(Not: Bu makalemizde Ýslam Filozofu ve Hukukçusu (Fakih) olan Ýbn Rüþd'ün, Faslu'l Makal eserinin tanýtýmý, özeti ve deðerlendirmesi yapýlmýþtýr. Bu eser, Kelamcý, Mutasavvýf ve Fiolozof bir âlim olan Ýmam-ý Gazzâli'nin filozoflarý bazý felsefî konularda eleþtirmesine yönelik, filozoflarý savunmak adýna kaleme alýnmýþtýr. Ýbn Rüþd, burada felsefenin din karþýsýndaki durumuna ve hükmüne dikkat çekmektedir.)  

      GÝRÝÞ

          Tercih edilen görüþe göre tam adý “Kitâbu Fasli’l-Makâl ve Takrîru mâ beyne’þ-Þerîa ve’l-Hikme mine’l-Ýttisâl” olan ve kýsa adýyla “Faslu'l Makâl” olarak þöhret bulan eser, takriben h.575/m.1179-80 tarihinde Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüþd tarafýndan kaleme alýnmýþtýr.

            Eser'in Arapça nüshalarý ilk iki asýrda elden ele dolaþmýþ; daha sonraki birkaç asýrda Ýbranice çevirileri revaç bulmuþ ise de sonraki asýrlarda unutulup gitmiþtir. Eseri asrýmýza yakýn neþreden ilk bilim adamý M. J. Müller’dir. Müller, Faslu'l Makâl’i Escurial kütüphanesindeki h.724/m.1323-24 tarihinde istinsah edilen yazmaya dayanarak, 1859’da neþretmiþtir. Sonra eser, farklý zaman ve mekânlarda baþka kiþiler tarafýndan da neþredilmiþtir.[1]

         Aslen felsefeyi kötüleyenlere karþý bir reddiye niteliðinde olan bu eserde, felsefenin din karþýsýndaki durumu ve hükmü irdelenmiþ, ayetler ýþýðýnda felsefenin dindeki yeri açýklanmaya çalýþýlmýþtýr. Devrinin fýkýh alanýnda yetkin þahsiyetlerinden biri olan Ýbni Rüþd, bu eserde yer yer felsefe ile fýkýh ilmi arasýnda karþýlaþtýrmalar yapmaktadýr. Onun felsefe ile birlikte þer’î ilimlere vâkýf oluþu, olaylara çift pencereden bakmasýný saðlamýþ; dolayýsýyla o, bazý âlimlerce -özellikle de Gazali tarafýndan- eleþtirilen felsefî konularý objektif bir bakýþ açýsýyla deðerlendirme imkâný bulmuþtur.

            Eserin baþýnda, felsefenin konusu olan varlýðýn bilgisinin dinde farz olduðu kanýsýný, ayetler ile ispatlayan Ýbni Rüþd, daha sonra bu ilmin gayrý-müslimlerden alýnýp alýnamayacaðýnýn cevâzý üzerinde durmuþtur. O, “Ýlim Çin'de bile olsa, onu arayýnýz ve tahlil ediniz.” hadisini kendisine düstur edinerek, felsefenin Müslüman olan ile olmayan alimlerden öðrenilmesi arasýnda herhangi bir fark olmadýðýný dile getirmiþtir.

            Sonra þeriattaki nasslarý tasdik etme þekillerinden bahsetmiþ, akabinde de akýl ile naklin çeliþemeyeceðini anlatmaya çalýþmýþtýr. Zahirî manasý üzerinde burhânî bir kýyas yapýlarak te’vil edilmeyi iktizâ eden nasslarý yorumlayan filozoflarýn tekfir ediliþinin sebebini icmâya muhalefet etmelerine dayandýran Ýbni Rüþd, hakikatte nazarî meselelerde icmânýn varlýðýndan söz edilemeyeceðini ifade ederek filozoflarý kurtarmaya çalýþmaktadýr.

            Daha sonra Gazali'nin filozoflarý tekfîr ettiði üç meseleyi -ki bunlar: Âlemin kýdemi, Allah'ýn cüziyyât hakkýndaki bilgisi, cesetlerin haþrý meselesidir- ele alarak; Gazali'nin hatâya düþtüðünü beyan etmektedir.

            Te’vîlin hangi konularý ihtivâ eden ayetlerde yapýlýp-yapýlamayacaðýný ve te’vil yapmanýn kimlere caiz olup-olmadýðýný ele alan Ýbn Rüþd, bundan sonra dinî ve dünyevî ilimlerin kýsýmlarýný anlatmaya geçmektedir. Bu bölümde de ayný konu üzerine yoðunlaþan Ýbni Rüþd’e göre, burhan kullanarak te’vil yapmaya kâbil olmayanlarýn yaptýðý hatalý te’viller ile sýradan halka açýklanan bâtýni yorumlar mezhepleri doðurmuþ; mezhepler ise Müslümanlar arasýnda çekiþme, bölünme ve ayrýþmalara yol açmýþtýr.

