MUKÂTÝL BÝN SÜLEYMAN

GÝRÝÞ

            Tefsir ilmi,  Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.) nýn Kur’an-ý Kerîm’in bazý ayetlerini açýklamasýyla baþlamýþtýr. Ancak Peygamberimizin bizzat canlý bir tefsir olmasý; Kur’an’ýn indiði toplumun, ayetlerin iniþ sebebine vâkýf olmasý ve Kur’an dilini son derece iyi bilmeleri gibi sebeplerden dolayý, onun anlaþýlamayan ayetleri açýklama kabîlinden olan sözleri bugünkü tefsirler gibi hacimli bir kitap oluþturacak nitelikte deðildir. Þu saydýðýmýz sebeplerden baþka onun bugünkü anlamda bir tefsir kitabý yazdýrmamýþ olmasýnýn baþka bir sebebi de; muhtemelen ön görüþlülüðü ile ihtiyatlý bir þekilde davranmýþ olmasýndan kaynaklanmaktadýr. Zira o, bir tefsir kitabý kaleme aldýrmýþ olsaydý insanlarýn zihninde, Kur’an’ýn açýk ve net bir kitap olmayýp, peygamberin dahi onu anlama gayreti sarf ettiði gibi bir düþüncenin hâsýl olmasý kaçýnýlmazdý.

Ancak Peygamberlik döneminden uzaklaþýldýkça, Arapçayý iyi bilmeyen ve ayetlerin nüzul sebeplerine vâkýf olamayan toplumlarýn Ýslâmiyet’e giriþi neticesinde tefsir ilmi, boyut atlamýþ ve tefsirlerde ayetleri açýklamak için rivayetler ile birlikte dirayet usulüne yer verilmiþtir. Zaman akýþýna orantýlý olarak alaný geniþleyen tefsir kitaplarý nihayet günümüzde en hacimli hâlini almýþtýr.

Tefsir ilminde ilk kez rivayet usulünün yanýnda dirayet usulünü de kullanan ve Kur’an’ý ayet ayet tefsir eden ilk müfessirsin Mukâtil b. Süleyman olduðu bilinmektedir. Biz de çalýþmamýzda onun kýsaca hayatýna, ilmî kiþiliðine, ona yapýlan olumlu ve olumsuz eleþtirilere deðinmeye çalýþacaðýz.

1. MUKÂTÝL BÝN SÜLEYMAN’IN BÝYOGRAFÝSÝ

                Ebu’l-Hasan Mukâtil b. Süleyman el-Ezdî el-Horasânî’nin doðum tarihi hakkýnda kaynaklar kesin bir bilgi vermese de onun hicrî ikinci asrýn ortalarýnda 80 (m.699) yýlýnda doðduðu sanýlmaktadýr.

            Benû Esed mevlâlarýndan biri olduðu söylenen Mukâtil b. Süleyman, devrin önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri olan Horosan’ýn Belh þehrinde dünyaya gelmiþtir. Bu þehirde yetiþip büyüyen el-Belhî, hayatýnýn geri kalanýný Merv, Baðdat, Basra gibi þehirlerde geçirmiþtir. Mekke ve Beyrut gibi farklý þehirlere de seyahatler ettiði bilinmekle beraber buralarda fazla kalmadýðý anlaþýlmaktadýr.

            Emevî emîrleri ile iyi münasebetler içerisinde olan Mukâtil b. Süleyman, Emevî kumandanlarýndan Sâlim b. Ahvez el-Mâzinî’nin yanýnda büyük îtibar görerek, zaman zaman iktidara karþý ortaya çýkan ayaklanmalarda onun adýna Hâris b. Süreyc ile yapýlan barýþ görüþmelerine katýlmýþtýr. Belh’te Cehm b. Safvân ile îtikâdi konularda ciddî tartýþmalara girmiþ; Basra’da Atiyye el-Avfî, Ýbn Þihâb ez-Zührî, Atâ b. Ebû Rebâh gibi âlimlerden istifâde etmiþtir. Baðdat’ta hadis rivâyetleri yapmýþ ve Ebû Ca’fer el-Mansur ve Mehdî Billâh ile ilmî sohbetlerde bulunmuþtur. Sonra tekrar Basra’ya dönerek ömrünün son demlerini Basra’da geçirmiþ ve burada h.150/m.767 senesinde hayata gözlerini yummuþtur.[1]

            2.MUKÂTÝL BÝN SÜLEYMAN’IN ÝLMÎ ÞAHSÝYETÝ

                Mukâtil b. Süleyman, hadis rivayeti ve akâid ile ilgilenmiþse de onun ilmî kiþiliðinde öne çýkan en önemli özelliði tefsirciliðidir. Bazý kaynaklar onu, müfessir olmasýnýn yanýnda bir muhaddis ve mütekellim olarak deðerlendirse de onun hadisçiliði ciddî eleþtirilere maruz kalmýþtýr. Kelamcý yönü ise îtikâdî anlam içeren bazý ayetlere yaptýðý yorumlar ve aþýrý tenzihçi âlimler ile yaptýðý tartýþmalardan ibarettir. Onun ilmî kiþiliðini daha iyi anlatabilmek için bu üç alandaki konumuna kýsaca deðinmeye çalýþalým.

