Ahlak sözcüðü, Arapça “ha-le-ka” kökünden türeyen “hulk” mastarýnýn cemîsi olup, Türkçede müfredinin yerine kullanýlmakta ve yaratýlýþ, tabiat, karakter, huy anlamlarýna gelmektedir.

Bir terim olarak davranýþ düzenini ifade eden ahlak, insan hayatýnýn zorunlu bir boyutu ve tamamlayýcý bir parçasýdýr. Bir davranýþ düzeninin iyi veya kötü olmasýndan söz etmek anlamlý olduðuna göre; ahlaký “iyi ahlak” ve “kötü ahlak” þeklinde ifade etmek mümkündür. Ancak günlük dilde sýklýkla “kötü ahlak” yerine “ahlaksýz” kelimesinin kullanýmýna rastlanmaktadýr.

Ahlak, çoðu zaman “ahlak felsefesi” anlamýna gelen “etik” kelimesi ile de karýþtýrýlmaktadýr. Halbûki ahlak, bir þahsýn hayatýnda veya toplumda genel kabul görmüþ davranýþ düzenini ifade ederken; etik/ahlak felsefesi, bir yandan ahlâkîliðin varlýðýný, diðer taraftan da ahlâki terim ve kavramlar ile ahlâki önermelerin anlamlarý ve birbirleri ile irtibatýný, bunlarýn nasýl temellendirildiðini ifade eder. Kýsacasý etik, ahlak üzerinden konuþur, sorgular, tartýþýr, düþünür ve yargýlar. Ahlak yöresel iken; etik evrensel kabul gören kurallarý ifade etmektedir.[1]

Genel olarak iki çeþit ahlak anlayýþýndan söz etmek mümkündür:

1.      Faziletlerin kazanýlmasý ve faziletli olma olarak ahlak,

2.      Kurallý yaþam ve kurallara uygun davranma olarak ahlak.

Bu kýsýmlar Ýslam toplumundaki ahlak anlayýþý baðlamýnda ele alýndýðýnda; birinci kýsým, sûfîlerin “zühd” adýndaki yaþam tarzlarýnda amelî olarak dile gelmiþ, daha sonra da “felsefî ahlak” içerisinde teorik bir þekilde temellendirilmiþtir. Ýkinci kýsým ise; muhaddisler, fukahâ ve kelamcýlarýn ilgi alanýna girmiþ, muhaddisler tarafýndan ayet ve hadisleri kullanýlarak dînî hayatýn kurallarý dile getirilirken; ahlak, fukahâ ve kelamcýlar tarafýndan fýkýh usulü ve akâid kitaplarýnda teorik olarak ele alýnmýþtýr.

Ahlak teorisi, ahlakýn temel kavramlarýný, ilkelerini ve kurallarýný temellendiren düzenli ve tutarlý açýklamalardýr ki; Ýslâmî ahlak teorilerini iki gruba ayýrmak mümkündür:

1.      Kuralcý ahlak teorileri

2.      Karakterci ahlak teorileri

Kuralcý ahlak teorileri, ahlâkî davranýþlarý emir ve yasaklar veya iyi ve kötü fiillerin tasviri þeklinde ifade eder. Örneðin; “Yardým etmek iyidir” ve “Zarar vermek kötüdür.” þeklinde kurallar dile getirir. Ýkinci kýsým ise -daha çok- filozoflarýn kabul ettiði ahlak tarifini içerir: “Ahlak, insan nefsinden düþünüp taþýnmaya gerek kalmaksýzýn, bir takým fiillerin ortaya çýkmasýný saðlayan melekedir.” Yani bu teoriye göre; kiþide gerçek bir ahlâkýn varlýðýndan söz etmek, onun ahlâkî fiilleri tek sefere mahsus olarak deðil, bir meleke olarak kendinde bulundurmasýyla ve yaþam tarzý olarak benimsemesiyle mümkün olur.

Bu yazýda Ýslam felsefesinin kurucu filozofu sayýlan ve bu felsefenin ana eðilimlerini belirleyen Fârâbî’nin ahlak felsefesi ele alýnacaktýr. Ancak onun ahlak felsefesi anlatýlmadan evvel, hayatý ve eserlerinden kýsaca bahsetmek ve -ahlak ilminin onun felsefesindeki yerini görmek adýna- onun ilimler sýnýflandýrmasýna deðinmek yerinde olacaktýr.

1. FÂRÂBÎ’NÝN HAYATI VE ESERLERÝ

                Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarkhan b. Uzluð b. Turhan el-Fârâbî et-Türkî[2] bu günkü Kazakistan sýnýrlarý içerinde bulunan Fârâb þehrinin Vesiç kasabasýnda yaklaþýk olarak h.258/m.871-72 tarihinde, Sâmânî sarayýnda vazifeli olan bir kumandanýn oðlu olarak dünyaya gelmiþtir.[3]

            Ýleri gelen bir aileye mensup olan Farabî, tahsilinin temelini dil bilimleri ve dînî eðitim ile atarak; fýkýh, tefsir ve hadis ilimleri öðrenmiþtir.[4] Küçük yaþta ilim tahsili için Baðdat’a giden Farabî, orada devrin ünlü dil bilimcilerinden biri olan Ebû Bekr Ýbnü’s-Serrâc’dan Arap grameri tahsil etmiþ, sonra Harran’a giderek Yuhanna Ýbn Haylân’dan Aristo mantýðýný öðrenmiþtir. Harran’dan sonra tekrar Baðdat’a dönen Fârâbi’nin burada metafizik, mûsikî ve matematik gibi diðer felsefî ilimlerin eðitimini aldýðý bilinmektedir.[5]