            Ýbn Rüþd, esere sonradan eklediði ez-Zamîme kýsmýnda; filozoflarýn tekfir edildiði üç meseleden biri olan “Allah'ýn cüziyyât hakkýndaki bilgisi” konusunu -anlaþýlmasý güç bir mesele olduðundan dolayý- yeniden ele alma ihtiyacý hissetmiþtir. Bu konuda suçlanan filozoflarýn yanlýþ anlaþýldýðý üzerinde dururken, kelamcýlarý aðýr bir dille eleþtirmeyi ihmal etmemiþtir. Ona göre asýl tekfir edilmeye müstehak olanlar, te’vili ifþâ ederek, toplumu ifsâd eden kelamcýlardýr.

       FASLU'L-MAKÂL'ÝN ÖZETÝ

         1. FELSEFENÝN DÝNDEKÝ YERÝ

            Felsefe varlýklarý inceleyerek, varlýðýn hakiki bilgisine ulaþmayý kendisine amaç edinmekle bütün âlemin yegâne sebebi olan Yaratýcýnýn varlýðýna delil teþkil eden bir ilimdir. Dolayýsýyla dinde haram olmasý ihtimal dâhilinde bile deðildir. Hz. Allah, bir çok ayet-i kerimede kullarýna nazar etmeyi yani varlýklarý inceleyerek onlar üzerinde düþünme, akýl yürütme ve çýkarýmlarda bulunmayý emretmektedir. Bu ayetlerden bazýlarý þunlardýr:

1.    “Ey basiret sahipleri, îtibâr ediniz (ibret alýnýz, düþününüz, kýyas ediniz).” (Haþr 59/2.)

2.   “Develere bakmýyorlar mý? Nasýl yaratýldý? Semâlara bakýp düþünmüyorlar mý?  Nasýl yükseltildi?” (Gaþiye 88/16-17.)

3.    “Arz ve semâlarýn yaratýlýþý üzerinde düþünmüyorlar mý?” (Âli Ýmran 3/191.)

           Bunlar gibi daha pek çok ayet ile düþünme ve akýl yürütme emredildiðine göre, varlýklar üzerinde tefekkür ederek Yarataný tanýmaya ve anlamaya çalýþmanýn hükmü farzdýr. Akýl yürütme yollarýnýn en mükemmeli ise burhâni kýyastýr. (Yani kesin öncüllere dayanarak, kesin sonuçlar çýkarmaya imkan saðlayan akýl yürütmelerdir.)

           Bir fakih, fýkhî kýyas yapmanýn gerekliliðine kâni olduðunda, onun çeþitlerini ve kýsýmlarýný öðrenmesinin gerekliliðine de inanmaktadýr. Aynen bunun gibi nazarî kýyas yapmanýn farz olduðuna inanan bir ârifin de, öncelikle bu kýyasýn çeþitlerini, kýsýmlarýný ve þekillerini bilmesi îcâb etmektedir. Yani kýyas yapabilmenin þartý, kýyasýn öncüllerine vâkýf olmaktýr. Sanatý öðrenmeden sanat eserinin ne anlama geldiði anlaþýlamaz, sanat eserini anlamadan da sanatçýyý anlamak mümkün deðildir. Bunun gibi; burhânî kýyasýn yapýlýþýný bilmeyen, eþyanýn mahiyetini anlayamayacaðý gibi, eþyayý anlayamayan da onu vücûda getiren Yaratýcýyý tanýyamaz.

           Gerekliliðine kanaat getirilen burhânî kýyaslarý konu alan mantýk ilmini, Müslüman ya da gayrimüslim ilim adamlarýndan öðrenme arasýnda herhangi bir fark yoktur. Zira bu ilim, gerçeðin bilgisine ulaþtýrma konusunda merdivenin alt basamaðýný teþkil eder ve diðer bilimler için bir âlettir. Týpký bir âlet olan býçak, gayrimüslim bir insandan satýn alýnmýþ dahi olsa kesilen kurbanlýðýn tezkiyesinin (dinen temiz olmasýnýn) sýhhatine mâni olmadýðý gibi, âlet ilimlerini gayrimüslim olan âlimlerden öðrenmek de bu ilimlerin sýhhatine herhangi bir halel getirmez.

           Bir insanýn tek baþýna bütün ilimleri elde etmesi mümkün deðildir. -Vahiy gelmesi müstesna- bir adam dünyanýn en zeki insaný dahi olsa bütün bilgileri tek baþýna kendi bünyesinde toplayamaz. Çünkü ilimler zaman içerisinde birbirleri üzerine inþâ edilir ve belli bir seviyeye ulaþabilir. Örneðin; Bir insan hiç astronomi ilmi bilmiyor olsa ve ona güneþin dünyadan 150-160 kat daha büyük olduðu söylense, buna asla inanmaz ve bunu tek baþýna öðrenmeye ömrü yetmez. Ancak astronomi ilmini bilen bir kiþi, bu iddianýn delillerini idrak ettiði için buna anlam verebilir.