            2.1. MUKÂTÝL BÝN SÜLEYMAN’IN HADÝS ÝLMÝNDEKÝ YERÝ

            Mukâtil b. Süleyman, Grek uygarlýðýnýn merkezi olan ve Zerdüþtlük, Budizm ve Nasturî Hýristiyanlýðýnýn yaygýn olduðu Belh þehrinde doðup büyüdükten sonra; Merv þehrine geçmiþ, burada belli bir þöhret elde ederek Emevî devlet adamlarýnýn yanýnda itibar görmüþtür. Daha sonra çeþitli dinlerin, mezheplerin ve eski kültürlerin yataðý olan Basra’ya giderek orada iskân etmiþtir. Süryânî’lerin Ýslam’dan evvel açtýðý okullarda ilim tahsil edildiði, Yunan felsefesi ve Fars hikmetinin okutulduðu, Hýristiyan mezheplerinin yaygýn olduðu; Þia, Mu’tezile, Hariciye mezheplerinin, tâbiîn müctehidlerin bir arada bulunduðu ve siyâsî-akîdevî tartýþmalarýn cereyan ettiði bu ortamda Mukâtil’in farklý inanç ve kültürlerden etkilenmiþ olmasý kaçýnýlmaz bir durumdur.

            Mukâtil bu etkileþimden sonra Abbâsi halifelerinin baþ þehri olan Baðdat’a geçmiþ ve burada kendisine dînî sorular yönelten insanlara verdiði cevaplar ve yaptýðý rivayetler ile ün salmýþtýr.[2]

            Mukâtil b. Süleyman’ýn hadis rivayetlerinde isnadý önemsemeyerek onlarý dayanaksýz bir þekilde insanlara sunmasý, güvenilir olmayan râvilerden de rivayette bulunmasý, rivayetlerinde isrâiliyat kökenli haberlere yer vermesi, çeþitli din ve kültürlerden elde ettiði bilgileri Ýslâmî bilgiler ile harmanlayarak sanki peygamberden sâdýr olmuþçasýna rivayet etmesi onun hadis âlimlerince eleþtirilmesine sebep olmuþtur. Ona yapýlan eleþtirilerin bir kýsmýnýn, onunla itikadî alanda ayný safta yer almayanlar tarafýndan karalama politikasý güdülerek yapýlmýþ olduðu gerçekse de onun elimize ulaþan tefsirinde gerçekten isnada yer vermediði ve israiliyat kökenli bazý efsaneler ile fantastik hikâyeler naklettiði de görülmektedir.

            Mukâtil’in, rivayetlerinde Hýristiyan ve Yahudi kaynaklarýndan beslendiðini Louis Massignon’un þu sözlerinden anlamak da mümkündür:

“Bu zât, tefsirdeki metodunda bir otorite olmuþtur. Eþ-Þafii gibi bir þahsiyet onu teyit etmiþtir. Mücâhid ve ed-Dahhâk vasýtasýyla Ýbn Abbas’ýn talebesi olan Mukâtil, Yahudi ve Hýristiyan kaynaklarýna müracaat etmeye cesaret edebilmiþtir. Kur’an’daki Kitab-ý Mukaddes tefsirlerinin sahih kaidelerini formule eden ilk þahýs olarak karþýmýza çýkar.”[3]

                Mukâtil’in, tefsirinde israiliyat kabîlinden yaptýðý rivâyetlere örnek olarak Ahzab sûresinin 36-39. ayetlerini yorumlayýþýný gösterebiliriz. Bu ayetleri ne þekilde yorumladýðýnýn daha iyi anlaþýlabilmesi adýna onun bu ayetlere yaptýðý tefsiri olduðu gibi sunmayý uygun buluyoruz:

“36. Ayet: Allah ve Rasulü bir iþi hükme baðladýðý zaman hiçbir mü’min erkek (yani, Esed oðullarýndan Abdullah b. Cahþ. b. Rebah b. Sabra b. Murre b. Gumm b. Cudan) ve hiçbir mü’min kadýn (yani,  Cahþ kýzý ve Abdullah b. Cahþ’ýn kýz kardeþi Zeyneb) için o iþlerinde istediklerini yapma haklarý yoktur…

Nebi (a.s.), halasý Umeyye binti Abdulmuttalib’in kýzý Zeyneb bt. Cahþ’ý Zeyd b. Harise’ye istedi. Abdullah, kýz kardeþinin Zeyd’le evlenmesi fikrinden hoþlanmadý; çünkü cahiliye döneminde bedevî olan Zeyd, esir olarak Mekke’ye getirilip satýlmýþtý. Sonra Nebi (a.s.) onu azat ederek evlat edinmiþti. Güzel ve beyaz tenli olan Zeyneb de  “Onu kendime denk görmüyorum, ben Kureyþ hanýmlarý içerisinde en mükemmellerinden biriyim.” dedi. Nebi’nin “Ben onu senin için eþ olarak beðendim.” demesi üzerine, Allah ve Rasülü bir iþi hükme baðladýðýnda hiçbir mü’min erkek ve hiçbir mü’min kadýna o iþlerinde istediklerini yapma haklarý yoktur, ayeti indi. Kelb’oðollarýndan olan Zeyd b. Harise Nebi’ye demiþti ki:

-Ey Allah’ýn Nebisi! Benim adýma bana kýz iste.

Nebi (a.s.) sormuþtu:

-Kadýnlardan beðendiðin var mý?

Zeyd de cevap vermiþti:

-Cahþ kýzý Zeyneb.

