Hakan Erdem
Neye Osmanlýca diyoruz?

04.03.2018 Pazar

Osmanlý yazarlarý, mesela Ahmed Cevdet Paþa, “Osmanlý dili” dendiðinde küçük bir grup seçkinin kullandýðý anlaþýlmaz bir yazý dilini anlamýyordu.

Geçen yazýmda dilde sadelik konusunu zamansallýk boyutu katarak tartýþmanýn ve sadeleþmenin lineer bir kronolojisini oluþturmanýn güçlüklerine deðinmiþtim. Gerçekten de yalýn bir dille yazýlmýþ metinlerle, söz sanatlarýyla süslenmiþ olanlarýný ayný anda görebiliyoruz. Divan þairleri ve münþilerin aðdalý bir dille yazdýklarý yolunda bir genelleme tabii ki yapýlabilir ama orada da bu üslûpla yazanlarýn Türkçe bilmediklerini veya daha yalýn bir Türkçeyle yazamadýklarýný söyleyemeyiz. Ayný þair / yazarýn ayný metninde her iki tarzý sergilediðini gördüðümüz hâller bile oluyor. Yine de meseleye yazarlar / þairler açýsýndan deðil, ürettikleri metinler açýsýndan yaklaþmanýn daha saðlýklý olduðu düþüncesindeyim. 

Ortaya konan edebî ürünün diline nasýl bir isim verileceði de epeyce tartýþýlmýþtýr. Hâlâ yaygýn bir anlayýþa göre, bir metin ne kadar “tasannu” (sanatlý, olduðundan farklý göstermek amacýyla süslü, yapmacýk) ile yazýlmýþ, ne kadar çok Arapça- Farsça kullanýyorsa “Osmanlýca”, ne kadar yalýn ve anlaþýlýrsa “Türkçe”dir. Mesela, merhum Agâh Sýrrý Levend, Türk Dilinde Geliþme ve Sadeleþme Safhalarý adlý meþhur eserinde, Osmanlý dönemindeki Türkçeye genel anlamda Osmanlýca denemeyeceðini, her Türkçenin Osmanlýca olmadýðý görüþündedir. Ona göre sarayla medresenin desteklediði bir klasik edebiyat, kendine mahsus bir edebiyat meydana getiren tekke ve halk edebiyatýný devam ettirmeye çalýþan bir yeniçeri ocaðý vardýr. Tekke ve halk edebiyatlarýnýn dili Türkçeyken, “klasik edebiyatýn dili ise Arap ve Farsçanýn etkisi altýnda büsbütün baþka bir yol takip eden yapma bir dildi.” Þöyle devam ediyor:

“Bununla beraber, bu yapma dil, ancak hüner ve marifet göstermekten ibaret olan eserlerde yer tutuyor, Türkçe ise, konuþma dili olarak halk arasýnda, yazý dili olarak da halk için yazýlan eserlerde canlýlýðýný muhafaza ediyordu. Hattâ yaþýyan bu sade Türkçe, Divan þairlerinin eserlerinde bile görülmekte idi. Onlar da halk için yazmak istedikleri zaman açýk Türkçeye baþvuruyorlardý.

O halde, ilk günden beri yanyana yürüyen iki ayrý dille karþý karþýya bulunuyoruz, demektir. Biri konuþulan ve yazýlan Türkçe, öteki ise yalnýz bazý aydýnlar için yazýlan fakat hiç konuþulmayan yapma Türkçe. Bunlarý birbirinden ayýrdetmek için adlandýrmaða elbette lüzum vardýr. Hangisine Türkçe, hangisine Osmanlýca diyoruz?”

Levend, daha sonra örneklendirmeye gidiyor. Ona göre, “Kafasýný kýlýçla gövdesinden ayýrdý” cümlesi Türkçedir, Nergisî’nin ayný eylemi anlatmak için kullandýðý “Mikrâs-ý tîg ile gerden-i kâfur’iltibasýndan fark-ý pürlemeânýný cüdâ kýldý” cümlesi Osmanlýcadýr. Aslýnda Nergisî’nin, ilk cümleden daha fazlasýný söylediðini, cümlesinin uzunluðuna bakarak bile anlayabiliriz, ama þunu söylüyor: “Parlayan tepesini kâfura benzeyen boynundan, kesecek kýlýç ile ayýrdý”.  Meselenin, Türkçe kelimeler yerine basitçe Arapça ve Farsça kelimeler kullanýlmasýndan ibaret olmadýðý, ikinci cümledeki nitelendirmelerden kolayca görünüyor; burada münþiyâne bir dil kullanýmý söz konusudur.

