gönderilen mektubu darüssaade aðasý Mehmet aðaya teslim etti. kendi aklýnca vakýf olduðu haltýyatý, sözle de anlattýktan sonra Köprülü Mehmet Paþa’ya ait olan mektubu kendisi götürüp teslim eyledi. Veziri azam Köprülü bostancýya biraz söyletti. O da:

-“Sultaným, Anadolu elden gitti! Murtaza paþa, Mahmud paþa ve diðer paþalar Hasan paþaya karþý koyamazlar. Bu bazu kuvvetiyle def’olunacak iþ deðildir.Buna beri taraftan baþka bir çare bulunmalýdýr!.”

diyerek yaygarayý bastý. Esasen sadrazamla buluþmadan evvel, darüssaade aðasý ile görüþüp padiþahýn mektubunu ona verdiði için suçu affedilir gibi deðil iken bu söylediði sözün neticesi de “veziri azam sadrazamlýk makamýndan gitmedikçe iþ bitmez” manasýna geldiðini fark edemeyip, zavallý ahmak kendi diliyle kendi kuyusunu kazmýþ oldu.Veziri azam kimsenin olmadýðý yerde bir hoþca söyletip içinde olan sýrrý anladýktan sonra çavuþ baþýya iþaret etti.Bostancýya götürüp çadýrýn arka kapýsýnda boðdular.

“Fesad ve ihtilale sebeb olacak hal ve sözleri görülmekle idam edilmesi icabetmekle cezasý verildi.” diyerek padiþaha bildirdi.Edirne’den padiþahýn hareketinin on birinci günü ki sefer ayýnýn üçüncü Çarþambadýr, orduyu hümayun Davud paþa sahrasýna ulaþtý.

Ýþ icabý padiþah hazretleri Ýstanbul’a girmeyip iki gün sonra otaðý hümayun, padiþah çadýrý Kaðýthane sahrasýna taþýndý. Tam kar yaðmur günleri ve kýþýn en þiddetli zamaný idi. Kasým ulufesi dahi iki kýst olmak üzere Kaðýthanede çýkarýlarak daðýtýldý. Ulufenin daðýtýlmasýnda sadrazam Köprülü Mehmet Paþa fazla sürat gösterip sabahtan akþama dek ve gece meþalelerle ta gece yarýsýna kadar ulufe daðýtýlmasýnda acele olunup, bütün bölükler beþ günde tamamlanýp defterleri kapandý. Sadrazam Köprülü, hizmetinde olan altý bölük halkýndan ve divan erbabý mensuplarýndan hazýr bulunanlar ve o birkaç gün içinde yetiþenler ulufelerini alýp, geride ne kadar varsa esamileri kayýtlarý toptan silindi. Mevacibin  yani maaþlarýn daðýtýlmasýndan sonra sefer ayýnýn on altýncý günü padiþah Üsküdar sahrasýna indiler.Þam mansýbý Kadri paþaya ve Sivas, Kýbleli’ye, Karaman, Çatalbaþ paþaya verilip mükemmel maiyet halký ile Üsküdar’a geçirildi.

CELALÝ EÞKIYASI AHVALÝNÝN SONU

Rehberi zafer olan seferde, Silahdar aða hizmetinde olan Konakcý Ali aðaya Anadolu eyaleti ve Neyzen Hasan paþaya Ankara sancaðý verilip evvelce gönderilmiþlerdir. Yollar eþkýya tarafýndan tutulmuþ olup, hareket imkaný olmadýðýndan Üsküdar’da serdar olan Yusuf paþa yanýnda kalýp birer  mütesellim göndermiþlerdi. Anadolu valisi mütesellimi bir yolunu bularak þehre girip Abaza Hasan’ýn haberi olunca Can Mirza paþayý dört bin kadar eþkýya ile Kütahya üzerine gönderdi. Þehir halký da sýký sýkýya hazýrlýklarýný yapýp etrafýna hendekler kazdýlar. Altmýþ gün kadar ki iki taraftan cenk, kavga ve harb kesilmeyip her ne kadar imdad için adam gönderdiler ise de kahr ve maðlup olup, þehre giremediler.