             Ýleriki yýllarda Baðdat’ta ortaya çýkan siyâsî kargaþalar sebebiyle Suriye bölgesine göç eden Fârâbi, Halep’te Hemadânî Emîri Seyfu’d-Devle ile iyi iliþkiler kurarak onun himayesine girmiþ[6] ve Þam’ýn fethedilmesiyle Þam sarayýndaki yerini almýþtýr. Hayatýnýn bir döneminde Mýsýr’a seyahat ettiði fakat burada çok kalmayýp Þam’a döndüðü bilinmektedir. Fârâbi, 80 yaþýný aþkýn olarak h.339/m.950 senesinde Þam’da rahmet-i Rahmân’a kavuþmuþtur.[7]

            Dil bilgisi, felsefe, mûsikî, matematik, astronomi ve zamanýn diðer ilimlerini tahsil eden Fârâbi, bu ilimlerdeki yetkinliði sebebiyle Ýslâm dünyasýnda “Muallim-ü Sânî” (Ýkinci Öðretmen) -ki ilki Aristodur- , Latin dünyasýnda ayný manaya gelen “Magister Secundus” lakabýna layýk görülmüþtür. Anadili olan Türkçeden baþka Arapça ve Farsça, kýsmen de Yunanca bildiði zannedilmektedir.[8]

            Fârâbi, mantýk, müzik, siyaset, ahlak, týp, matematik gibi pek çok alanda eserler kaleme almýþtýr. Bu eserlerden bazýlarýnýn ismi þu þekilde zikredilebilir:

1.      Ýhsâ ul-Ulûm

2.      Kitâbu’l-Ahlak

3.      Kitâbu’l-Cedel

4.      Uyûnü’l Masâ’il

5.      Risâle fî Me’ani’l-Akl

6.      Risâle fî’l-Huruf

7.      Es-Siyâsetü’l Medeniyye

8.      Risâle Tahsîlü’s-Sa’âde

9.      El-Medînetü’l-Fâzýla

10.  Makâle fi’l-Halâ

11.  Et-Ta’lîkât

12.  Risâle fî Mâhiyeti’n-Nefs

13.  Kitâbu’l-Mîsikâ el-Kebîr

14.  Risâle fî’l-Hikme

15.  Kitâbu’t-Tenbih alâ Sebîlü’s-Sa’ade

16.  Füsûlü’n Müntezea

17.  Kitâbu’l Mille[9]

Fârâbî’nin en özgün çalýþmalarý, onun ahlak ve siyaset felsefelerini içeren metinleridir. O, mutluluk, erdem, toplum hayatý, siyaset ve din meselelerini ayný potada eritmiþ, ahlak felsefesini toplumsal bir zeminde ele almýþ, siyaset felsefesi ile ahlak felsefesi arasýnda kopmayan bir bað kurmuþtur.

 2.FÂRÂBÎ’NÝN ÝLÝMLER SINIFLANDIRMASI

Farabi ilimleri yapýsý, gayesi, konu ve elde ediliþ þekilleri bakýmýndan sýnýflara ayýrmaktadýr. O, ilimleri gayeleri bakýmýndan sýnýflandýrýrken Aristo'nun sýnýflandýrmasýna sadýk kalarak, ilimleri nazarî ve amelî olmak üzere iki þekilde kategorize etmiþtir. Farabi'ye göre nazarî ilimler; felsefe veya hikmet olarak adlandýrýlan ve insana amel gerektirmeyip yalnýzca eþyanýn bilgisini kazandýran ilimlerdir. Amelî ilimler ise; insana varlýklarýn amel gerektiren bilgisini verip, bunlardan güzel olanlarý yapabilme kudretini kazandýran ahlâk ve sanatlardýr. Nazarî ve amelî ilimler kendi aralarýnda da sýnýflara ayrýlýrlar.[10] Aþaðýdaki tabloda bu sýnýflandýrma gösterilmiþtir:

Farabî, ilimleri yapýsý yönünden sýnýflandýrýrken de iki kýsma ayýrmaktadýr: Ýlki cüz’î ilimlerdir ki bunlar tikel varlýklarý ve onlarýn anlamlarýný konu edinirler. Bu ilimlerde tikel varlýklarýn özel arazlarý ele alýnarak nazarî þekilde incelenir. Ýkincisi küllî ilimlerdir ki bunlar tümel kavramlarýn yapýsýný, konularýný ve prensiplerini konu edinirler. Bu sýnýflandýrma Farabi'ye özgü bir sýnýflandýrmadýr[11]

Farabi'nin kendine özgü üçüncü bir sýnýflandýrmasý daha vardýr ki; bu sýnýflandýrma Ýhsâu'l Ulûm adlý eserinin konusunu teþkil eder. Bu eser, ortaçað boyunca alanýnda yazýlan en önemli eser olup; birçok Müslüman, Hýristiyan ve Yahudi bilim adamýna kaynaklýk etmiþtir. Onun bu eserdeki konu ve elde ediliþ yönünden ilimler tasnifi, aþaðýda gösterilmiþtir:[12]

Bu yazýda Farabi'nin ahlak felsefesi ele alýnacaðýndan dolayý onun ilimler tasnifinde ahlaký nereye koyduðu bizim için önemlidir. Ahlak ilmi, varlýðýn kendini gerçekleþtirme çabasýný, insanlarýn birbirleri ve nesneler ile olan iliþkilerini ve toplumsal düzeni konu alan bir ilim olduðundan dolayý “insan bilimleri” arasýnda yer almaktadýr. Ancak Farabi, ilimleri doða ve insan bilimleri þeklinde ayrýma tabi tutmaksýzýn ahlak ilmini “medenî ilimler” sýnýfýna dâhil etmiþtir. Medenî ilimler, doðal ihtiyaçlarýn zorlamasý ile bir þehir kuran insanlarýn iradeli olarak yaptýklarý hareketleri ve ahlaklarýný, bir de siyasete dair hususlarý araþtýran ve inceleyen ilimlerdir.[13] Dolayýsýyla onun ilimler tasnifinde ahlâk ve siyaset arasýnda yakýn bir iliþki söz konusudur.