Levend’in “Osmanlýca” ya verdiði bir diðer örnek ise Baki’nin Sultan Süleyman için yazdýðý mersiyeden alýnmadýr:

“Ey pâybend-i dâmgeh-i kayd-ý nam ü neng

Tâ key hevâ-yi meþgale-i dehr-i bîdireng”

Bu cümlenin bir fiili bile olmadýðýný belirten Levend’in hükmü þöyledir: “Ýki mýsradan ibaret olan bu tam cümlenin içinde bir tek Türkçe kelime olmadýðý gibi, fiil yerine kullanýlan zarf ile birlikte, özne de, nesne ve baðlar da Farsçadýr. Buna Türkçe diyebilir miyiz? Ýþte Osmanlýca diye adlandýrdýðýmýz dil, halkla ilgisini büsbütün kesen bu dildir; Veysî’lerin Nergisî’lerin ve sonradan onlarý takip edenlerin kullandýðý yapma dildir.”

Bir lahza duralým, iki ayrý dil varsa, biri yaþayan ve toplumun kullandýðý Türkçeyse, diðeri ise az sayýda aydýn için yazýlan yapma bir Türkçeyse, ikisi de ayný anda Osmanlý toplumunda bir arada bulunuyorsa, biz neden bu dillerden yapma olanýna “Osmanlýca” diyoruz?  Yalýn, anlaþýlýr bir Türkçeyle yazýlan metinlere neden “Osmanlýca” demiyoruz? Onlar da ayný toplumda, ayný dönemlerde yazýlmadý mý? Bu iki Türkçeden, yalýn olmayan, karmaþýk ve süslü olanýna, Arapça ve Farsçadan yoðun kelime ve bazen de gramer kuralý ödünçlemesi yapanýna, bazen de “yeni” Arapça ve Farsça kelimeler üretenine “Osmanlýca” denmesi ideolojik olarak muhakkak ki yüklü bir tercihtir.

Þu kadarýný söyleyebilirim ki, 19. Yüzyýla gelinceye kadar “Osmanlýca” veya ona karþýlýk gelecek “Lisan-ý Osmanî”, “Osmanlý lisaný / dili” gibi bir kullaným görülmez. Osmanlýlarýn kendi dillerini anlatmak için kullandýklarý kelimeler, “Türkçe”, “Türk dili”, “Türkî” veya   “lisan-ý Türkî”dir. 19. Yüzyýlda “Osmanlý milleti” gibi yeni bir siyasî kimliðin icat edildiði bir dönemde, diðerlerinin yanýnda “Osmanlýca” veya “lisan-ý Osmanî” kelimeleri de kullanýlýr olmuþtu ama o zaman, bu kelimelere, bugün yüklenen olumsuz deðerlerin hiçbirinin atfedilmediði görülüyor. 

Sanýrým bu noktayý en iyi, Levend’in, Cevdet Paþa’nýn Kýsas-ý Enbiya’sýndan aktardýðý þu sözlerde görebiliriz: 

“Eþ’ar-ý Osmaniyye berveçh-i bâlâ Acem tarzýna döküldüðü gibi kudema-yý münþiyan-ý Osmaniyye, nesirlerinde dahi bu tarz üzere tarik-i tescî’i iltizam etmekle, havâsa mahsus bir lisan peyda olarak artýk tahririmiz takririmize uymaz oldu. Fesahat ise beynennas zebanzed olan elfaz ile ifade-i meram demek olduðundan, nazmýmýz gibi nesrimiz dahi fesahatten ârî ve tumturak-ý elfazdan ibaret bir suret kesbetti.  Hayli zaman bu hal üzere gitti. Nihayet Sultan Mecid asrýnda Sultan Osman’ýn açtýðý çýðýra avdetle lisân-ý Osmanîye ehemmiyet verilerek edebiyat-ý Osmaniyye revnak buldu. Ve söylendiði gibi fasihâne ve beligâne yazýlýr oldu.”