Nebi (a.s.) demiþti ki:

-Ýsabet ettin, biz elimizden geleni esirgemeyeceðiz. Ancak o pek güzeldir ve herhangi bir davranýþ ile incitilmemesi gereken üstün bir kiþiliðe sahiptir.

Zeyd dedi ki:

-Ey Allah’ýn Nebisi! Onun güzel bir kadýn olduðu bir gerçek olmakla birlikte beni reddedecek olursa bu bana her þeyden daha aðýr gelir.

Bu sebeple Zeyd, Ali’nin yanýna gitti. O da ona Nebi (a.s.) ile konuþmasýný söyledi. Zeyd dedi ki:

-Sen Nebi’ye git. O sana karþý çýkmayacaktýr.

Bu sebeple Ali, onunla birlikte Nebî’nin yanýna gitti. (Allah rasulü þöyle buyurdu):

-Ýstediðini yapacaðým ey Ali. Seni onun yakýnlarýna gönderiyorum. Git onlarla konuþ ve benim: “Zeyd’i sizin için uygun görüyorum ve kýzýnýzý ona nikâhlamanýzý istiyorum.” dediðimi bildir.

Onlar da kýzlarýný ona nikâhladýlar.

Zeyd mehir olarak –Nebî’nin kendisine verdiði- 10 dinar, 60 dirhem, 1 baþörtü, 1 üst elbise, 1 gömlek, 1 alt elbise, 50 ölçek buðday ve 10 ölçek hurma verdi ve onunla gerdeðe girdi. Aradan kýsa bir zaman geçmiþti ki Nebi’ye Zeyneb’ten çektikleri dolayýsýyla þikâyet etmeye baþladý. Nebi, Zeyneb’in yanýna gitti, ona öðüt verdi. Bu arada onun güzelliði, kýlýðý-kýyafeti hoþuna gitti. Bu Allah’ýn hükme baðladýðý bir konu idi. Sonra Nebi (a.s.), içinde Allah’ýn dilediði duygular ile geri döndü. Bundan sonra Nebi (a.s.) Zeyd’e: “Sana karþý durumu nasýldýr?” diye soruyor, Zeyd de Zeyneb’i ona þikâyet ediyordu. Nebi (a.s.) de ona þöyle tavsiye de bulunuyordu:

-Allah’tan kork. Hanýmýný nikâhýn altýnda tut.

Kalbinde ise baþka türlü duygularý saklýyordu. Bunun üzerine Allah, þöyle buyurdu:

…Kim Allah ve Rasulüne isyan ederse, kuþkusuz apaçýk bir delâlet ile sapmýþ olur.

Bu ayet nazil olunca Abdullah b. Cahþ, Zeyneb’in evliliði ile ilgili yetkileri Nebi’ye verdi. Zeyneb de Nebi’ye dedi ki:

-Ey Allah’ýn Rasulü! Ben de benimle ilgili yetkileri sana veriyorum.

 Nebi (a.s.) de Zeyneb’i Zeyd’e nikâhladý. Bir süre sonra Nebi (a.s.) Zeyd’in yanýna gitti. Zeyneb’i ayakta gördü. Zeyneb, Kureyþ kadýnlarýnýn en mükemmellerinden olup, güzel ve beyaz bir kadýndý. Nebi’nin kalbi ona meyletti ve “Kalpleri evirip çeviren Allah’ý tenzih ederim.” dedi. Zeyd durumu fark etti ve dedi ki:

-Ey Allah’ýn Rasulü, bana izin ver de onu boþayayým, çünkü o bir parça kibirli birisidir. Bana büyükleniyor ve diliyle beni rahatsýz ediyor.

Nebi (a.s.) ise þöyle karþýlýk verdi:

-Hanýmýný nikâhýn altýnda tut ve Allah’tan kork.

Sonra Zeyd onu boþadý. Bunun üzerine Allah þu buyruðunu indirdi:

37. Ayet: Hani sen (Ey Muhammed) Allah’ýn kendisine (Ýslam ile) nimet verdiði, senin de kendisine (kölelikten azad etmek suretiyle) nimet ettiðin kimseye…

Çünkü bedevî olan Zeyd, cahiliyede köle, sonra da bir azadlý olmuþtu. O esir alýnmýþ ve köle olarak satýlmýþtý. Sonra Nebî’nin eline geçmiþ ve Nebi de onu azad etmiþti.

… ‘Zevceni nikâhýnda tut ve Allah’tan kork’ diyordun. Allah’ýn (üzerine Kur’an indirmesi halinde) açýða çýkaracaðý þeyi (yani, ‘keþke Zeyd Zeyneb’i boþasa’ temennisini) ise içinde gizliyordun. (yani, kalbinde saklýyordun), insanlardan (yani, onlarýn Zeyneb hususunda ileri geri konuþmalarýndan) korkuyordun. Halbûki ( Zeyneb hakkýnda) Allah’tan korkman daha uygundu…

Nebi bu ayeti, Allah’ýn Zeyneb bt. Cahþ ile ilgili durumunu – çünkü kalbi ona meyletmiþti- açýkladýðý þekilde okudu. Bu sebeple Ömer (r.a.) þöyle dedi: “Þayet Rasulüllah (s.a.) Kur’an’dan bir þey saklamýþ olsaydý, aleyhindeki bu durumu açýða vuran bu ayet-i kerimeleri gizlerdi.”

