Elnur Rəsuloðlu (Əliyev)

 1. Azərbaycan poeziyasýnda sonetin təþəkkül mərhələsi;

 2. Axtarýþ yollarýnda (1920-50-ci illər);

 3. Azərbaycan sonetinin kamilləþmə və kütləviləþmə dövrü (1960-80-ci illər);

 4. Azərbaycan soneti çaðdaþ mərhələdə.

 Yuxarýda sadalananlar içərisində ikinci – “axtarýþ yollarýnda” mərhələsi daha çox diqqət çəkir. Adýçəkilən mərhələni səciyyələndirən filologiya elmlər doktoru H.Həþimli yazýr:

 “Ýlk nümunələri XX əsrin əvvəllərində yaranan Azərbaycan soneti 1920-50-ci illərdə özünün müəyyən sabitləþmə dövrünü yaþayýr. Daha doðrusu, həmin mərhələdə janrýn axtarýþ əhatəsi geniþlənir, əruzdan hecaya keçid tam baþa çatýr, mövzu-problematika əlvanlýðý xüsusi vüsət alýr...” (Hüseyn Həþimli. Azərbaycan poeziyasýnda sonet və terset. Baký, “Elm” nəþriyyatý, 2003, səh.65).

 Bu mərhələdə yazýb-yaratmýþ Abdulla Þaiq (1881-1959), Süleyman Rüstəm (1906-1989), Səməd Vurðun (1906-1956), Əhməd Cəmil (1913-1977), represiya qurbanlarý Əlirza Abdullayev ( ? -1943), Mikayýl Müþfiq (1908-1939), “didərgin þair” Almas Ýldýrýmla (1907-1952) yanaþý, Azərbaycan poeziyasýnda öz yeri olan Əliaða Kürçaylý (1928-1980) da sonet yaradýcýlýðý ilə məþðul olmuþdur. O, 1954-1959-cu illər arasý dörd sonet qələmə almýþ, Azərbaycan sonetinin tematika və problematikasýnýn xeyli geniþlənib sənətkarlýq məziyyətlərinin daha da dolðunlaþdýðý üçüncü – kamilləþmə və kütləviləþmə dövrünün (1960-80-ci illər) əvvəllərində, yəni 1962-ci ildə iki sonet yazmaqla bu dövrdə “...ədəbiyyatýmýzda bu janra ardýcýl müraciət edən, çoxsaylý və dəyərli sonetlər yazan A.Babayev, Þ.Aslan, Abbasaða kimi istedadlý þairlərin...” (Hüseyn Həþimli. Azərbaycan poeziyasýnda sonet və terset. Baký, “Elm” nəþriyyatý, 2003, səh.81) sonet yaradýcýlýðý yollarýnda “mayak” rolunu oynamýþdýr.

 “…Onun (Əliaða Kürçaylýnýn – E.R.) sonetlərində misralarýn müxtəlif heca ölçülərində olmasý, rəngarəng bədii təsvir və ifadə vasitələri, az sözlə dərin məna çatdýrmaq məharəti ilk baxýþda diqqəti cəlb edir...” (Hüseyn Həþimli. Azərbaycan poeziyasýnda sonet və terset. Baký, “Elm” nəþriyyatý, 2003, səh.76).

 Bizim burada məqsədimiz Ə.Kürçaylýnýn hamýsý italyan soneti formasýnda olan sonetlərini yenidən təhlilə cəlb etmək deyil. Biz mərhum þairin sonet yaradýcýlýðý haqqýnda dolðun təsəvvür yaratmýþ təhlillərdəki bəzi qaranlýq məqamlara aydýnlýq gətirməkdən ötrü əldə olan faktlarý aþaðýda sistemli þəkildə nəzərinizə çatdýrmaðý lazým bilirik:

 1) “Bir qýz keçir küçədən – bir gözəllik timsalý” misrasý ilə baþlanan sonet (Baký, 1954)

 Qafiyələnmə sistemi: abab cçcç dde əəe

 Heca ölçüsü: 14-lük (7+7)

 2) “Ýnsan yalnýz bir dəfə gəlir dünya üzünə” misrasý ilə baþlanan sonet (Baký, 1954)

 Qafiyələnmə sistemi: abab cçcç dde əəe

 Heca ölçüsü: 14-lük (7+7)

 3) “Yaman oxþayýrsan deyirlər, mənə” misrasý ilə baþlanan sonet (Kislovodsk, 1955)

 Qafiyələnmə sistemi: abab cçcç dde əəe

 Heca ölçüsü: 11-lik (6+5)

 4) “Etiraf” və ya “Bilmirəm iþin nə, sənətin nədir” misrasý ilə baþlanan sonet (1959)   Qafiyələnmə sistemi: abba cçcç dde əəe

 Heca ölçüsü: 11-lik (6+5)

 5) “Torpaq quruyurdu, yaðdý yaðýþlar” misrasý ilə baþlanan sonet (1962)

 Qafiyələnmə sistemi: abab cçcç dde əəe

 Heca ölçüsü: 11-lik (6+5)

 6) “Məhəbbət yolunda yorulmur ürək” misrasý ilə baþlanan sonet (1962)

 Qafiyələnmə sistemi: abba cçcç dde əəe

 Heca ölçüsü: 11-lik (6+5)

 Sual oluna bilər ki, bəs niyə “Bilmirəm iþin nə, sənətin nədir” misrasý ilə baþlanan sonetin yazýlma tarixi Kürçaylýnýn “Bütövlük”lə (Baký, “Yazýçý” nəþriyyatý, 1978) “Seçilmiþ əsərləri”nin (Baký, Azərnəþr, 1989) müvafiq olaraq 254 və 240-cý səhifələrində 1961-ci il kimi göstərilib?

 Bu suala cavab olaraq onu deyə bilərik ki, biz göstərdiyimiz 1959-cu il tarixi heç də göydən düþmə deyil. Əliaða Kürçaylýnýn 1960-cý ildə nəþr olunmuþ “Cavabsýz məktublar” (Baký, Azərnəþr) kitabýnýn 57-ci səhifəsinə nəzər yetirsək, bu sonetin “Etiraf” adý ilə getdiyinin þahidinə çevrilərik. 1959-cu ildə qələmə alýnýb 1960-cý ildə çap olunmuþ sonet heç vaxt 1961-ci ildə yazýla bilməzdi. Bu heç bir məntiqə sýðan iþ deyil.

 Ə.Kürçaylýnýn son iki -  5 və 6-cý sonetlərinin qələmə alýnma ili þairin “Þeirlər” (Baký, Azərnəþr, 1963) kitabýnýn müvafiq olaraq 17 və 29-cu səhifələrində verilən 1962-ci il tarixinə əsasən müəyyənləþdirilib dəqiqləþdirilmiþdir.

 Ən sonda onu da qeyd etməliyik ki, əgər biz bu kiçikhəcmli yazýmýzla Kürçaylýnýn sonetlərinin təhlillərində olan bəzi qaranlýq məqamlara müəyyən mənada aydýnlýq gətirə bildiksə, bu bizim üçün böyük nailiyyətdir.