           Varlýklarýn bilgisini içeren felsefenin durumu da bundan farklý deðildir. Bir insanýn bütün felsefe konularýný elde etmeye ne ömrü ne de zekâsý yeter. Ancak önceki âlimlerin miras býraktýðý ilmî birikimi öðrenerek, üzerine yeni þeyler ekleyebilir. Durum böyle olunca önceki filozoflarýn bilgilerinden yararlanmaktan daha doðal bir þey yoktur. Onlarýn hakka muhâlif olmayan görüþleri alýnarak, onlara teþekkür edilir; hakka muhâlif olan görüþleri ayýklanarak mâzur görülür ve eleþtirilmez. Çünkü onlara hakký öðreten bir peygamber gelmediðinden dolayý, bütün çýkarýmlarýný akýllarýyla yapmýþlardýr ve insan aklý hatâya düþebilir.

           Þeriatin emrettiði düþünme, inceleme ve çýkarsamalarda bulunma ehliyetine sahip olmanýn iki þartý vardýr: 1) Doðuþtan zekî olmak 2) Þerâitin istediði þekilde adalet, dürüstlük ve ahlakî fazîlete sahip olmak. Bu iki özelliðe sahip olarak kýyas ehliyetini elde etmiþ insanlarý, düþünmekten ve kýyas yapmaktan alýkoymaya çalýþanlar, þeriatin emrettiði bir kapýyý kapatmaya çalýþýyor demektir. Bu kapý, “düþünce kapýsý”dýr.

           (Bir kasa saðlam meyvenin içinde çürükler olabileceði gibi) Felsefe yapan insanlar arasýnda bozuk îtikatlý kimselerin olmasý gayet doðal bir durumdur. Bu insanlar ya yaratýlýþlarýndaki zeka eksikliðinden kaynaklý olarak bazý hususlarý yanlýþ anlayýp yanlýþ yorumlamýþ, ya nefsânî arzularýnýn peþinden koþmuþ ya da felsefî mevzularý kendisinden öðrenecek yetkin bir üstad bulamamýþ olduklarýndan dolayý hatâya düþmüþ olabilirler; ya da bütün bunlarýn hepsi birden hatalý davranýþlarýn sebebi olabilir. Ancak onlar sapkýnlýklara düþtü diye özünde faydalý olan hattâ þeriatýn emretmiþ olduðu bir ilim olan felsefeyi, kökten koparýp atmak insafsýzlýktan baþka bir þey deðildir. Felsefeye sonradan ârýz olan bu gibi bozukluklar, bu ilmin zatýndan deðildir. Zâtý itibariyle faydalý olan bir þey, sonradan ârýz olan bir zarar sebebiyle terk edilemez. Zira bütün ilimlerde ayný durum söz konusudur.

           Þeriat, bizi Yüce Allah'ýn ve onun yarattýklarýnýn bilgisini elde etmeye ve bu bilgileri tasdik etmeye davet etmektedir. Ancak her insanýn tabiatý gereði kavrama ve anlama kabiliyeti birbirinden farklý olduðu için, þeriatte üç yoldan herhangi biri ile tasdik caiz görülmüþtür. Bu yollar þunlardýr:

1.      Burhan ile tasdik. (Buna ancak burhan ehli olanlar yani ârifler/filozoflar kâbildir.)

2.      Cedelî sözler ile tasdik. (Bu yol kelamcýlarýn izlediði yoldur.

3.      Hatâbî yol ile tasdik. (Bu yol sýradan halkýn anlayabileceði bir yoldur; dolayýsýyla en umûmi olan yol budur.)

     Kur’an-ý Kerim'deki meseleler bu üç yol ile tasdik edilmeye müsait bir þekilde ifade edilmiþtir ki; bu durum Kur’an’ýn îcâzýný ortaya koyar. Bu üç yoldan herhangi biri ile tasdikinin caiz olduðu þu ayetten anlaþýlmaktadýr: “Rabbinin yoluna hikmetle (burhan), güzel öðüt ile (hatâbe) ve en güzel mücâdele biçimi ile (cedel) davet et.” (Ýsra 16-125)

     Þeriat haktýr, hikmet de halktýr; hak hakka zýt olmaz, ancak delil olabilir. Burhana ve delile dayalý bir düþünce ile varlýk hakkýnda bir sonuca ulaþýlýrsa, iki durum ile karþýlaþýlýr: Bu varlýðýn bilgisi konusunda ya þeriat sükût etmiþtir veya o varlýðý tarif etmiþtir. Sükut ettiyse ortada bir problem yoktur. Eðer o varlýk hakkýnda þeriat bilgi vermiþ ise burhan ile elde edilen bilgi, nasslarýn zahirî manasýna ya uygun olur veya muhalif olur. Eðer uygun olursa yine bir problemin varlýðý söz konusu deðildir. Eðer muhâlif olursa bu ayeti kurallara uygun bir þekilde te’vil yapmak gerekir.