3.FÂRÂBÎ’NÝN AHLÂK FELSEFESÝ

Ýslam felsefesinde ahlâk alaný, Farabi ile birlikte psikolojik temelden hareketle epistemolojik ve toplumsal yönleriyle incelenmeye baþlanmýþtýr.[14] Farabi, davranýþ düzeni demek olan ahlaký, zorunlu olarak sosyal varlýk olan insanlarýn oluþturmuþ olduklarý toplumlar için vazgeçilmez bir mutluluk kaynaðý olarak görmektedir. Ona göre insanýn en yüce amacý mutluluða eriþmektir, toplum ise mutluluk için bir araçtýr. Farabi'nin felsefesinde ahlâk ile siyaset iç içe kurgulanmýþtýr. Þimdi Farabi’de ahlakîliðin gayesi olan mutluluða kýsaca deðindikten sonra onun ahlak felsefesi, psikolojik ve toplumsal boyutlarýyla ele alýnacaktýr.

3.1. AHLÂKÎLÝÐÝN GÂYESÝ: MUTLULUK

Farabi'ye göre ahlaklý olmanýn amacý mutluluða eriþebilmektir. Mutluluk en yüce gaye, ulaþýlacak en son yetkinlik ve insanýn ulaþabileceði en yüksek iyiliktir.[15] Farabi'ye göre mutluluðun ötesinde insanýn elde edebileceði daha büyük bir þey yoktur.[16]

Filozoflar “iyi”yi üç gruba ayýrmaktadýrlar: 1. Kendiliðinden iyi 2. Baþka bir þey için yani vâsýta olarak iyi 3. Hem vâsýta hem de gaye olarak iyi. Mutluluk, üçüncü kýsma dâhil olup zenginlik, dostluk ve saðlýk gibi diðer bütün iyilikleri kapsadýðýndan dolayý en yüksek iyilik; insanlarýn kendisini aklî ve ahlakî açýdan yetiþtirmesi ve etkinleþtirmesi ile elde edilebileceðinden dolayý en yüksek yetkinliktir.

Farabi'ye göre bütün varlýklar, kendi türü içerisinde daima yetkinleþme çabasý gösteriler. Örneðin; Bir tohum, doðal olarak aðaç olup meyve vermek ister, bir hayvan yavrusu doðal olarak büyüyerek evlat vermek ister. Aklî yetisi olduðundan dolayý tabiat varlýklarýnýn en üstünü olan insan ise kendi türüne mahsus olan düþünce ve konuþma özelliklerini etkinleþtirmeyi amaçlar. Ýnsan, düþünsel yetkinliðe ulaþtýðý müddetçe ahlakî yetkinlik kazanarak mutluluðu elde eder. Bu yetkinleþme ancak eðitimle, eðitim ise erdemli bir toplumda yaþamak ile mümkün olur.

Her insan, doðal olarak iyi kabul ettiði þeyleri istemekte, ona yönelmekte ve onlarý elde ederek yetkinleþmeye çalýþmaktadýr. Buna göre her insanî davranýþ -kötü bile olsa- iyiyi amaçlamaktadýr. Örneðin; Bir hýrsýz, yaptýðý hýrsýzlýk fiilinde kendisi için bir menfaat gördüðünden dolayý bu fiili iþlemektedir. Ýntihar eylemi haddi zatýnda ahlakî bir davranýþ olmasa da; intihar eden kiþi, bu dünyada çektiði acýlardan kurtulacaðýna inandýðýndan dolayý bunda kendisi için bir iyilik görmesi sebebiyle bu eylemi yapar. Ýnsanýn yaptýðý her þey, bir bakýma en yüksek iyi olan mutluluðu elde edebilmek içindir.

 3.2. AHLÂKÎLÝÐÝN PSÝKOLOJÝK BOYUTU: AKIL VE NEFÝS

Farabi, milletlerin ve devletlerin kendileri ile bu hayatta dünya mutluluðunu, âhirette ise en yüksek mutluluðu elde ettikleri þeyleri dört kýsma ayýrmaktadýr: 1.Nazarî Erdemler 2.Fikrî Erdemler 3.Ahlakî Erdemler 4.Amelî Erdemler.