…Nihayet Zeyd’in o kadýn (Zeyneb bt. Cahþ) ile bir baðý kalmayýnca (ey Nebi) biz onu senin ile evlendirdik…

Zeyd bin Harise onu (Zeyneb’i) boþadý. Ýddeti bittikten sonra Nebi onunla evlendi. Zeyneb bt. Cahþ (r.anha), Nebi’nin diðer hanýmlarýna karþý övünerek þöyle dedi: “Sizi velileriniz olan erkekler evlendirdi, oysa beni Nebi’si ile bizzat Allah Teâlâ evlendirdi.”

…Böylece evlatlýklarýnýn eþleri ile herhangi bir baðý (yani, ihtiyacý olan cima iliþkisi) kalmayýnca onlarla evlenmek hususunda (yani, kiþinin kendi sulbünden olmayýp da evlat edindiði kimsenin hanýmý ile evlenmesinde) mü’minlere bir vebal olmasýn. Allah’ýn emri elbette yerini bulur.

Bu buyruðun anlamý þudur: Nebi’nin Zeyneb ile evlenmesi takdir edilmiþ bir iþtir.

Nebi (a.s.) onunla evlenince Enes, “ Muhammed, oðlunun hanýmý ile evlendi. Oysa o bize çocuklarýmýzýn hanýmlarýyla evlenmeyi yasaklýyor.” dedi. Bunun üzerine Allah, onlarýn bu sözleriyle ilgili þu buyruklarý indirdi:

38. Ayet: Nebi lehine Allah’ýn farz kýldýðý (yani, Allah’ýn onun için helal kýldýðý) þeylerde ona hiçbir harec/vebal yoktur. Bu Allah’ýn önce geçenler hakkýndaki sünnetidir(yani, Allah’ýn Muhammed’den önce geçmiþ olanlar hakkýndaki sünneti de böyle idi).

Kasýt, Dâvud’un (a.s.) kendisi sebebiyle fitneye maruz kaldýðý bir kadýna, Urya b. Hannan’ýn karýsýna âþýk olmasýdýr. Allah daha sonra Dâvud ile sevdiði kadýný bir araya getirdi. Ýþte Allah, Muhammed (a.s.) ile Zeyneb’i de bir araya getirmiþ bulunmaktadýr. Çünkü Davud (a.s.) hakkýnda olanýn benzerini onun hakkýnda da takdir etmiþtir. Çünkü Allah’ýn emri mutlaka yerini bulan bir kaderdir (yani, Allah Davud ve Muhammed’e bahsi geçen hanýmlarla evlenmelerini takdir buyurmuþtur).

39.Ayet: Onlar (yani, özel olarak Nebi a.s.) Allah’ýn risâletlerini teblið ederler. O’ndan korkarlar (Nebi a.s. insanlardan deðil, Allah’ýn açýða vurduðu Zeyneb bt. Cahþ’ýn durumu hakkýndakileri gizlemek hususunda Allah’tan korkar –çünkü Allah rasülü, Zeyneb’e âþýk olmuþtu-). (Allah’tan aldýklarýný teblið hususunda) Allah’tan baþka bir kimseden korkmazlar. Hasîb olarak (yani, Zeyneb’in durumu hakkýnda –çünkü ona âþýk olmuþtu- þahit olarak)Allah yeter (yani, O’ndan daha üstün bir þahit olmaz).”[4]

Mukâtil’in bu ayetler ile ilgili yapmýþ olduðu rivayetlerin isnattan yoksun olmasý, onlarýn güvenilirliðini düþürmektedir. Onun, Hz. Muhammed’in durumunu Davud (a.s.)a benzeterek süslü bir aþk hikâyesi þeklinde anlatmasý, bu rivayetlerin Yahudi kaynaklý olduðu tezini güçlendirmektedir. Peygamberlerin “ismet” sýfatýný dile getiren ilk âlimin Mukâtil bin Süleyman olduðunun bilinmesi de onun kendi rivayetleri arasýnda çeliþkili bir hal sergilediðinin kanýtýdýr. Zira halk arasýnda pek de etik görülmeyen böyle bir durumun peygamberlere nisbet edilmesi onlarýn “ismet sýfatý”na ters düþmektedir. Eðer Mukâtil kendi içerisinde çeliþmeyen bir kiþi ise bu rivayetlerin sonradan kitaba dâhil edildiði açýktýr. Ayrýca kitapta tekrarlar göze çarpmaktadýr ki bu da kitaba baþkalarý tarafýndan sonradan ekleme ve çýkarma yapýlmýþ olabileceði ihtimalini daha da güçlendirmektedir. Böyle bir rivayetin mantîken de tutulur yaný yoktur. Zira Zeyneb bt. Cahþ, Rasülüllah’ýn halasýnýn kýzýdýr ve çocukluktan itibaren onunla mülâki olduðu ve tesettür farz kýlýnmadýðý devirlerde onun güzelliðini daha net bir þekilde müþahede ettiði açýktýr. Eðer Peygamber ona âþýk olsaydý baþkasýna nikâhlamaz ve onunla evlenmesinde bir mani bulunmazdý.

Bu ayet onun rivayetlerinden yalnýzca bir tanesidir. Mukatil’in tefsir kitabýnda Âdem (a.s.)ýn yaratýlýþý, kalem, arþ ve kürsün mahiyeti, makâm-ý Mahmut, sidre-i münteha, melekler ve cinler gibi birçok konu hakkýnda ayný türden, oldukça fantastik rivayetlere yer verilmektedir.