     Aslýnda þeriat, burhanla çeliþmez. Bir nass ile burhan çeliþiyormuþ gibi gözükse dahi o nassýn te’vil edildikten sonra ifade ettiði anlam, baþka bir nassýn zahirinde ifade edilmiþ olabilir.

     Bazý ayetlerin anlamý kapalýdýr ve anlaþýlmasý için te’vil edilmeleri gerekmektedir. Þeriatin bu þekilde hem zâhir hem de bâtýnýnýn oluþu, tasdik konusunda insanlarýn yaradýlýþlarýndaki farklýlýklardan kaynaklanmaktadýr. Þu ayet bu meseleyi ifade etmektedir: “Kitab’ý sana indiren O’dur, Kur'an'daki ayetlerin bir kýsmý muhkemdir. Bunlar Kur'an'ýn esasýdýr, diðer kýsmý ise müteþâbihtir (yetkili âlimlerce te’vil edilir niteliktedir). Müteþâbih olan ayetlerin te’vilini bir Allah bilir, bir de ‘ona iman ettik, hepsi de Allah'ýn nezdindedir’ diyen, ilimde râsih olanlar bilir.” (Ali Ýmran 3/7.)

     Müslümanlar, bazý nasslarýn zâhirî manalarýnýn -olduðu gibi- alýnmasý, bazýlarýnýn ise te’vil edilmesi konusunda hemfikirdirler. Ancak hangilerinde te’vil caiz olduðu hususunda ihtilaflar vâki olmuþtur. Bazýlarýna göre zâhiri ile amel edilmesi konusunda icmâ vâki olan bir nassta te’vil yapmak caiz deðildir. Bu nedenle buralarda te’vil yaparak icmâyý delenler, küfre düþmüþ olurlar. Ancak bu görüþ eksik ve hatalý bir görüþtür. Doðrusu ise þudur: Eðer bir konuda vâki olan icmâ, yakîn ve kesinlik ifade ediyorsa, orada te’vil yapýlmaz. Ancak icmâ zannîyse ve ayet te’vil gerektiriyorsa, orada burhan ehli için te’vil yapmak farz olur. Zaten hiçbir zaman nazarî konulardaki icmâ, kesinlik ifade etmez; hattâ varlýðýndan söz etmek bile zordur.

     Ýcmânýn vukûu için 4 þartýn mevcut olmasý gerekmektedir:

1.      Ýcmâ yapýlan asrýn sýnýrlarýnýn belli olmasý.

2.      O asýrda yaþayan bütün âlimlerin sayýlarýnýn ve þahsiyetlerinin bilinmesi.

3.      Her âlimin mezhebinin ve tuttuðu yolun tevâtür yoluyla bilinmesi.

4.      Bu âlimlerin hepsinin, þeriatte zâhir-bâtýn ne olursa olsun hiçbir bilginin gizli tutulmamasý gerektiðine inanmasý.

    Ýcmânýn bu sayýlan þartlarý taþýmasý zordur. Ýlk üç þart saðlanmýþ bile olsa, dördüncü þart nazârî konularda mümkün deðildir. Çünkü bilindiði üzere önceki alimler arasýnda, her ilmin herkese söylenemeyeceði, halkýn anlayabilmeleri için onlara seviyelerine uygun bir þekilde konuþmak gerektiði düþüncesi yaygýndýr. Bu sebeple aklî meseleleri halka açýklamaktan çekilmiþlerdir. Ancak durum amelî hususlarda böyle deðildir. Çünkü âlimler. amelî meselelerin gizlenmeyip herkese anlatýlmasý gerektiðine kânî olmuþlardýr. Dolayýsýyla amelî meselelerde icmânýn varlýðýndan söz etmek mümkündür.

    Netice olarak nazarî  konularda icmâ mümkün olmadýðýna göre burhan ehlini, “te’vil yaparak icmâyý deldiler” gerekçesiyle tekfir etmek son derece anlamsýzdýr.

     2. GAZÂLÎ'NÝN FÝLOZOFLARI TEKFÝRÝ

          Gazâlî filozoflarý 3 konuda tekfir etmiþtir:

         Gazâlîye göre bu üç konuda filozoflarýn küfre düþmüþ olmasý muhtemel olsa da kesin deðildir. Çünkü bizzat kendisi Kitâbu’t-Tefrika’sýnda, icmâyý delmek sûreti ile yapýlan tekfirin ihtimal mahiyetinde olduðunu ifade etmektedir.

          Gazâlî, meþþâî filozoflarýnýn “Allah cüziyâtý bilmez.” þeklindeki sözlerini yanlýþ anlayarak, onlarý tekfir etse de; filozoflarýn burada kastettiði anlam farklýdýr. Filozoflar burada “Allah cüziyâtý bizim bildiðimiz biçimde bilmez.” anlamýný kastetmektedirler. Çünkü Allah'ýn bilgisi ile kulun bilgisi birbirinden farklýdýr. Allah'ýn bilgisi, eþya vücûda gelmeden önce mevcuttur yani varlýk Allah'ýn bilgisinin neticesidir. Allah'ýn bilgisi varlýðýn sebebi ve illetidir. Ancak kulun bilgisi, eþyanýn vücudundan sonra vâki olur, eþyanýn deðiþmesi ile deðiþir, yani varlýðýn illeti deðil, ma’lûlüdür.