Nazarî erdemler, yalnýzca varlýklarýn ve onlarýn içeriklerinin akýl tarafýndan kavranmasýný saðlayan ilimlerdir. Bu ilimlerin bir kýsmý zihinde nereden geldiði bilinmeyen ve baþtan beri var olan aksiyomlardýr; bir kýsmý ise araþtýrma, çýkarsama, öðrenme ve öðretme yoluyla elde edilen bilgilerdir.[17] Akýlda kendiliðinden var olan ve yanlýþlanamayan bilgiler, metafiziðin konusunu teþkil ederken; araþtýrmaya dayalý bilgiler, ay altý âlemdeki varlýklarýn incelenmesini konu alan fizikî ve matematiksel bilgileri ifade etmektedir. Amelî erdemler, kendisi ile faydalarý amaçlanan marangozluk ve demircilik gibi zanaatlarda ve sanatlarda oluþan yetkinliklerdir. Kendisiyle dýþ dünyadaki tikel varlýk ve olaylara karþý insanýn tavýr alma ve davranýþta bulunma süreçleri kastedilen fikrî erdemler ise; kavrama ve anlayýþýn ötesinde iradî fiilleri ifade eder.[18] Beþerî varlýk sahasýný iradenin etkinliði içerisinde deðerlendiren Farabi'ye göre, tanrýsal adaletin kozmik yansýmalarý olan tabiattaki zorunlu düzen, irade ile son bularak yerini seçme hürriyetine býrakýr. Kiþi iyiye de kötüye de ideal anlamlar yükleyerek dilediðini tercih edebilir, bu ise ahlakîliðin ana dinamiðini teþkil eder.[19]         Ahlâk ve siyaset, bir yandan iradenin dâhil olduðu olaylarý kapsamlý bir þekilde araþtýrarak bilginin konusu yapar; diðer taraftan fiil ile iliþkilendirerek amelî bir disiplin haline dönüþtürebilir.[20]

Nazarî erdemleri “bilgi” ile açýklayan Farabi'ye göre insan; kendi türüne, içerisinde yaþadýðý bir parça olduðu dünyaya ve bütün varlýklarýn birinci ve ikinci sebebine dair bir kavrayýþ yani felsefî bir yetkinlik kazanmadýkça bu erdemleri elde edemez. Bunu Farabi’nin þu sözlerinden çýkarmak mümkündür:

“Mutluluða güzel þeyler bizde yerleþik hale geldiðinde ulaþtýðýmýza ve güzel þeyler de bizde ancak felsefe sanatý sayesinde yerleþik hale geldiðine göre, bundan, kendisi ile mutluluða ulaþýlan þeyin felsefe olduðu,  zorunlu olarak ortaya çýkar. Felsefe ise bizde ancak temyiz yetkinliði ile oluþur.”[21]

Farabi'nin bu sözünde üç nokta dikkati çekmektedir: Ona göre gerçek mutluluk güzel þeylerin insanda yerleþik hale gelmesiyle elde edilebilir. Ýyiliklerin tesadüfî veya tek sefere mahsus olarak deðil, bir meleke haline geldiði müddetçe ahlakîliðinden söz etmek mümkündür. Örneðin; Bir insana farkýnda olmadan yardým etmek -hakikatte ahlakî bir eylem olsa da- yardým eden kiþiye ahlaklýlýk kazandýrmaz. Eðer kiþi yardýmseverliði bir meleke haline getirdi ise onun yaptýðý yardýmlar ahlâkî bir hüviyet kazanýr.

Burada dikkat çeken diðer bir nokta ise; mutluluða eleþtiren þeyin “felsefe” olduðunun vurgulanmasýdýr. Farabi'ye göre mutluluk felsefenin, dolayýsýyla da dinin nihâî gayesini oluþturur. Felsefe ile dinin amaçlarý bir olduðu gibi konularý da birdir. Her ikisi de varlýklarýn en son ilkelerini, varlýklarýn ilk sebebini, ilk ilkesi hakkýndaki bilgiyi, insanýn kendisi için var olduðu en son gayeyi belirler. Din, felsefenin kapsamýnda yer alýr, yani felsefenin bir parçasýný oluþturur. Çünkü dinde ispatsýz olarak ele alýnan bilgilerin ispatlarý felsefededir ve felsefe dinde bulunan tikellerin sebeplerini veren tümelleri içeren ilimdir.[22]

Felsefî alanýn toplumsallaþtýrýlmasýnýn en önemli aracý dindir ve din bir yönüyle eðitim ve öðretimdir. Farabi'ye göre kiþi mutluluða kavuþmak için bu mutluluðu elde etmiþ erdemli bir þahsýn -ki o peygamber veya filozoftur, ayný zamanda erdemli þehrin baþkanýdýr- eðitim ve öðretiminden geçmelidir. Farabi bu konuda þunlarý dile getirir:

“Yüce mutluluðun elde edilmesi insan varlýðýnýn amacý olunca; insan, mutluluðun ne olduðunu bilmeye, onu amaç edinmeye ve göz önünde tutmaya ihtiyaç duyar. Ayrýca,  mutluluðu elde etmek için yapmasý gereken þeyleri bilmesi ve onlarý yapmasý gerekir. Ýnsanlarýn yaratýlýþça farklýlýklarý üzerine söylenenlerin ýþýðýnda, denilebilir ki, her insan, mutluluðun ne olduðunu ve bu konuda neler yapmasý gerektiðini kendi baþýna bilmez; onun, bu amaç için bir öðretmen (muallim) ve kýlavuza (mürþid) ihtiyacý olur. Bazý insanlarýn, klavuzlanmaya az ihtiyacý olduðu halde, bazýlarýnýn daha çok ihtiyacý vardýr. Kaldý ki, bir insan, bu iki konuda yani mutluluk ve ona götüren fiilleri bilmede kendisine kýlavuzluk edilmese de, dýþarýdan bir dürtü ve itici güç olmaksýzýn kendisine öðretilen ve gösterilen þeyleri yapmayabilir.”[23]