Eþkýyalarýn yarýsý kadarý öldürülmüþ iken yine ümitlerini kesmeyip galip gelmek tamahý ve intikam arzusu ile þehir dýþýnda beklemiþlerdi. O sýrada köklerinin kazýnmasý için serdar tayin olunan Murtaza paþanýn pek çok askerle Sivas taraflarýna geldiði haberi duyuldu. Fitnenin kaynaðý olan Abaza Hasan, Bursa üzerinden kalkýp Ýnegöl sahrasýna yerleþmiþti. Oradan hareket ile Eskiþehir üzerine gitti. Etrafa daðýlmýþ olan eþkýyanýn toplanmasý için haber gönderdi. Bu yüzden Can Mirza dahi Kütahya’dan kalkýp, Abaza Hasan’ýn yanýna gitti. Böylece Kütahya halký ve memleket fukarasý þerlerinden kurtuldu.

kendisine Ankara sancaðý verilen Hasan paþa da bir yolunu bularak þehre girip mütesellimini seksen kadar sarýca ve sekbanýyla katletti ve þehrin muhafazasýyla meþgul oldu.Suhte Mahmud paþanýn mütesellimi de Haleb’e varýp fetvayý þerif sureti ve bütün halkýn ayaklanmasý emri ulaþmakla, Haleb halký fetvayý þerife itaat ederek Abaza Hasan’ýn damadý ve mütesellimi Hamamcý oðlunu bin kadar levendi ile þehir dýþýna kovdular.

Anadolu memleketlerinde olan kaleler ve müstahkem yerler tamamen kapanýp eþkýya topluluðunda olan beylerin ve hakimlerin mütesellimlerini, birer yolunu bularak kimini öldürdüler, kimini þehirden çýkardýlar. Eþkýyanýn elleri altýnda sýðýnacak bir saðlam kale olmadýðýndan, bulunduklarý yerde beklemeye karar verdiler. Köprülü Mehmet Paþa’ýn geliþi duyulunca da saltanat tarafýndan tamamen ümitleri kesildi ve devletsiz baþlarýný bu meydanlarda yuvarlamadýkça birbirlerinden ayrýlmamalarý için eski ahidlerini yenilediler ve Eskiþehir sahrasýnda cenge hazýr ve þaný yüksek serdar Köprülü’nün geliþini beklediler.

Anadolu valisi olan Konakçý Ali paþa ise serdar Murtaza paþa gelinceye kadar Ýznik taraflarýný eþkýyadan muhafaza için bazý beylerle evvelce gönderilmiþti. Düþman tarafýna asla ehemmiyet vermeyip þehrin etrafýnda olan eðlence yerlerinde eðlenmeye baþladý ve av ile meþgul oldu. Halbuki “her an düþman hilelerinden gaflet olunmayýp ihmal ve gevþeklikten çekinmek lazýmdýr” diye nasihat oldukça “o çeþit daðýnýk asilere ehemmiyet vermek memleketin namusunun kýrýlmasýna sebep olur”diyerek gaflet ve gururundan yiðitlik tavrý göstermekte idi, meðer o ihtiyar hilekar kurt Abaza Hasan dedikleri zalim fitneci Ali paþayý intikam pususuna düþürmek için tüfenkli ve hançerli dörtbin kadar asker seçip göndermiþ. Bir Cuma günü halk namaz kýlmakla meþgul iken gafil yatan askerin üzerine daðlarýn tepesine bela seli gibi inince bir tek kimse dahi harekete imkan bulamayýp, ancak kaçabilenler canlarýný kurtarýp, geride kalaný keskin kýlýca lokma ve ordularý yaðma oldu.Rüstem’e benzeyen paþa ise yaralý ve müthiþ bir korku içinde adamlarýný ve onlara tabi olanlarý teselli için:

“Ger gitti ise esb-ü þütürbari ile

Bari’ye þükürler ki sebükbar olduk...”

Diyerek Bursa tarafýna kaçtý.Bu sýrada Murtaza paþanýn büyük Konya þehrine yakýn olduðu haberi kati olup Bursa tarafýndan da fetih ve üstünlük bayraðý, Üsküdar alanýna gölge salmakla, ulufe çýktýðýný da iþitince Abaza paþa, yanýnda olan arkadaþlarýyla þöyle tedbir ettiler ki,

Yanýnda toplu bulunan beþ binden fazla sipahiyi, ulufelerini almak bahanesiyle aðýr aðýr orduyu hümayuna gönderdikten sonra, devlet hizmetindeki diðer yoldaþlarýný da gizlice kendilerine uydurup sýký ahid ve yemin ettirip asýl istekleri olan husus için yeminlerini kuvvetlendirip, ilk fýrsatta birdenbire topluca veziri azamýn(Köprülü’nün) iþini bitimek...Böylece maksatlarýna ulaþmak için yeniden hepsi yemin ettiler.Bu karar üzerine Abaza Hasan yanýndaki sipahiler bölük bölük, guya ulufelerini almak için Ýstanbul tarafýna gelmeye baþladýlar.