          Ýllet olan bir bilgi ile ma’lul olan bilgiyi kýyas etmek son derece anlamsýzdýr. Dolayýsýyla Allah'ýn ilmi, küllî ya da cüz’î diye nitelenmekten münezzehtir. Bu konuda meþþâîleri tekfir etmek ya da etmemek bir anlam ifade etmez.

        Gazâli'nin filozoflarý tekfir ettiði diðer bir nokta ise âlemin kýdemi meselesidir. Filozoflar ve kelamcýlar varlýðý üç kýsma ayýrmaktadýrlar:

            Dolayýsýyla üçüncü varlýk, hem kadîm varlýða hem de hâdis varlýða benzemektedir. Kelamcýlara göre hâdis varlýða daha fazla benzediði için, bu varlýðý “hâdis” olarak; filozoflara göre kadîm varlýða daha çok benzediði için “kadîm” olarak isimlendirmek daha uygundur. Buradaki ihtilaf yalnýzca isimlendirme farklýlýðýndan kaynaklanmaktadýr. Yoksa filozoflarla kelamcýlarýn bu konuda söylediði þeyler birbirine çok uzak deðildir. Görüþler arasýndaki ufak ayrýlýklardan kaynaklanan isimlendirme farklýlýðý sebebiyle, bazýlarý tarafýndan bu iki görüþ, iki ayrý uç noktaymýþ gibi algýlanarak ihtilaf konusu haline getirilmiþ ve durum karþýt görüþü benimseyenleri tekfir etmeye kadar gitmiþtir.

           Sünnî kelamcýlarda “Âlem yoktan var edilmiþtir” görüþü hâkim iken, filozoflara göre “Âlem heyûla denilen þekilsiz ve biçimsiz, kadîm bir varlýktan yaratýlmýþtýr”. Bu konuda kelamcýlarýn görüþü ayetlerin zâhiri ile çeliþmektedir. Zira Allah, Hud sûresinin yedinci ayetinde âlemi, 6 günde yarattýðýndan ve arzýn su üstünde olduðundan bahsetmektedir. Dolayýsýyla bu ayetteki “6 gün” ve “su” ifadelerinden yer ve gök yaratýlmadan evvel “zaman” ve “madde”nin var olduðu anlaþýlmaktadýr. Kelamcýlarýn delil olarak kullandýðý “Allah vardý, O’nunla beraber hiçbir þey yoktu” hadisi ise aslý olmayan bir rivayetten ibarettir.

            Anlaþýlmasý zor olan bu meselenin yorumunda hataya düþenler için bir sevap, isâbet edenler için iki sevap vardýr. Zira Peygamber Efendimiz þöyle buyurmaktadýr: “Hakim ictihad eder de isabet ederse iki ecir, eðer hatâ ederse bir ecir alýr.” Ancak kýyas ehliyetine sahip olmayanlarýn, bu gibi mevzularý te’vil etmeye çalýþmasý ve hatâya düþmesi günahtýr ve mazur görülemez. Týpký doktor olmayan bir kimsenin hastayý ameliyat etmeye kalkýþarak, hatâya düþmesi mazur görülmediði gibi.

            Hatâ iki kýsýmdýr:

            Nasslarý üçe ayýrmak mümkündür:

        Ahiretteki haþr ile cezâ ve mükafata inanmak birinci kýsma girerken, bunlarýn mâhiyeti ile ilgili diðer hususlar üçüncü kýsmýn konusunu teþkil eder. Bu konuda Selefiler te’vili caiz görmezken, Eþ’ârîler biraz te’vil yapmýþlar, Mutezile ise te’vili artýrmýþtýr. Gazâli ise önce cismânî haþrý inkâr ettikleri için Ýslam filozoflarýný tekfir etmiþ, daha sonra kendisi de filozoflarla ayný kanaate ulaþarak bu konuda te’vil yapmýþtýr.

            Ýlim ehli olmayanlarýn te’vil yapmasý caiz olmadýðý gibi; yapýlan te’vili, te’vil ehliyetine hâiz olmayanlara ifþâ etmek de caiz deðildir. Çünkü onlar, te’vil kendilerine sunulduðu vakit, ayeti zahiri üzerine almayý býrakýrlar, bâtýnî manasýný anlamaya da muktedir olamazlar. Dolayýsýyla küfre doðru sürüklenmeye baþlarlar. Onlara te’vili anlatmak, küfre davet etmekten baþka bir þey deðildir. Küfre davet etmek ise küfürdür. Halk, te’vil edilen ayetleri, ancak hatâbî ve cedelî tavsiyeler ile anlayabilir.