Farabi'nin vurgu yaptýðý üçüncü nokta ise; felsefenin bizde “temyiz yetkinliði” ile oluþabileceðidir. Bu temiz yetkinliði yani ayýrt etme gücü ancak aklýn yetisi olabilir. Dolayýsýyla felsefi yetkinlik, düþünsel bir yetkinliðinin varlýðýný zorunlu kýlar. Farabi'ye göre insanýn bütün baþarýlarý düþünme yetisi ile ilgili olup; doðru ile yanlýþ, iyi ile kötü, yararlý ile zararlýnýn bilgisi, ahlâk, estetik, sanat ve teknik ancak bu yetiyle mümkün olmaktadýr.[24]

 Ýnsanda ortaya çýkan ilk ruhsal belirti beslenmeye yetisi, ikincisi ise duyu yetisidir. Duyularda oluþan algýlar, zamanla silikleþmeye baþlayýnca yerini tahayyül yetisine býrakýr. Bu yetinin birleþtirme, araþtýrma ve taklit etme gibi özellikleri bulunmaktadýr. Felsefe, bilim teknoloji, sanat ve ahlak gibi en yüksek etkinlikleri mümkün kýlarak insan ruhunun en yüksek fonksiyonunu yerine getiren þey ise düþünme yetisi yani akýldýr. Bu yetilerin hepsi arzu etme yetisi ile alakalý olduðundan dolayý, insanda her türlü bedensel ve ruhsal yönelimin irâdî bir boyutu da vardýr.[25]

Farabi'ye göre insan, iradesi ile eðitime tabi tutulduktan sonra bu yetilerini kullanýr; bundan sonra da fiil halinde olan akýl (faal akýl), insanýn kuvve halinde olan aklýný harekete geçirerek gerçek bir düþünsel yetkinliðe ulaþmasýný saðlar. Baþka bir ifade ile faal akýl ile özdeþleþtirilen Cebrail gelerek; kendisini felsefî alanda geliþtiren filozofun taakkul yetisine, peygamberin ise muhayyilesine þimdiye ve geleceðe dair tikel bilgiler/vahiy býrakýr, böylece o kiþinin nefsinde ittisal gerçekleþmiþ olur ve peygamber ya da filozofun nefsi, maddeden mufârakat ederek (ayrýlarak) en yüksek yetkinliðe eriþir. Nefsin düþünen parçasý yetkinleþerek bilfiil akýl haline dönüþtüðünde, o insan, maddeden soyutlanmýþ olur. Maddeden tamamen soyutlanmýþ bir nefis, gerçek mutluluðu elde edebilir.[26]

Farabi’nin, maddeden soyutlanarak gerçek bir düþünsel yetkinliðe eriþme fikrini, parapsikolojideki “telepati” ve “prekognisyon” fikirleriyle iliþkilendirmek mümkündür. Telepati/uzaduyum, bireyler arasýnda, bilinen beþ duyunun yardýmý olmaksýzýn gerçekleþen bilgi aktarýmýdýr. Bir baþka deyiþle, parapsikolojide incelenen paranormal bir yetenek olup, bireyler arasýnda duyular-dýþý algýlama yoluyla düþünce, fikir, duyum veya imajlarýn aktarýlmasýný saðlayan tesir irtibatýdýr.[27] Prekognisyon ise meydana gelecek olaylarýn önceden paranormal olarak algýlanmasý demektir.[28] Ýttisal yetisi kendisinde mevcut olan peygamber ve filozof, maddeden soyutlandýðý için bu iki özelliði doðal olarak elde etmiþ olur.

Bütün insanlarýn bu yetkinliðe ulaþmasý mümkün olmadýðýndan dolayý, yukarýda anlatýlan ittisali gerçekleþtiren bir kimsenin liderliðindeki erdemli bir devlette yaþamak ve o lidere iteat ederek, koyduðu kurallara uymak insanlarý dünya ve ahiret mutluluðuna kavuþturacaktýr.

3.3.AHLÂKÎLÝÐÝN TOPLUMSAL BOYUTU

Farabi'ye göre insaný devlet oluþturmaya sevk eden üç temel sebep vardýr:

1.      Ýnsan, temel ihtiyaçlarýný temin edebilmek için türdeþleri ile iþbirliði yapmak zorundadýr.  

2.  Evrendeki her varlýðýn tabiatý gereði bir görevi ve sýra dizimi vardýr. Her birinin ödevini gerçekleþtirebilmesi için diðer varlýklarla iþbirliði yapmasý zorunludur. Toplum halinde yaþama, evrendeki düzenin zorunlu kýldýðý bir durumdur.

3.   Ýnsan, en üstün ödevi ve teolojik gayesi olarak gerçek mutluluða tek baþýna yaþamakla ulaþamayacak bir varlýktýr.[29]

Sayýlan sebeplerden dolayý insanoðlu zorunlu olarak toplumsal bir varlýktýr. Ancak bu toplum, erdemli bir toplum olduðu müddetçe bu beklentileri karþýlayabilir.

