Azərbaycan ədəbiyyatýnýn XIX əsrdə yetirdiyi görkəmli nümayəndələrindən biri olan Seyid Əbülqasim Nəbati (1812-1873) istər əruz vəznində, istərsə də heca vəznində yaratdýðý gözəl þeirləri ilə özündən sonra təkrarolunmaz irs qoyub getmiþdir. Onun heca vəznində yazdýðý þeirlərin əsas ideya xəttini məhəbbətin, gözəlliyin tərənnümü təþkil edir. Nəbati yaradýcýlýðýnda mühüm yer tutan þifahi xalq þeiri tərzində olan əsərlərində sevən gəncin daxili aləmini, hiss və duyðularýný, sevinc və kədərini sənətkarlýqla açýr. Onun þeirlərində lirik qəhrəman həyat eþqi, gözəllik vurðunudur. Gözəllik aludəçisi olan bu qəhrəman bir qədər romantik ruhda olmasýna baxmayaraq, real dünyaný, həyat nemətlərini yüksək qiymətləndirir, xoþbəxtliyi həqiqi sevgidə görür. Þairin fikirlərindəki fəlsəfiliyin dərinliyinə fikir versək, görərik ki, burada real gözəlliyin, məhəbbətin, hissin tərənnümü ilə yanaþý, ilahi eþqin, ilahi varlýðýn, ilahi qüdrətin, ilahi gözəlliyin vəsfi də mövcuddur. Reallýqla romantik aləmi birlikdə verə bilmək qabiliyyəti Seyid Əbülqasim Nəbati sənətkarlýðýna, Nəbati yaradýcýlýðýna məxsus xüsusiyyətdir ki, þair bundan böyük məharətlə yararlanmýþdýr. Þeirlərində fəlsəfi fikri kamil þəkildə, özünəməxsus çalarlarla, xüsusi boyalarla əks etdirən Seyid Əbülqasim Nəbati gözəlliyi tərənnüm etməklə bərabər, öz dərin fəlsəfi ideyalarýný da bu vasitə ilə verməyə nail olmuþdur.

 Nəbatinin þeirlərini oxuduqca görürük ki, o, real gözəlliyin tərifini, tərənnümünü verməklə kifayətlənməmiþ, gözəlliyin mədhi ilə yanaþý, þeirlərində dini motivlərə də yer ayýrmýþdýr. Þairin þifahi xalq þeiri tərzində yaratdýðý əsərləri içərisində gəraylýlarýn xüsusi yeri vardýr və onun bu janrda qələmə aldýðý þeirləri rədifli, rədifsiz olmaqla iki yerə ayrýlýr.

 Seyid Əbülqasim Nəbatinin gəraylýlarýndan “Maþaallah, qadir Allah Gör necə dilbər yaradýb!” misralarý ilə baþlayan “Yaradýb” rədifli þeirində biz həm real gözəlliyin, eþqin, məhəbbətin tərənnümünü, həm də ilahi gözəlliyin, ilahi eþqin vəsfini görürük. Bu çalarlar aydýn hiss edilən və 15 bənddən, 13-cü bəndi üç misradan ibarət olan gəraylýnýn ilk bəndlərində real gözəlin gözəlliyindən – qönçə aðzýndan, püstə ləbindən, incə belindən, bəstə boyundan, dəstə-dəstə telindən, hidu xalýndan, lalə üzündən, gündən göyçək camalýndan yüksək sənətkarlýqla bəhs edilsə də, sonraký bəndlərdə ilahi qüdrətdən söz açýlýr. Þair haqlý olaraq göstərmək istəmiþdir ki, əslində bu gözəlliyi xəlq edən Ulu Yaradandýr. Bu sonsuz gözəlliyin timsalýnda biz bu gözəlliyi “bir əmrə müqərrər edən” varlýðýn kamilliyini görməliyik:

                                                       Hər kimi xaliqi-davər

                                                       Bir əmrə edib müqərrər,

                                                       Onu bir þuxi-gülpeykər,

                                                       Məni səməndər yaradýb.