            Gazâli, halka hitap eden eserlerinde te’vili ifþâ ederek, fesada yol açmýþtýr. Zira te’vili anlamayan halk, þeriati kusurlu bulmuþ veya felsefeyi kötülemiþtir ya da her ikisini birlikte yapmýþtýr. Ayrýca Gazâli, filozoflara geniþ bir açýdan saldýrmýþtýr. Çünkü o, kelamcýlarla kelamcý, sûfîler ile sûfî, filozoflarla filozof olmuþtur.

            Halkýn önderleri, halka felsefe ve te’vili anlatan kitaplarý yasaklanmalýdýr. Özellikle Gazali’nin eserleri okutulmamalýdýr. Böylece halký inkardan kurtarmalý, bu tür kitaplar ancak zeki, dürüst, istidatlý ve te’vil ehliyetine sahip olan burhan ehli tarafýndan okunmalýdýr.

       3. DÎNÎ VE DÜNYEVÎ ÝLÝMLERÝN KISIMLARI

            Þeriatýn maksadý, insanlara hak olan bilgiyi ve hak olan ameli öðretmektir. Hak olan bilgi, yaratýcýyý ve yaratýlanlarý olduðu gibi bilmek, þeriati doðru bir þekilde öðrenmek, ahiretteki mutluluk ve bedbahtlýðý tanýmaktýr. Hak olan amel, mutluluða kavuþturacak fiilleri yerine getirip, ahirette cezayý gerektiren fiilleri terketmektir. Bu fiilleri tanýmaya “amelî ilim” denir. Amelî ilim iki kýsýmdýr:

            Þeriatin amacý, doðru olan ilmi ve ameli öðretmek ve kavratmaktýr. Bu kavrayýþ tasavvur ve tasdik yollarý ile mümkündür. Þeriat, bu yollarýn hepsini kapsamakla umûmîdir, yani herkes tabiatine göre bir yol tercih ederek ayný sonuca ulaþýr. Halkýn çoðunluðuna farz olan, hatâbe yoluyla tasdiktir. Halk için te’vili mümkün olmayan zahir nasslar konusunda halka: “ Bu müteþâbihtir, te’vilini Allah’tan baþkasý bilmez.” demek lâzýmdýr.

            Bir doktorun tedavi konusundaki bütün bilgileri sýradan halka öðretmesi mümkün deðilse, burhan ehlinin burhânî bilgileri halka kavratmasý da mümkün deðildir. Çünkü þeriat ile birbirine benzemektedir. Týp insanlarýn bedenî hastalýklarýný tedavi ederek, bedeni saðlýðýna kavuþturmayý amaç edinir; þeriat ise kalbî hastalýklarý tedavi ederek, kalbi saðlýða kavuþturmayý amaçlar. Buradaki saðlýktan maksat, “takvâ”dýr. Pek çok ayette þeriatin nihâî gayesinin takvâya ulaþtýrmak olduðu ifade edilmektedir. Ahiretteki mutluk, takvânýn sonucudur.

        Te’vil, Allah’ýn ilimde râsih olan kullarýna yüklediði bir emanettir. Bu emaneti herkese ifþâ etmek, mezhepleri doðurmuþtur. Mezhepler ise halký bölerek; kin, nefret, husumet ve savaþ gibi olgularý beraberinde getirmiþtir.

            Eþ’ârîler, kendi kitaplarýnda Allah'ýn varlýðýný açýkladýklarý yollarýn dýþýnda bir yolu tercih edenleri kâfir saymýþlardýr. Böylece kendileri küfre düþmüþlerdir. Zira onlar, þeriatin mübah gördüðü diðer yollarý, teke indirgemeye çalýþmýþlardýr. Oysaki þeriati öðretmek için Kur'an'da zikredilen yollarýn dýþýnda daha iyi bir yol yoktur. Bid’atlerin çoðalmasýnýn sebebi, Eþ’ariye ve Mutezilenin yapmýþ olduðu te’villerdir.

      4. EZ-ZAMÎME

            Allah'ýn ilminin kadîm ve ezelî oluþu, anlaþýlmasý güç bir meseledir. Allah'ýn ilminin eþyaya teallukunun ne þekilde olduðu düþünüldüðünde akla þöyle bir soru gelmektedir: “Eþya var olduktan sonra, var olmadan önceki hali ile yani Allah'ýn eþya hakkýndaki bilgisi ile ayný mýdýr yoksa deðiþmiþ midir?”

         Eðer “Eþyanýn mevcut hali, vücuda gelmeden önceki durumu ile yani Allah'ýn bilgisi ile ayný deðildir” dersek, Allah'ýn bilgisinde bir deðiþiklik olduðunu ifade etmiþ ve ona bir eksiklik izafe etmiþ oluruz, bu ise imkânsýzdýr. Eðer “Aynýdýr” dersek mevcut ile yokluk ayný þey demiþ oluruz. Bu da muhaldir. O halde bu sorunun yanýtý þudur: “Allah açýsýndan bakýldýðýnda, Allah'ýn eþya hakkýndaki bilgisi, eþya var olduktan sonraki bilgisinden farklý deðildir. Eþya açýsýndan durumuna bakýldýðýnda ise, eþya mevcut olduktan sonra, vücuda gelmeden önceki durumu ile ayný deðildir. Zira edem (yokluk) vücut bulmuþtur ve varlýk ile yokluk birbirinden farklý þeylerdir.”