Mukâtil’in rivayetlerine yöneltilen eleþtirilerin sebeplerinden birisi de zamanýnýn tahammul’ü-l ilim anlayýþýna muhalif yönde hareket etmiþ olmasýdýr.[5]Bu anlayýþa; göre ilim tahsil etmek isteyen bir kimse, o ilme vâkýf olan hocalarýn ders halkasýna oturur, bizzat o ilmi uzmanýndan öðrenerek ilim tahsil ettikten sonra icazet alýp ilmini baþkalarýna aktarýrdý. Ancak Mukâtil bu yolu benimsememiþ, baþkalarýndan iþittiði rivayetleri naklettiðinden dolayý eleþtiri yaðmuruna tutulmuþtur. Bu konudaki eleþtirmenlerden birisi de Ýbrahim el-Harbî’dir:

“ Mukâtil, Mücâhid’den bir þey dinlememiþtir. Ancak Mukâtil insanlarýn tefsir ile ilgili rivayetlerini bir araya toplamýþ ve buna göre tefsir yapmýþtýr. Eðer bir kimse, Ma’mer’in ve Þeybân’ýn Katade’den naklettiði tefsir rivayetlerini bir araya getirecek olursa, bunlarý esas alarak tefsir yapmasý güzel olurdu. Ben tefsirime ondan hiçbir þey almadým…”[6]

            Mukâtil bin Süleyman, El-Harbî’nin dýþýnda daha pek çok ilim adamý tarafýndan eleþtirilmiþtir. Bunlardan birkaçýný vermek yerinde olacaktýr: Nesâî, hadis uydurduklarý bilinen dört kiþiyi yalancýlýkla suçlamaktadýr. Ona göre bu kiþiler, Medine’de Ýbn Ebî Yahya, Baðdat’ta el-Vakîdî, Horosan’da Mukâtil b. Süleyman ve Þam’da Muhammed Ýbn Said’dir.[7]Vekî b. El-Cerrah, Mukâtil ile mülâkî olduðunu, lâkin onun yalancý olduðunu ve kendisinin Mukâtil’den hiçbir þey yazmadýðýný ifade etmektedir.[8] El-Mehdî ise þöyle demektedir:

“Þunun benim hakkýmda söylediðine bak! ‘Ýstersen hatýrýn için Abbas hakkýnda hadis uydurayým’ dedi.  Ben de ‘Ýhtiyacým yok’ diye cevap verdim.”[9]

Bunlara ve bu kabîlden yapýlan diðer eleþtirilere bakýldýðýnda Mukâtil bin Süleyman’ýn rivayetlerinin pek güvenilir olmadýðý kabul edilse de yalnýzca eleþtirilere dayanarak onun kesinlikle bir yalancý olduðunu ileri sürmemiz Müslüman ahlakýna yakýþmaz. Kaldý ki onun rivayetlerinden bir kýsmý ileriki devirlerde sahih hadis kitaplarýnda da yer alacak olan rivayetlerdir. Bir kimse hakkýnda olumlu eleþtirilerin yanýnda olumsuz eleþtirilerin de olmasý çok doðal bir durumdur. Ýnsan unsurunun bulunduðu her yerde bu gibi durumlarýn olmasý kaçýnýlmazdýr.

2.2.MUKÂTÝL BÝN SÜLEYMAN’IN TEFSÝR ÝLMÝNDEKÝ YERÝ

                Hadis ilminde yalancýlýkla itham edilen Mukâtil b. Süleyman, tefsir ilminde  bir otorite kabul edilmektedir. O Kur’an’ý baþtan sona kadar tefsir eden, rivayet ve dirayet metodunu birlikte kullanan ilk müfessirdir. Dirayet metotunu kullanmasý onun nakle önem verdiði kadar akla da önem verdiðini göstermektedir. O nâsih-mensuh, muhkem-müteþâbih, vücûh-nezâir gibi tefsir ilminin ana meseleleri hakkýnda kitaplar kaleme alarak bu ilmin inþâsýnda önemli rol oynamýþtýr.[10]

Mukâtil b. Süleyman ayeti ayet ile tefsir etmiþ, kitaplarýnda birçok rivayetlere yer vermiþtir. Ancak onun en büyük zaafý yaptýðý rivayetleri isnatsýz olarak sunmasý olmuþtur.

O, Kur’an’ý ayet ayet açýklamýþtýr. Müteþâbih ayetleri -o konuda açýk bir nakil olmadýkça- akýl kavrayamayacaðý için, te’vil etmekten kaçýnmýþtýr. Onun zamanýnda Kur’an’ýn baþtan sona kadar tefsir edilmesi alýþýldýk bir durum olmadýðýndan dolayý, her yeni çýkan þey eleþtirildiði gibi, onun tefsiri de eleþtirilmeye maruz kalmýþtýr. Ed-Dehhâk’ýn kendisine sunulan Mukâtil’in tefsirini “Her kelimeyi tefsir etmiþ.” diyerek beðenmediði rivayet edilmektedir.[11]