3.3.1.ERDEMLÝ ÞEHÝR

Erdemli þehrin baþkaný, ittisal yeteneðine sahip olarak yüce yetkinliðe eriþmiþ olan peygamber veya filozoftur. Farabi'ye göre erdemli þehrin baþkanýn þu on iki özelliði þahsýnda toplamýþ olmasý gerekmektedir:

1.      Organlarý tam olmalý

2.      Ýyi bir anlama yeteneðine sahip olmalý

3.      Hafýzasý güçlü olmalý

4.      Uyanýk ve zeki olmalý

5.      Öðrenmeyi ve öðretmeyi sevmeli ve öðretimin getirdiði zorluklara karþý sabýrlý olmalý

6.      Güzel bir ifade yeteneðine sahip olmalý

7.      Þehvetine, yeme-içme ve cinsel arzularýna düþkün olmamalý

8.      Doðruluðu ve doðrularý sevmeli, yalandan ve yalancýdan nefret etmeli

9.      Onurlu ve cömert olmalý, her türlü bayaðý þeyden kendisini uzak tutmalý

10.  Altýn ve gümüþ gibi dünyevî þeyleri basit görmeli

11. Adaleti ve adil kimseleri sevmeli, insanlara adil davranmalý, haksýzlýk yapýlmasý istendiðinde karþý koyabilmeli

12.  Azimli ve kararlý olmalý, amaçlarýna ulaþmak hususunda cesur olmalý.[30]

Farabi, ilk baþkan olmasý beklenilen kiþinin; yöneticiliðe dair doðal bir yatkýnlýðý olmakla birlikte, pratik ve teorik bütün ilimlerin yanýnda yöneticilik ile ilgili özel bir eðitime de tabi tutularak doðal yatkýnlýðýný geliþtirmesini þart koþmaktadýr:

“Bu yaratýlmýþlarýn hepsi,  hangi amaçla var olmuþlarsa, ona göre iradeyle eðitilmeye muhtaçtýr. Onlar, yatkýn olduklarý þeylerle, bu þehirlerin en son veya en yakýn yetkinliklerini almak üzere eðitilirler. Herhangi bir iþ konusunda öyle yüksek yaratýlýþlar vardýr ki, bunlar, onlarýn yatkýn olduklarý þeylerle eðitilmez ve ihmal edilirlerse, zamanla onlarýn sahip olduklarý yetenekler yok olur. Bazen de söz konusu iþte kötü þeylerle eðitilirlerse bu durumda bayaðý þeyler bulunup ortaya çýkarýlmýþ olur.” [31]

Farabi ilk baþkaný þu þekilde tarif eder:

“O imamdýr, erdemli þehrin birinci baþkanýdýr, erdemli milletin hükümdarýdýr ve ma’mur dünyanýn tamamýnýn hükümdarýdýr.”[32]

 Bu sözüyle Farabi’nin evrensel bir dünya görüþünü benimsediði de ortaya çýkmaktadýr.

 Erdemli þehirde halk, filozof/peygamberin koyduðu dinin inançlarýný benimseyip, amellerini yerine getirirler. Eðer bu dinin mensuplarý, birçok erdemli þehirden oluþan bir millet boyutuna ulaþýrsa “erdemli ümmet”; eðer yeryüzündeki bütün insanlar bu dini benimserlerse “erdemli dünya devleti” ortaya çýkar.[33]

Farabi'nin önerdiði yönetim þekilleri sýrayla þunlardýr:

1.      Yukarýda sayýlan 12 þartý taþýyan baþkanýn kurduðu devlet. 

2.      Melîk ve hakîmden oluþan ikili yönetim sistemi.

3.      Sayýlan sýfatlarýn 4 ve 6 kiþilik komisyonlara daðýtýlarak oluþturulan sistem.

4.  Sayýlan sýfatlardan kimsede bulunmamasý durumunda, geleneði sürdüren fakat yeni kanun koyma yetkisi bulunmayan bir baþkanýn yönetimi.[34]

Erdemli þehir; gerçek mutluluk bilinci, ortak din, ortak bir amaç, inanç ve fiiller sayesinde halkýn sevgi ve adalet temelindeki bir ahenk içerisinde yaþamýþ olduðu þehirdir.[35] Böyle bir þehrin en önemli özelliði halk arasýndaki “uyum”dur. Farklýlýklar ise kaosa yol açacaðýndan dolayý erdemsizliði beraberinde getirir.

Erdemli þehrin mensuplarý, bu dünyada aklî ve ruhî mükemmelleþmeye eriþtikleri için  öldükten sonra gerçek mutluluða kavuþacaklar; erdemsiz þehir ise bundan mahrum olacaktýr.[36]

3.3.2.ERDEMSÝZ ÞEHÝR

Farabi'ye göre erdemsiz þehirlerin ilk özellikleri; varlýðýn sürekli deðiþmesi ile bir kaos ortamýnýn hakim olmasý ve daima zýt güçlerin birbirleriyle mücadele içerisinde bulunmasýdýr. Böyle bir þehir halký, varlýðýný devam ettirebilmenin þartýnýn; baþkalarý ile mücadele ederek onlarý alt etme ve onlar üzerinde haksýz bir hâkimiyet kurma olduðunu zannederler. Bu düþünce yapýsýnda adalet, güçlünün güçsüzü bertaraf etmesiyle kurulan hâkimiyet ve yasalardýr. Bunlara göre zulmün adil olmadýðý görüþü, zayýf olan devletler tarafýndan ortaya atýlan ve fizikî korku ve güçsüzlükten kaynaklanan bir düþüncedir.

Devletlerarasý sözleþme fikri, erdemsiz devletlerin baþka bir özelliðini yansýtýr. Sözleþme, güç bakýmýndan eþit olan iki devletten birinin diðerine üstünlük kuracaðý zamana kadar ertelenmiþ geçici bir haldir. Üstünlük kuran ve yönetimi ele geçiren devlet, sözleþmeyi bozacak ve güç kullanarak diðer devleti hâkimiyeti altýna almaya çalýþacaktýr.