           Allah'ýn ilmi, varlýðýn sebebidir. Bir þey, Allah bildiði için vardýr; var olduðu için Allah biliyor deðildir. Dolayýsýyla Allah'ýn bilgisi illet, eþya ise ma’lûldür. Ancak bizim için durum tam tersidir, biz bir þey var olduðu için bilebiliriz. Dolayýsýyla insanýn bilgisi, eþyanýn ma’lûludür, eþya ise illettir.

           Allah'ýn bilgisi ile kulun bilgisi farklý olduðuna göre, ikisini kýyaslamak anlamsýzdýr. Filozoflar Allah’ýn cüziyâtý bilmediðini söylereken “Bizim bildiðimiz þekilde bilmez.” demeyi kastetmiþlerdir. Zira onlarýn Allah'ýn ilmini inkar ettiðini söylemek, iftiradan baþka bir þey deðildir. Çünkü onlar sâdýk rüya, vahiy ve ilham gibi þeyleri, Allah'ýn kullarýna verdiði bilgiler olarak kabul etmektedirler. Allah'ýn bilgisini inkar eden bir insan, onun bilgi verebileceðine inanmaz. Dolayýsýyla Gazâli, bu konuda filozoflarý suçlayarak hatayý düþmüþtür.

     SONUÇ ve DEÐERLENDÝRME

         Ýbni Rüþd, filozoflarý Gazali'nin tenkitlerine karþý savunmak için, te’vilin mahiyetini açýklayarak, filozoflarýn tekfire konu olan görüþlerini detaylýca ele almýþtýr. Dolayýsýyla felsefenin din karþýsýndaki hükmünü beyan etme gereði hissetmiþtir. Ona göre din ile felsefe kardeþtir ve çeliþmez. Felsefenin dindeki yeri konusundaki kanaatimiz, -önceden olduðu gibi- Ýbni Rüþd ile ayný doðrultudadýr.

          Te’vilin sýradan halka açýklanmasýnýn uygun olmayýþý konusunda da Ýbn Rüþd’ün görüþlerine katýlmaktayýz. Eseri okumadan evvelki kanaatimiz de bu yönde idi. Ýbn Rüþd'ün “Ýslamýn ilk asýrlarýnda te’vil, halka açýklanmadýðý için, halkýn imanýnýn daha kuvvetli iken; ilerleyen dönemlerde te’vil, bütün insanlara açýklanmaya baþlayýnca, halkýn imanýnýn zayýfladýðý, ayrýþmalarýn meydana gelerek mezhepleri oluþturduðu” tesbiti son derece isabetlidir. Bize göre de te’vilin herkes tarafýndan anlaþýlamamasý durumunda, þeriatteki konular hakkýnda þüpheye düþmek kaçýnýlmazdýr. Ancak burada Ýbni Rüþd'ün te’vili açýklayanlara karþý takýndýðý aþýrý tavýr pek tasvip edilir tarzda deðildir. O, böyle kimseleri küfür ile suçlayarak, muhatabýný eleþtirdiði bir konuda (âlimleri tekfir etme konusunda) ayný þeyi kendisi yapmaktadýr.

         Gazâlînin filozoflarý tekfir etmesine gelince; onun tekfiri, mutlak bir tekfir olmayýp ihtimal dahilindedir. Ýbn Rüþd de onun tekfirinin bu nitelikte olduðunu kabul etmektedir. Ancak yine de Ýbn Rüþd’ün Gazâlî’ye yönelttiði eleþtiriler çok acýmasýzdýr. O, Gazali’yi baþka bir konuda (te’vili açýkladýðý konusunda) tekfir etmiþtir.

           Gazâli, Faysalu’t-Tefrika’sýnýn sonunda, tekfir edenlerin durumu hakkýnda þöyle demektedir: “Muhatabýn, Hz. Peygamberi tasdik ettiðini yakînen bildikten sonra onu tekfîr eden kâfir olur. Fakat karþýsýndakinin Hz. Peygamberi tekzip ettiðini (yalanladýðýný) zannettiði için tekfîr ederse; bu onun tekzipçi sandýðý, fakat aslýnda böyle olmayan muayyen bir þahýs hakkýnda hüküm verirken yaptýðý bir hata sayýlýr. Çünkü bir þahýs, tekzipçi ve kâfir sanýldýðý halde böyle olmayabilir. Bu takdirde onu tekfir eden kafir olmaz.”[2] Gazali kendisi de üç mevzu hakkýnda, peygamberin þerâitini tekzip ettiklerini zannettiðinden dolayý, filozoflarý küfre nisbet etmek ile hataya düþmüþtür. Fakat tekfir ettiði için küfre düþmüþ deðildir.