Mukâtil’in tefsiri hakkýnda yapýlan olumlu eleþtirilerden bazýlarý ise þöyledir: Ýmam-ý Þâfî, “Bütün insanlar þu üç kimsenin ýyâlidir: Tefsirde Mukâtil, þiirde Zübeyr b. Ebî Sülmâ, kelamda Ebû Hanîfe.”[12] demektedir. El-Kasým b. Ahmet el-Saffar ise þöyle söyler: “Ýbrahim el-Harbî benden Mukâtil’in kitabýný alýr ve ona bakardý. Bir gün ona ‘Ey Ebû Ýshak, Mukâtil’i kötülemelerinin sebebi nedir?’ diye sordum. Sebebin Mukâtil’e haset etmeleri olduðunu söyledi.”[13]Ýbn Hâlikân ise Mukâtil hakkýnda “O Allah’ýn kitabýnýn meþhur müfessirlerinden idi. Onun meþhur bir tefsiri vardýr. O þerefi yüce olan âlimlerdendi. Allah ondan razý olsun.” diyerek övgü ve dua içerikli cümleler kullanmýþtýr.[14]

Çok sayýda âlim Mukâtil b. Süleyman’dan rivâyete bulunmaktadýr. Bunlardan bazýlarý þunlardýr: Ýsmail b. Ayyaþ, Sa’d b. Es-Salt, Süfyan b. Uyeyne, Abdurrahman b. Muhammed el-Muhâribî, Abdurrezzak b. Hemmam, el-Velid b. Müslim, Ebû Nusayr Sa’dal, Ýbn Saîd el-Belhî, Ebû Hayve, Þureyh b. Bureyd el-Hýmsî, Ebû Nasr Mansur b. Abdülhamîd el-Barûdî, Ebû’l Cüneyd ed-Darir, Ebu Yahya el-Hammanî, Bakýyye b. El-Velîd, Þebâbe b. Sevvâr, Ýmad b. Kîrat en-Neysabûrî, Abdullah b. El-Mübârek, Abdurrahman b. Süleyman, Abdusssamed b. Abdulvâris, Attab b. Muhammed b. Þevzeb, Ali b. el-Ca’d, Ýsâ b. Ebî Fâtýma, Ýsâ b. Yunus, Haremî b. Umâre b. Ebî Hanîfe, Hammad b. Muhammed en-Nevârî, Hamza b. Ziyad et-Tûsî, Nasr b. Hammad el-Verrâk, Yahya b. Þibl, Yusuf b. Hâlid es-Sumnî, el-Velîd b. Merised el-Beyrûtî.[15]

Maturidî, Mukâtil’i eleþtirmekle birlikte yorumlarýna temas etmiþ, Ebu Leys es-Semerkandî çok sayýda rivayetle ondan yararlanmýþ, Sa’lebî “el-Keþf ve’l Beyan”da Mukâtil’in tefsirinin farklý tariklerini derlemiþ; Vâhýdî, Ferrâ el-Beðavî, en-Nesefî, Ýbn Kesîr gibi müfessirler de ayný yolu izlemiþtir.[16] Mukâtilin bazý eserlerinin adlarýný Ýbn Nedim kitabýnda þöyle zikretmektedir:

a.       Tefsîrü’l-Kur’ân

b.      Tefsîr’u Hamsi Mie Âye mine’l-Kur’an

c.       Kitâbu’l-Vücûh ve’n-Nezâir

d.      Kitâbu’l-Kýrâat

e.       Kitâbu Müteþâbihi’l-Kur’ân

f.       Kitâbu Nevâdiri’t-Tefsir, en-Nâsih ve’l-Mensuh

g.      Kitâbu’l Cevâbât fî’l-Kur’ân

h.      Kitâbu’r-Red ale’l-Kaderiyye

i.        Kitâbu’l Aksâm ve’l-Lugât

j.        Kitâbu’t-Takdîm ve’t-Te’hîr

k.      Kitâbü’l-Âyât ve’l-Müteþâbihât[17]

Bu eserlerden bu gün üç tanesi elimize ulaþmýþtýr:

a.       Tefsîru’l-Kur’ân (et-Tefsîru’l-Kebîr): Kur’an’ýn baþtan sona tefsir edildiði ilk kitaptýr. Bu eserin ona ait olmadýðý gibi söylentiler varsa da, esere sonradan ekleme ve çýkarýmlarýn yapýlmýþ olmasý daha kuvvetli bir ihtimaldir.

b.      Tefsîr’u Hamsi Mie Âye mine’l-Kur’an: Fýkha dair ayetlerin incelendiði bir kitaptýr. Ýlk fýkhî tefsirdir de denilebilir.

c.       Kitâbu’l-Vücûh ve’n-Nezâir: Kur’an’daki 185 kelimenin hangi anlamlarda kullanýldýðýný inceleyen bir kitaptýr. Ýlk Kur’an terimleri sözlüðüdür.

Mukâtil b. Süleyman’ý bizim gözümüzde deðerli bir müfessir kýlan en önemli husus, onun bize ilmî alanda ilkleri sunmuþ olmasýdýr. Yukarýda da bahsettiðimiz gibi onun eserleri kendisinden sonraki devirlerde tefsir yapanlara ýþýk tutmuþ, müfessirlerin mürâcaat ettikleri bir ana kaynak olma niteliði kazanmýþtýr.