Cevdet Paþa’nýn söyledikleri oldukça açýk yine de burada olduðundan daha sade yazdýðý zamanlar vardýr. Kýsaca, Osmanlý þiirinin Acem tarzýna döküldüðü gibi Osmanlý nesrinin eski ve büyük münþileri de kafiyeli, sec’li yazma yolunu tutmuþ. Seçkinlere mahsus bir dil ortaya çýkýp yazýmýz konuþmamýza uymaz olmuþ. Anlaþýlýrlýk ise insanlar arasýnda dilden dile dolaþan kelimelerle meram anlatmakla olacaðýndan þiirimiz gibi düzyazýmýz da açýklýktan uzak, tumturaklý kelimelerden oluþur bir hâle gelmiþ. Sonunda Abdülmecid zamanýnda Sultan Osman’ýn açtýðý çýðýra dönülmüþ, Osmanlý diline önem verilmiþ, Osmanlý edebiyatý parlamaya baþlamýþ ve konuþulduðu gibi açýk ve anlaþýlýr bir þekilde yazýlýr olmuþ.

Görüldüðü gibi Cevdet Paþa da yalnýz havâsýn kullandýðý bir dilden yakýnýyor,  konuþulan dil ve yazý dilinin uyumsuzluðunun bir sorun olduðuna dikkat çekiyor. Eski münþilerin ve þairlerin oluþturduklarý o dili o da fasih bulmuyor ve beðenmiyor. Fakat o tumturaklý kelimelerden ibaret bir hâle gelen dile de “Osmanlýca” demiyor. Tam tersine, Abdülmecid döneminden baþlayarak açýk ve anlaþýlýr bir þekilde yazýlmaya baþlayan dile “lisân-ý Osmanî” diyor. Uzun sözün kýsasý, onun için Osmanlý dili küçük bir grup seçkinin kullandýðý anlaþýlmaz bir yazý dili deðildir!

Ben de “Osmanlýca” denince kaçýnýlmaz olarak tasannulu, sanatlý, yapma bir dili deðil Osmanlý Türkçesini anlýyorum. Osmanlý Türkçesi olup çok sade yazýlan metinler olduðu gibi, yazandan- üretenden baþka kimsenin anlamayacaðý son derece karmaþýk, hatta bozuk ifadeli ve yapay bir dille yazýlmýþ metinler de vardýr. Bu arada, bazý kavram ve nesne adlarýnýn Türkçede bulunmadýðý için baþka dillerden alýndýðý yolundaki yaygýn görüþ de her zaman doðru deðildir. Türkçede “araba” kelimesi bulunmadýðý için mi Esad Efendi “gerdûne” demiþti? “Güzel yazý” hünerleri sergilemeye çalýþanlarýn tercihlerinden yola çýkarak herhangi bir dilin kelime yeterliliði hakkýnda bir hüküm verilemeyeceði gibi Türkçe hakkýnda da verilemeyeceði kanýsýndayým. Yukarýdaki örneklerde, Nergisî’den yapýlan alýntý aðýr bir Osmanlýca inþa örneðidir.  Baki’nin o beyti ise Türkçe olmadýðý için Osmanlýca da deðildir, Farsçadýr, ama þükür, Baki’nin tek beyti de o deðildir!

“Saray” ile Levend’in (ve daha baþkalarýnýn) anladýðý veya anlamlandýrdýðý þekliyle “Osmanlýca”, yani o musanna ve yapma dil arasýndaki iliþkiye gelelim.  Sarayýn, Osmanlý klasik edebiyatýný desteklediði hatta o edebiyatýn üretilmesine doðrudan katýldýðý söylenebilir tabii ki. Þairlerin ve yazarlarýn teþvik edilmesinin ötesinde, Avnî (Fatih), Muhibbî (Kanunî), Muradî (III. Murad) gibi mahlaslarla yazan ve kendileri de divan sahibi olan çok sayýda Osmanlý sultaný vardý. Ama o klasik edebiyat “Arap[ça] ve Farsçanýn etkisi altýnda büsbütün baþka bir yol takip eden yapma bir dil” ile mi üretiliyordu, emin deðilim.