          Gazâlî’nin, Allah’ýn cüziyâtý bilmediðini söyleyen filozoflarýn kastýný anlayamamýþ olmasý normaldir. Çünkü bu söz, ilk bakýþta Allah’ýn ilmini inkâr gibi gözükmektedir. Biz de bu kitabý okumadan evvel bunun böyle olduðunu zannederek, Gazâlî ile ayný görüþ içerisinde idik. Lâkin Ýbn Rüþd’ün bu konuyu açýk ve net bir þekilde izah etmiþ olmasýyla hataya düþtüðümüzün farkýna vardýk.   

        Gazali'nin filozoflarý tekfirine konu olan diðer bir husus, âlemin ezeliliði meselesidir. Bu konuda ihtilafa düþülen nokta, âlemden önce “zaman”ýn mevcut olup olmamasýdýr. Ýki taraf da (kelamcýlar ve filozoflar) zamanýn ebedi olduðu konusunda hemfikirdir; ancak ezelîliði konusunda ayrýlýrlar. Kelamcýlara göre zaman, sonradan yaratýlmýþtýr. Filozoflar ise ebedî  olan bir þeyin ezelî olmasý gerektiðini ifade ederek, zamanýn ezelîliðine hükmederler. Biz burada iki tarafýn görüþünden farklý olarak, zamanýn ezelî ve ebedî olamayacaðý kanaatindeyiz. Yani bizce zaman, baþlangýçlý ve sonludur. Zaman, beþ duyu ile hissedilemeyen soyut bir kavramdýr, onun varlýðýnýn alameti ise yaþlanma ve eskimedir. Bu dünyada tüm nesneler eskiyerek, canlýlar ise yaþlanarak yok olmaya mahkumdurlar. Bu ise zamanýn var olduðunun göstergesidir. Ahiretteki varlýklarýn sonsuzluðu, zamanýn ahirette son bulacaðý anlamýna gelmektedir. Zira eskime, yaþlanma ve ölüm yoksa zaman da yoktur. Dolayýsýyla zaman sonludur ve sonlu olan bir þey ezelî olamaz.

         Ýbn Rüþd, zamanýn ezeliliðine delil olarak, “yerin ve göðün 6 günde yaradýlýþý” ayetini göstermektedir. Ancak bizim kanaatimize göre zamanýn âlemden önce mevcut olmasý, ezelî olduðu anlamýna gelmez. Önce zaman, sonra âlem yaratýlmýþ olabilir; açýkça ifade edilmedikçe kesin olarak neyin doðru olduðunu kimse bilemez. Âlemden önceki “su” ve “duman” gibi maddelerin mevcut olmasý konusunda da durum aynýdýr.

        Filozoflarýn Gazâli tarafýndan tekfir edilmesine sebep olan üçüncü husus; ahireteki cismânî haþrý inkâr etmeleridir. Filozoflara göre haþr ruhânî olacaktýr. Bu gibi konularda zahiri üzere anlaþýlmayý zorunlu kýlan bir nass olmadýðýndan dolayý te’vil yapmak caizdir. Bizim kanaatimiz de bu yöndedir.

           Sonuç olarak, te’vile ihtiyaç duyulan nasslarda yapýlan yorumlar, birbirinden farklý olabilir. Çünkü herkesin bakýþ açýsý ve durumlarý deðerlendirmesi birbirinden farklýdýr. Bu sebeple zahiri manasý þeriatte kesin olarak bilinemeyen bir mesele hakkýndaki te’vili, kendi görüþüne muhâlif oluðu için tekfir etmek hatalý bir davranýþtýr. Kanaatimize göre -te’vil caiz olsa da- en ihtiyatlý yol, mümkün mertebe te’vilden sakýnmaktýr. Çünkü bir insanýn -ilâhî bir bilgi gelmedikçe- yaptýðý bütün çýkarýmlar zannîdir. Örneðin; Allah'ýn ilminin mahiyetini kavramaktan aciz olduðumuz aþikârdýr. Nasýl bir akýl yürütme yaparsak yapalým, asla bu çýkarým kesinlik ifade etmez. Âlemin ezelîliði konusunda da durumumuz aynýdýr. Zira Allah alemi yaratýrken onun yanýnda deðildik, onun bu konuda bize bildirdiðinden fazlasýný bilmemiz imkansýzdýr. Zaten bu meseleyi bilmek veya bilmemek de bizim için çok gerekli bir husus deðildir. Çünkü þeriatin amacý takvaya ulaþmamýzý saðlayarak, ahiret mutluluðuna eriþtirmektir. Âlemin kadîm ya da hâdis olduðu bilmek, bizim takvâmýzda herhangi bir deðiþikliðe yol açacak deðildir. Zaten bu gibi meseleler bizim için önemli olsaydý Allah, bu meseleleri herkesin anlayacaðý þekide ifade ederdi. Ayrýca haþr dediðimiz þey de henüz gerçekleþmiþ bir olay deðildir, biz onun ne þekilde meydana geleceðini ancak ahirette haþr olunduktan sonra hakka’l-yakîn olarak anlayabileceðiz.