Mukâtil b. Süleyman, isnat zincirini zikretmeyi çoðu zaman esgeçse de; Sâbit el-Bünanî, Said el- Makburî, Atâ b. Ebî Rebah, Atiyye b. Sa’d el-Avfî, Amr b. Þuayb, Ýbn Þihab ez-Zührî, Nâfî, Zeyd b. Eslam, Þurahbil b. Abdullah b. Bureyde, Abdullah b. Ebî Bekr b. Enes b.Malik, Muhammed b. Sîrîn, Ebû Ýshak es-Sübleyî ve Ebû’z-Zübeyr el-Mekki gibi âlimlerden rivayette bulunmuþtur.[18]

Biz de bu çalýþmamýzda Mukâtil b. Süleyman’ýn “Tefsîru’l Kebîr”ini inceledik. Onun tefsirinde rivayetlerin büyük kýsmýnýn isnad zincirinin verilmemesi ve kendisinden sonraki devirlerde kitaba ilâveler yapýlmýþ olmasý gibi sebeplerden dolayý rivâyetlerin peygambere aidiyeti tam olarak saptanamamaktadýr. Bu sebeple mahiyeti tam olarak bilinemeyen bütün rivayetleri burada zikretmeyi gerekli görmüyoruz. Ancak yine de onun tefsirine karþý genel bir bakýþ açýsý edindirmek adýna Tablo-2 de bizzat peygambere nisbet ettiði hadislerin sayýsýný ve isnad açýsýndan durumunu belirteceðiz. Tablo-3’te ise bu hadislerin geçtiði diðer kaynaklarý zikredeceðiz.[19]

Ancak bu konuyu bitirmeden önce Mukâtil’in kelâmî yönüne deðinmeden geçmek istemiyoruz.

        2.3. MUKÂTÝL BÝN SÜLEYMAN’IN KELÂM ÝLMÝNDEKÝ YERÝ

                Siyâsi, îtikâdî ve fikrî çatýþmalarýn had safhaya ulaþtýðý bir zaman ve zeminde yaþamýþ olan Mukâtil b. Süleyman’ýn îtikâdî yönü hakkýnda çeþitli söylemler kendini göstermektedir. O, zaman zaman Þia, Zeydiyye, Müþebbihe ve Mürcie mezheplerine nisbet edilmiþtir.

            Onun Mürcie’ye nisbet edilmesi, büyük günah iþleyenlerin imandan çýkmadýðý görüþünü benimsemesinden kaynaklanmaktadýr. Ancak iman ile ameli mürcie-i hâlisânýn yaptýðý gibi tamamen birbirinden kopararak günahkârlarýn cehenneme gitmeyeceði gibi bir görüþü benimsememektedir. Ona nisbet edilen bu tür görüþler varsa da; onun elimize ulaþan kitaplarýnda böyle bir þeyi benimsediðini gösteren bir ifadeye rastlanmamaktadýr, dolayýsýyla onun ehl-i sünnet mürciesinden olduðu söylenilebilir. O, siyâsi tabanlý çekiþmelerde de Mürcie’nin karþý safýnda yer almýþtýr.

            Bazý kaynaklarda Þia ve Zeydiyye’ye nisbet edilen Mukâtil’in, Emevî yanlý politikasý göz önüne alýndýðýnda böyle bir iddianýn doðruluðundan þüphe edilmesi gerekmektedir.

            Mukâtil b. Süleyman’ýn Müþebbihe’ye nisbet edilmesine gelince; birçok Mezhepler Tarihi kitaplarýnda onun Müþebbihe’den olduðu ifade edilmektedir.[20] Onun tefsir metoduna baktýðýmýzda ayetleri üç sýnýfa ayýrarak açýkladýðý görülmektedir: O duyularla ilgili olan ayetlerde te’vil yolunu benimserken, hem duyular hem gaybî konularla ilgili olan ayetler ve yalnýzca gaybî konularla ilgili olan ayetlerde te’vili caiz görmez. Bu konuda Selef’in yaklaþýmýný benimseyen Mukâtil; istivâ, arþ, kürs, sâk ve yemînullah gibi haberî sýfatlarý olduðu gibi kabul eder. Bu sebeple onun tecsîme düþtüðü iddia edilmiþtir.

            Biz onun elimize ulaþmayan eserlerini inceleyemediðimizden, elimizdeki eserlerinde ise ehl-i sünnete aykýrý tarzda antropomorfik bir ifadeye rastlamadýðýmýzdan dolayý onun hakkýnda “müþebbihedendir” veya “müþebbiheden deðildir” gibi kesin bir hüküm vermek istemiyoruz. Ancak onun müþebbiheden olup olmadýðý bilinemese de haþvî bir eðiliminin olduðu kesindir. Zira onun tefsirinde birçok haþvî özellik göze çarpar.[21] O, peygambere âidiyeti kesin olmayan bütün rivayetlere kitabýnda yer vermeyi sakýncalý görmezken, müteþâbih olan ayetler konusunda yorum yapýlmasýný bid’at saymaktadýr.

                Büyük ihtimalle onun Müþebbihe’den sayýlmasý Allah’ýn sfatlarýný isbatlama konusunda Cehm b. Safvan ile yaptýðý tartýþmalarda, Cehm’in aþýrý tenzihçi görüþüne bir aksülamel olarak teþbihî ifadeler kullanmasýndan kaynaklanmaktadýr. Ancak dönemin þartlarý göz önünde bulundurulduðunda onun hakkýnda þu veya bu mezheptendir diye kesin bir ifade kullanmanýn etik olmayacaðý kanaatindeyiz.