Avnî’nin elbetteki daha az yalýn bir Türkçeyle, hatta ona bakarsanýz Arapça ve Farsça dizeleri bile var ama “Bir güneþ yüzlü melek gördüm ki ‘âlem mâhýdur / Ol kara sünbülleri ‘âþýklarýnýn âhýdur” veya “Sevdün ol dilberi söz eslemedün vay gönül / Eyledün kend’özüni ‘âleme rüsvay gönül” dediðinde o yapma dili mi görüyoruz? Muhibbî, “Benüm servüm benüm cânum n’içün dün gice gelmedün / Güzeller þâhý sultânum n’içün dün gice gelmedün” derken hiç mi anlaþýlmýyor? Ya Muradî, “Sakýn binâ-yý þer‘den koparmagýl bir taþ / Koparsa taþ eger, yarýlur nice bin baþ” dediðinde Eski Anadolu Türkçesiyle yazan hangi þairi utandýrýyor? Sonuçta, yukarýdaki þair sultanlarýn yazdýklarý meydandadýr ve herkes tarafýndan incelenebilir. Ayrýca, tekke ve halk edebiyatý olarak adlandýrýlan ve divan ve münþi edebiyatýnýn karþýsýnda bir yerlerde konumlandýrýlan edebiyatlarda da Arapça ve Farsçanýn büyük etkileri olduðunu görmezden gelemeyiz gibime geliyor.

Her hâlükârda, sarayýn veya tek tek padiþahlarýn herhangi bir yazar veya þaire “Öyle karýþýk ve kapalý yazýn, o kadar yakasý açýlmadýk Arapça ve Farsça kelimeler kullanýn ki kimse tek kelime bile anlamasýn, kamus ellerinden düþmesin” türünden bir yönlendirmede bulunduðunu bilmiyorum. Aksi yönde ise epeyce kanýtýmýz bulunuyor. Cevdet Paþa’nýn, yukarýdaki sözlerinde, Osmanlý devletinde açtýðý çýðýrdan, devletin dili olarak Türkçenin benimsenmesinden dolayý Sultan Osman’a övgü olduðu gibi, döneminin sultaný Abdülmecid de bu yola geri dönerek Osmanlý diline önem vermekle övülüyor. II. Mahmud’un, Takvimhane nazýrý ve vakanüvis Esad Efendi’den umumun anlayabileceði kelimeler kullanmasýný istediðine ve bunlar kullanýlarak yazýlmýþ bir metni,  “sanatlý” yazýlmýþ bir metne tercih ettiðine geçen yazýmda deðinmiþtim.

Dahasý, II. Mahmud’un kaleminden çýkan hatt-ý hümâyûnlardaki dili esas alacak olursak padiþahýn kendisinin de yukarýda tarif edilen türden yapma bir “Osmanlýca” deðil bayaðý bayaðý “Türkçe” yazdýðýný kabul etmemiz gerekecek. II. Mahmud bir hattýnda, “Þu serdar-ý ekremin uzayub da ordu-yu hümâyûna gelememesi çok ehem ve elzem olan maslahatýn geriye kalmasýna bais oluyor. Allah vere þu günden geleydi” diye yazdýðýnda gününün eðitimli kiþilerinin kullandýðý Türkçeden ne kadar uzaktý dersiniz?  (HH 42460) Ayný þekilde babasý I. Abdülhamid’in (1774-1789),  “Gayri bildim, bizim devletin iþi Allah’a kaldý” demesini bugün sokakta kaç kiþi anlamaz?

Son bir husus olarak, açýk ve anlaþýlýr bir Türkçeyle yazýlmasýný teþvik eden padiþahlarýn sadece yaptýklarý ýslahatý halk kitlelerine anlatma kaygýsýyla hareket eden son dönem sultanlarý olmadýðýný, Türkçenin çok daha önceleri de güçlü koruyucularý olduðunu yazacaktým. Yerim kalmadý. Þimdilik Saray’ýn yapma bir dilin oluþturulmasýna önayak olduðu konusunda elle tutulur kanýtlar göremediðimi söylemekle yetineyim.