Köprülü Mehmet Paþa ise, sipahi ocaðý iþbirlikçilerinden Piri Çavuþ ve Koca halife dedikleri katipler her vakit gizlice sadrazamdan bahþiþ alýp, casuslarý idi, ocaklarýnda olan sýrlarý ve haberleri en ufak noktasýna kadar gizlice sadrazama yetiþtirirlerdi.Þöyle ki bu iki kiþinin sadrazamýn adamý olduðunu hiç kimse bilmezdi. Sadrazam aralarýnda bir mehter vasýtasýyla bütün olup biteni bu iki kiþiden öðrenirdi.Piri Çavuþ ile Koca Halife, sipahi zümresinin Hasan paþa ile bu çeþit anlaþmalarýný haber alýp adetleri üzere derhal veziri azama haber verdiler. Sadrazam derhal bölük katiplerini defterleri ile huzuruna getirtti. Evvelce gaza vazifesi ile memur edildikleri halde ihmal ve geciktirip Abaza Hasan cemiyetinde bulunarak Ýslam padiþahýna isyan eden sipahilerden yedi bin neferinin isimlerini kulluk defterinden kazýyýp çýkardý.Evvelce memuriyetler verilip Murtaza paþanýn yanýnda bulunmaya memur olan paþalara tekrar tekrar padiþah emirleri gönderilip;

-“Hýyanet kasdý ve fasid fikir ile Abaza Hasan paþanýn ordusundan orduyu hümayun tarafýna gelen sipahilerin bu tarafa geliþine mani olasýz.Onlar müfsid ve celali zümresinden olduklarýndan padiþahýn defterinden isimleri silinmiþtir.Öldürüp cezalarýný veresiz!”

Þiddetle tenbih olundu. Bunun üzerine yollar sýkýca tutuldu. Ansýzýn geçen sipahileri ulufe bahanesiyle kan için kýlýca lokma ettiler. Geride kalanlarý haber alýp kaçýncaya kadar birkaç gün içinde birçok sipahi katlolundu. Birazý da evvelce gelmekle Üsküdar’a ve Ýstanbul’a girmiþ bulunuyorlardý. Bunlarýn da yakalanmalarý için adamlar tayin olundu. Ele geçirilenlerin, otaðý hümayun yani padiþah çadýrý önünde kanlarýný akýtýp kellelerini yere yuvarlayarak üçyüz kadar sipahi de padiþah hazretlerinin gazabýna uðrayýp katledildiler.Beþ bin yeniçeri çektirilere konup kul kethüdasý ile Ýzmit muhafazasýna gönderildi.

Mehmet Halife Tarih-i Gýlmani’sinde nakleder ki;

Abaza Hasan paþa üzerine bizzat padiþahýn hareketi kararlaþtýrýlmýþ olduðu için saaadetlü padiþahýmýz Üsküdar’a nakil buyurmuþlardý. Lakin sadrazam ve devletin iyiliðini isteyenler padiþahýn gidiþini uygun görmediler. Sadrazamýn gitmesi düþünülüp eski karar deðiþtirilmiþti. Sonra bu sipahi meselesi çýkýp Hasan paþanýn yanýnda bulunmalarý suçuyla yedi bin kiþinin kiþinin isimleri çalýnýp gelenlerin dahi yolda ve Ýstanbul’da bin kadarý katlolunmakla askerin kalbine dehþet ve soðukluk düþtü. Aðýzlarýndan bazý akla sýðmayan sözler çýkar oldu. Mesela,

-“Sefer hizmetini yaptýk. Biz bu sene tekrar bu kýþ içinde sefer zahmeti ne beladýr!Gitmeziz!...”

derlerdi ve birçoðu:

-“Biz niçün din kardeþlerimize ve ocakdaþlarýmýza kýlýç çekip cenk ederiz?Ýki adam birbirine düþmüþ onlarýn yüzünden Allah’ýn kullarýnýn kaný dökülmek reva mýdýr? Veziri azam(Köprülü) ocaðýmýza düþmanlýk ediyor. Halen bu kadar bin adamýn esamilerini çaldý(isimlerini defterden sildi) ve bu kadarýný öldürttü. Gittiðimiz takdirde cenk deðil veziri(Köprülü’yü) tutup Abaza Hasan paþaya teslim ederiz. Ýþ hallolmuþ olur.”

derlerdi. Ordu içinde bu çeþit yalan haberler çoðaldýðý için veziri azam dahi gitmekten vazgeçti. Fakat görünüþte sefer hazýrlýðýna ehemmiyet verip hareket eder görünürdü. Fakat bu iþi Murtaza paþanýn sýrtýna yükleyip, gitmemeðe içinden kararlý idi.DEVAM EDECEK...

KAYNAKÇA

Tarih-i Naima-Naima

Tarih-i Gýlmani-Mehmed Halife

Tarih-i Raþid-Raþid Mehmed Efendi

Fezleke- Katip Çelebi

Mizanül Hak- Katip Çelebi

Evliya Çelebi Seyahatnamesi

Köprülüler-Ahmet Refik Altýnay

Büyük Osmanlý Tarihi-Josebp V.Hammer