Erdemsiz devletlerin bir diðer özelliði de metafizik unsurlara iþaret ederek insanlarýn inançlarýný sömürmek ve yeryüzündeki ni'metleri ele geçirmektir. Bu, güç bakýmýndan yetersiz olan ve mücadele edemeyen kimseler tarafýndan uydurulmuþ, dinî unsurlarý siyasete alet ederek halký kandýran ve kendisine itaat ettiren bir devlet yapýlanmasýdýr. Böyle bir durum erdemli toplumlarda ortaya çýkarsa bunlara fâsýk veya delalete düþmüþ toplumlar denilir.[37]

Farabi'ye göre câhil þehir(devlet) halký, gerçek mutluluðu tanýyamaz ve düþünemez. Bunlar kendisine öðretilse bile kabul etmeyerek dünyevî zevklerin peþinde koþarlar. Fâsýk þehir ise, düþüncesi itibariyle faziletli þehirden ayýrt edilemez; Allah'ý, yüce varlýklarý ve faziletli þehrin bildiði her þeyi bilirler ama iþleri cahil þehrin yaptýðý iþler gibidir. Deðiþmiþ þehir daha önceden faziletli bir þehir olup, farklý fikirlerin etkisiyle deðiþerek baþka türlü düþünen ve yaþanan hale gelmiþ bir þehirdir. Þaþkýn þehir dünya hayatýndan sonra saadet'e kavuþacaklarýný sanan þaþýrmýþ halkýn oluþturduðu bir þehirdir. Liderleri kendisine vahiy geldiðini ve kendisinin en doðru yolda olduðunu söyleyerek halký aldatýr ve dinî duygularý istismar eder.[38]

Farabi, cahil þehir(devlet)lerin varlýk ve siyasete dair bakýþlarýný irdeleyerek bu þehirleri 6 kýsma ayýrmaktadýr:

1. Zarûrî þehir: Halký yaþamak için gerekli olan yiyecek, içecek, ev ve kadýndan sadece yeterli miktarda alýr ve bunlarý elde etmek için birbirlerine yardým ederler.

2.  Zenginlik (beddâle) þehri: Halkýnýn bütün iþleri güçleri ve hayatlarýnýn amacý servetlerini artýrmaktýr. Þehirdeki en zengin kiþi bu þehrin baþkanýdýr.

3.   Bayaðýlýk ve bedbahtlýk þehri: Halký yemeyi, içmeyi, þehvet peþinde koþmayý sever; eðlence ve þakayý her þeyden üstün tutar. Mutluluðu dünya hayatýna dair bir tür oyun ve eðlenceden ibaret sayar.

4.   Timokrasi (haysiyet/kerâme þehri): Bu þehrin halký, milletler arasýnda ünlü olmayý, itibar kazanmayý, övülmeyi, þan ve þöhret elde etmeyi severler. Yabancýlar arasýnda büyük tanýnmak ve hürmet görmek isterler. Bu þehirdeki iliþkiler bir tür þeref ve liyâkat alýþveriþine göre inþa edilir.

5. Tiranlýk(teðallüb) þehri: Bütün zevkleri zafer ve üstünlükten ibarettir. Baþkalarýný ezmeye ve hiç ezilmemeye çalýþýrlar. Þehrin ana amacý; sahip olduðu güçlü askerî sýnýf, askeri teçhizat ve egemenliklerini ortaya çýkaran zihnî güç vâsýtasý ile içerde ve dýþarýda zor kullanarak egemen olmak ve haklarý olmayan nimetlere konmaktadýr.

6. Demokratik þehir: Özgür yaþamayý amaçlar. Halký sadece diledikleri gibi yaþar ve dilediklerini yaparlar. Halkýn tek belli bir amacý yoktur ve her vatandaþ en iyi olarak gördüðü þeyin peþinden koþmakta özgürdür. Yöneticiler ise bu özgürlük ve eþitliði korumak ile mükelleftir. Yönetilenler nasýl yönetilmek istiyorlarsa yöneticiler ona riayet ederler. Bu þehirde yöneten ve yönetilenler arasýnda hiçbir fark yoktur. Aþýrý özgürlük bir süre sonra politik yozlaþmayý beraberinde getirecek ve yönetici kademeleri para karþýlýðý ele geçirilebilecektir. Yine de bu durum yönetilenlerin onayý ile mümkün olacaktýr. Demokrasinin bu türden cazip yapýsý, birçok soy, þehir ve milletlere mensup olan insanlarýn bu þehirlere göç etmesine, bu olgu ise þehrin nüfus ve sýnýrlarýnýn geniþlemesine sebep olacaktýr. Bunun sonucunda evlilikler çeþitlenecek farklý yatkýnlýklarý olan ve son derece deðiþik eðitim ve yetiþme þekillerine ait nesiller ortaya çýkacaktýr. Akabinde þehirde yerliler ve yabancýlarýn ayýrt edilemeyeceði bir ortam oluþacaktýr. Özgürlük ve eþitlik; filozof, hatip ve þair kimliklerini bulunduran erdemli insanlarýn da yetiþmesine mahal verecektir. Bu þehrin en güzel tarafý da budur. Fakat bu þehirde filozof sadece teorik bilgi ile yetinecekse saygý görecek, amelî icraatlerin içerisinde bulunursa bazý yaptýrýmlarla karþýlaþacaktýr. Eðer filozof, baþkan olursa mevcut durum tarafýndan mevkisi elinden alýnacak ya da yönetimi sallantýlý ve çekiþmeli bir halde iþlevsiz kalacak ve öldürülmekten kurtulamayacaktýr.[39]

Farabi'ye göre erdemli þehirlerin amacý metafizik alanda bir mutluluða kavuþmak iken, erdemsiz þehirlerin gayesi servet, iktidar, þan ve þöhret gibi þeylerin peþinde koþarak maddî/dünyevî mutluluðu elde etmektir.