            SONUÇ

                Hicrî ikinci asrýn ortalarýnda dünyaya gelen Mukâtil b. Süleyman, tefsirde bir otorite kabul edilse de akaid ve hadis alanýnda pek çok kiþi tarafýndan eleþtirilmiþtir. Ona itikâdî alanda yapýlan eleþtiriler, onun Mürcie, Þia ve Müþebbihe’den olmasý yönündendir. Ancak ona nisbet edilen bu îtikâdî karýþýklýðýn siyâsî ve akîdevî çatýþmalarýndan kaynaklandýðý bir gerçektir, dolayýsýyla onun kelâmî yönü hakkýnda kesin bir yargýya ulaþmak mümkün deðildir.

            Hadis alanýnda eleþtirilere maruz kalmasýnýn sebebi ise isnada ehemmiyet vermemesi; kitaplarýnda israiliyat kökenli rivayetlere yer vermesi ve ilmini zamanýn tahammul’u-l ilim anlayýþýndan farklý bir zeminde icrâ etmesinden kaynaklanmaktadýr. Ancak onun kitabýndaki bazý fantastik rivayetler ve çeliþkili ifadeler, sonraki dönemlerde kitabý istinsah edenler tarafýndan kitaba ekleme ve çýkarýmlar yapýlmýþ olmasý ihtimalini akla getirmektedir. Ayrýca kitabýnda asýlsýz rivayetler olsa da sahih haberler de oldukça fazladýr. Onun isnatsýz naklettiði hadisler o rivayetlerin uydurma olduðunu göstermez. Onun rivayet ettiði çok sayýda hadis, sahih hadis kitaplarýnda da yer almýþtýr. Buna raðmen o, tefsir alanýnda ilkleri ortaya koyan,    -isnadý zikretmese de- mevzû hadislerin dýþýnda birçok sahih rivayetleri de kitabýnda barýndýran önemli bir müfessirdir. Onun tefsiri, kendisinden sonraki müfessirlere ilham kaynaðý olmuþtur. Netice olarak onun hasenâtý seyyiâtýndan fazladýr.

            Mukâtil b. Süleyman hakkýnda genel bir bakýþ açýsý saðladýktan sonra bize düþen vazife; onun bize býraktýðý ilmî mirasý sahiplenmektir. Bu mirasý reddetmek yerine içerisindeki zâfiyetleri eleyerek ondan faydalanmak en doðru yol olacaktýr. Bundan sonra Allah’tan temennimiz; eksiklerimizi tamamlamasý, hatâlarýmýzý baðýþlamasý ve bizi bu yolda muvaffak kýlmasýdýr. Selâm ve dua ile…

TABLO-II

MUKÂTÝL B. SÜLEYMAN TEFSÝRÝNDE YER ALAN HADÝSLERÝN ÝSNAD AÇISINDA SINIFLANDIRILMASI

MERFU’

15

MEVKUF

33

MAKTU’

31

MÜRSEL

7

ÝSNADSIZ

224

TABLO-III

MUKÂTÝL B. SÜLEYMAN TEFSÝRÝNDE YER ALAN HADÝSLERÝN YER ALDIÐI BAÞKA ESERLER

SAHÝH-Ý BUHARÝ

38

SAHÝH-Ý MÜSLÝM

33

SÜNEN-Ý EBÛ DÂVUD

19

SÜNEN-Ý TÝRMÝZÎ

30

SÜNEN-Ý NESÂÎ

44

SÜNEN-Ý ÝBNÝ MÂCE

17

AHMED BÝN HANBEL’ÝN MÜSNED’Ý

65

ÝMÂM-I MÂLÝK’ÝN MUVATT‘SI

8

DÂRÝMÎ’NÝN SÜNEN’Ý

12

DÝÐER KAYNAKLARDA GEÇMEYENLER

64

KAYNAKÇA

Arpaguþ, Hatice, “Haþvî Temâyülün Ýzdüþümü: Mukâtil b. Süleyman Örneði”, M.Ü. Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, S.43, Ýstanbul, 2012, s.65-106.

Cerrahoðlu, Ýsmail, Tefsir Tarihi, Fecr Yay., Ankara, 2009.

       Çelik, Ýbrahim, “Kur’an’da Haberî Sýfatlar ve Mukâtil b. Süleyman’a Ýsnad Edilen Teþbih Fikri”, Uludað Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, c.II, S.2, Bursa, 1987, s.151-159

          El-Belhî, Mukâtil b. Süleyman, Tefsîr-i Kebîr Mukâtil b. Süleyman, I-IV, thk. Abdullah Mahmûd Þehhâte, çev. M. Beþir Eryarsoy, Ýþaret Yay., Ýstanbul, 2006

            Hamurcu, Fevzi, Mukâtil b. Süleyman ve Ýlk Fýkhî Tefsir, Fecr Yay., Ankara, 2009.

            Türker, Ömer, “Mukâtil b. Süleyman”, DÝA, XXXI, Ankara, 2006, s.134-136.

          Yýldýrým, Zehra, “Mukâtil b. Süleyman’ýn Müteþâbih Kabul Edilen Ayetlere Yaklaþýmý”, Yüksek Lisans Tezi, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.

      Zahitoðlu, Ýrfan, “Mukâtil b. Süleyman ve Tefsîr-i Kebîr’inde Kullandýðý Hadislerin Özellikleri Açýsýndan Deðerlendirilmesi”, Route Educational and Social Science Journal, Volume 2(3), 2015,s. 295-310.

             https://tr.wikipedia.org/wiki/Mukâtil_bin_Süleyman,  (eriþim tarihi: 06.12.2015).