 Bu parçadan da göründüyü kimi, gəraylýda þair, əsasən, real gözəlin surətini yaratmaqla, onun gözəlliyini tərənnüm etməklə bu gözəlliyi yaradan qadir Allahýn qüdrətindən bəhs etmiþdir. Þairin fikrincə, bu gözəlliyi görmək üçün gözü, duymaq üçün ruhu, bu qədər sənətkarlýqla mədh etmək üçün bu gözəlliyi tərənnüm edənə istedadý da qadir Allah bəxþ edib.

 Nəbatinin gəraylýlarýndan “Ýþim, peþəm od yandýrmaq, Qərib atəþpərəst oldum!” misralarý ilə baþlayan, 5 bənddən ibarət “Oldum” rədifli þeirinin ilk üç bəndi þəkilcə gəraylý, yerdə qalan 4 və 5-ci bəndləri isə formasýna görə qoþmadýr:

                                                       Ýþim, peþəm od yandýrmaq,

                                                       Qərib atəþpərəst oldum!

                                                       Ýçdim südü, çəkdim bəngi,

                                                       Əcaib þiri-məst oldum!

                                                       Qoy əldən cami-þərabi,

                                                       At getsin çəngü rübabý,

                                                       Tez ol, çək þiþə kəbabý,

                                                       Mən ki, məsti-ələst oldum.

                                                       Keçdim tamami-aləmdən,

                                                       Süleyman ilə Xətamdən,

                                                       Guya deyildim Adəmdən,

                                                       Bir hübab idim, pəst oldum.

                                                   Mərhəba kəmana, þəstə, bir tirə,

                                                   Doqquz fələkləri tikdim bir-birə,

                                                   Rüstəmi-dəstaný etdim bir-birə,

                                                   Gör necə qəribə zəbərdəst oldum.

                                                   Þikar istər ikən, damə düþdüm mən,

                                                   Bir siyahməst olub camə düþdüm mən,

                                                   Nəbati, sübh ikən þamə düþdüm mən,

                                                   Bir əfi ilana paybəst oldum.

 Seyid Əbülqasim Nəbatinin gəraylýlarý içərisində dini- fəlsəfi ideyalarýn baþlýca yer tutduðu þeirlərindən biri də “Aman, aða, sənə qurban, Məni salma nəzərdən sən!” misralarý ilə baþlayan, 7 bənddən ibarət olan “Sən” rədifli gəraylýsýdýr. Bu gəraylýda da biz þairin yaradýcýlýðýnda gerçəklikdən, reallýqdan daha çox ilahi varlýðýn tərənnümünü görür, þairin təfəkküründə, dünyagörüþündə dini motivlərin, dini təsirlərin varlýðýný aydýn hiss edirik.

 Nəbatinin rədifsiz gəraylýlarýna nümunə kimi, “Genə fələklər ünüþdü Qurban-qurban sədasýndan”, “Nə xoþlayýb xaným bilməm, Xərab Kürdəþdi, Kürdəþdi”, “Sənə qurban, gətir saqi, Bircə piyalə, piyalə”, “Abad olsun görüm, yarəb, Künci-meyxanə, meyxanə!” və “Genə gəldi bahar fəsli, Bülbül gəldi dadə, dadə” misralarý ilə baþlayan þeirləri misal göstərə bilərik.

 Seyid Əbülqasim Nəbatinin gəraylý janrýnda yazdýðý þeirləri bu gün də təravətlidir, bədii cəhətdən kamil sənət inciləri kimi oxucularýn zövqünü oxþamaq iqtidarýndadýr. Bu hə þeydən öncə þairin bədii qüdrəti ilə ana dilinə vurðunluðundan sadə, anlaþýqlý xalq deyimlərindən bacarýqla, ustalýqla istifadə etməsinin nəticəsidir.