SONUÇ

Toplumsal bir varlýk olan insanýn yetkinlik kazanabilmesi için bir devlet içerisinde yaþamasý zorunludur. Ýnsan topluluklarýnýn oluþturmuþ olduklarý devletin düzenli iþleyiþi ve erdemli yaþayýþý, davranýþ düzeni demek olan ahlak ile son derece iliþkilidir. Bu yüzden Farabi'nin felsefesinde ahlak ile siyaset iç içe iþlenmektedir.

 Farabi'ye göre insanýn en yüce gayesi olan mutluluk, en yüksek iyiliði ve yetkinliði ifade eder. Bu yetkinlik kiþinin maddeden soyutlanarak ittisali gerçekleþtirmesi ile mümkün olur. Ýttisal, insanda kuvve halinde bulunan aklýn, faal akýl tarafýndan harekete geçirilerek fiil haline dönüþtürülmesi demektir. Bu ise ancak eðitim ile mümkün olur.

Eðitim, ittisale vesile olsa da bütün insanlarýn bunu gerçekleþtirmesi konusunda yeterli deðildir. Böyle bir durum ancak doðuþtan bir takým üstün yeteneklere sahip olan ve muhayyile yetisi bulunan peygamber ile taakkul yetkisi bulunan filozofa mahsustur. Sýradan insanlar ise bu vasýflardaki bir kiþinin yönetimi altýnda onlarýn eðitimine tabi tutularak, kendilerine verilen görevleri yerine getirerek, bu erdemli yönetici tarafýndan konulan kurallara itaat ederek dünya ve ahiret mutluluðuna kavuþabilir. Erdemli olan bir devlet, dünya ve ahiret mutluluðunu elde etmek için bir araçtýr.

Erdemli devletin en önemli özelliði, halkýn ortak amaçlar ve inançlar etrafýnda birleþerek, adalet ve sevgi içerisinde bir uyum sergilemesidir. Kaosun hâkim olduðu, güçlünün zayýfý ezmeyi mübâh gördüðü ya da yöneticilerin halkýn dini duygularýný sömürerek kitleler üzerine haksýz hâkimiyet kurduðu þehirler ise erdemsiz þehirlerdir. Erdemli þehirlerin nihaî gayesi metafizik mutluluða eriþmek iken, erdemsiz þehirlerin tek amacý dünyevî zevk, eðlence ve üstünlük gibi þeyler ile geçici mutluluðu elde etmektir.

Farabi'nin önceki filozoflarýn görüþlerinden etkilenerek içerisine özgün yorumlarýný kattýðý ahlak ve siyaset felsefesi, kendisinden sonraki filozoflarýn bu konudaki görüþlerini þekillendirmesi açýsýndan Ýslam felsefesinde son derece önemli bir yere sahiptir. Farabi, Ýslamdaki ilk filozof olmamasýna raðmen, Ýslam felsefesinin kurucusu kabul edilen çok deðerli bir bilim insanýmýzdýr.

BÝBLÝYOGRAFYA

Altunya, Hülya, “Fârâbî, Bacon ve Dilthey’de Ýnsan Bilimleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Dergisi, S.7, Isparta 2000, s. 171-176.

Arkan, Atilla, “Fârâbî’nin Gözüyle Ahlak-Siyaset Ýliþkilerinin Analizi”, 2. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, Sakarya 2005,s. 387-396.

Aydýnlý, Yaþar, “Fârâbî ve Baðdat Meþþâî Okulu”, Ýslam Felsefesi Tarih ve Problemler içinde, ed. M. Cüneyt Kaya, Ýsam Yay., Ýstanbul 2013.

Bayrakdar, Mehmet, Ýslam Felsefesine Giriþ, Türkiye Diyanet Vakfý Yay., Ankara 2014.

Bircan, Hasan Hüseyin, “Ahlak: Mutluluk ve Erdem”, Ýslam Felsefesi Tarih ve Problemler içinde, ed. M. Cüneyt Kaya, Ýsam Yay., Ýstanbul 2013.

Fârâbî, Ebû Nasr, Es-Siyâsetü’l-Medeniyye veya Siyâsetü’l-Mevcûdât, çev. Mehmet Aydýn, Abdulkadir Þener, M. Rami Ayas, Büyüyenay Yay., Ýstanbul 2012.

………., Mutluluðun Kazanýlmasý “Tahsîlu’s-Sa’âda”, çev. Ahmet Arslan, Divan Yay., Ýstanbul 2013.

Korkut, Þenol, “Siyaset: Felsefe, Din ve Þehir”, Ýslam Felsefesi Tarih ve Problemler içinde, ed. M. Cüneyt Kaya, Ýsam Yay., Ýstanbul 2013.

https://tr.wikipedia.org/wiki/Etik (Eriþim Tarihi: 22.12.2015)

https://tr.wikipedia.org/wiki/Farabi (Eriþim Tarihi: 22.12.2015)

https://tr.wikipedia.org/wiki/Telepati (Eriþim Tarihi: 22.12.2015)

https://tr.wikipedia.org/wiki/Prekognisyon (Eriþim Tarihi: 22.12.2015)

www.egitisim.gen.tr/site/arsiv/57-23/78-farabi-ahlak-anlayisi.html (Eriþim Tarihi: 22.12.2015)