Toplumlarýn engelliliðe bakýþý çoðu zaman yasa metinlerinden ya da toplumsal kampanyalardan deðil, evlerin içinde kurulan cümlelerden anlaþýlýr. Engelli bireylerin toplumsal hayatta karþýlaþtýðý ayrýmcýlýðýn ilk filizlendiði yer ne yazýk ki en güvenli olmasý gereken alan, yani ailedir. Birçok aile engelli bireyi koruma refleksiyle, farkýnda bile olmadan onu karar alma süreçlerinden dýþlayarak, baðýmsýzlýðýný zedeler. Bu durum, yalnýzca bireyin özgüvenini deðil, toplumsal katýlýmýný ve kiþisel geliþimini de olumsuz etkiler.

Saðlamcý zihniyet ailede baþlar.

Eðer bir ailede biri engelli, diðeri engelli olmayan iki çocuk varsa, ebeveynler çoðu zaman her cümleye “tek saðlýklý çocuðum” diyerek baþlar.

Çünkü engelli olmayan çocuðu bir tür “hayat sigortasý” olarak görürler.

Bu bakýþ açýsý yalnýzca kelimelerde kalmaz; davranýþlara, beklentilere, aile içindeki rollerin daðýlýmýna kadar sirayet eder. Engelli birey, çoðu zaman kýrýlgan, edilgen ve korunmasý gereken biri olarak görülürken; engelli olmayan çocuk hem kendi hayatýný yaþamasý hem de ileride kardeþinin sorumluluðunu almasý beklenen “kurtarýcý” figüre dönüþtürülür.

Oysa bu algý temelden yanlýþtýr.

Çünkü engelli olmak, birey olmayý ortadan kaldýrmaz.

Her engelli birey, Baðýmsýz Yaþam Hakký’na sahiptir.

Bu yazýmda, saðlamcýlýðýn nasýl toplumsal bir sorun hâline geldiðini, ailedeki tutumlarýn bireyin yaþamýný nasýl þekillendirdiðini ve engelli bireylerin Baðýmsýz Yaþam Hakký baðlamýnda neden daha çok desteklenmesi gerektiðini tartýþacaðýz.

Saðlamcýlýk Nedir?

“Saðlamcýlýk” (ableism), bireylerin bedensel veya zihinsel yeterliliklerine göre deðer gördüðü, engelli bireylerin ise bu ölçütlere uymadýklarý için dýþlandýðý ya da önemsizleþtirildiði bir düþünce sistemidir. Saðlamcý zihniyet, çoðu zaman farkýnda bile olunmadan dile yerleþmiþ ifadelerde ya da iyi niyetli görünen davranýþlarda kendini gösterir. Bu zihniyetin temelinde, yalnýzca ‘saðlýklý’ bireylerin üretken, baðýmsýz ve deðerli olduðu inancý yatar. Engellilik ise bu perspektiften bir “eksiklik”, bir “yük” ya da bir “talihsizlik” olarak deðerlendirilir.

Ailede Saðlamcýlýk: Gizli Ayrýmcýlýk

“Tek saðlýklý çocuðum” ifadesi, ilk bakýþta sýradan bir taným gibi görülebilir. Ancak bu cümle, engelli çocuðun “saðlýksýz”, “eksik” ya da “normal dýþý” olarak algýlandýðýný gösterir. Dahasý, diðer çocuðun ‘hayat sigortasý’ olarak konumlandýrýlmasý, engelli bireyin ileride baðýmsýz bir yaþam süremeyeceði, sürekli bakým ve destek ihtiyacý içinde olacaðý varsayýmýna dayanýr. Bu da aslýnda çocuðun özne olmaktan çýkarýlýp nesneleþtirilmesi anlamýna gelir.

Aile içinde eþitsiz sevgi daðýlýmý, beklentilerin yalnýzca “saðlam” çocuða yüklenmesi, engelli çocuðun sürekli korunmasý, kollanmasý veya göz ardý edilmesi gibi davranýþlar, bireyin özgüvenini zedeleyerek onun toplumsal hayata katýlýmýný da sekteye uðratýr.

Baðýmsýz Yaþam Hakký: Lüks Deðil, Haktýr

Engelli bireylerin en temel haklarýndan biri Baðýmsýz Yaþam Hakkýdýr. Bu hak, bireyin kendi kararlarýný verebilmesi, yaþamak istediði yeri seçebilmesi, eðitim ve iþ hayatýna eriþiminin olmasý, sosyal hayata katýlabilmesi gibi temel yaþam alanlarýný kapsar. Ancak saðlamcý bir aile yapýsý, çocuðun henüz erken yaþlardan itibaren kendi adýna karar vermesini engeller.

Engelli bireylerin “özel” muameleye deðil, “eþit” fýrsatlara ihtiyacý vardýr. Ne sürekli bakýma muhtaç görülecek kadar edilgen, ne de hayranlýk duyulacak kadar istisnai bir konuma yerleþtirilmelidir. Her birey gibi onlarýn da sýradan olma, hata yapma, geliþme ve kendi yaþamlarýný þekillendirme hakký vardýr.

Toplumun Yansýmasý: Kamusal Alanda Saðlamcýlýk

Ailede baþlayan saðlamcý anlayýþ, zamanla topluma sirayet eder. Okullarda “ekstra sorumluluk”, iþ yerlerinde “risk” olarak görülme, kamusal alanda “yardýma muhtaç birey” algýsý odaklý yaklaþýmlar hep bu zihniyetin ürünüdür. Bunlarýn hepsi, o ilk cümlede gizlidir: “Benim sadece tek saðlýklý çocuðum var.” Oysa engelliliðe bakýþ açýmýzý bireyin haklarý temelinde dönüþtürmediðimiz sürece, toplumsal eþitlikten söz etmek mümkün deðildir.

Ne Yapmalý?

Dil Dönüþmeli: Engellilikle ilgili kullanýlan dilin ayrýmcý deðil, kapsayýcý olmasý gerekir. “Engelli ama zeki”, “yine de baþarýlý” gibi ifadeler bile bilinçli bir þekilde terk edilmelidir.

Aile Ýçi Eðitim Artmalý: Ailelere yönelik bilinçlendirme programlarý, engelli bireyin haklarýna ve potansiyeline dair farkýndalýk oluþturmalýdýr.

Baðýmsýz Yaþam Modelleri Desteklenmeli: Kamu politikalarý, bireyin kendi ayaklarý üzerinde durabileceði sistemleri (kiþisel asistanlýk, eriþilebilirlik, eðitim ve istihdam olanaklarý) yaygýnlaþtýrmalýdýr.

Medya Temsili Deðiþmeli: Engellilik hâli bir “drama” ya da “ilham verici baþarý öyküsü” dýþýnda da var olabilmelidir.

Sözün özü olarak:

Saðlamcý zihniyet, bireyin kimliðini görmezden gelen, onun yerine sýnýrlayýcý bir çerçeve çizen görünmez bir duvardýr. Bu duvarý yýkmak, yalnýzca yasal reformlarla deðil, aile içinde baþlayan düþünsel bir dönüþümle mümkündür. Çünkü engelli olmak, birey olmamak anlamýna gelmez. Tam tersine, her engelli birey, potansiyelini gerçekleþtirebilmek için yalnýzca fýrsata ve eþitliðe ihtiyaç duyar. Aileler, bu deðiþimin ilk ve en güçlü halkasý olabilir.

Birey haklarý ekseninde engellilik konusunu ele alýrken aile içi tutumlarýn etkisini görünür kýlmayý amaçladýðým bu yazýdaki amacým, suçlayýcý deðil, dönüþtürücü bir bilinçle hareket etmek ve her bireyin eþit yaþam hakkýna sahip olduðunu yeniden hatýrlatmaktýr.

Engellilik, bireyin yaþamýný yeniden düzenleme ihtiyacý doðurabilir; ancak bu, bireyin deðersizleþtiði veya kendi hayatýna dair söz hakkýný yitirdiði anlamýna gelmez. Tam aksine, toplumsal eþitliðin gerçek ölçütü, bireylerin çeþitliliðini kabul etmek ve bu çeþitliliði desteklemektir.

Bu yüzden dönüþüm, dýþarýdan deðil içeriden baþlamalýdýr. Ailelerin bakýþ açýsýný dönüþtürmeden, yasalarda yapýlan deðiþiklikler ne kadar iyi niyetli olursa olsun tam anlamýyla karþýlýk bulmaz. Engelli bireylerin haklarýný konuþurken, önce kendi dilimizi ve niyetimizi gözden geçirmeliyiz.

Çünkü her birey gibi, engelli bireyler de kendi yaþamlarýnýn öznesi olmaya layýktýr.