U. Töre Sivrioðlu

Türkiye’de sekülerizmin kaynaklarý-1

26 Þubat Pazar 2023  

Türkiye’de 1980’lerden itibaren temel gündem maddelerinden biri siyasal Ýslam'ýn yükseliþi oldu. O dönemde aydýnlar Ýslami ritüeller ve söylemlerdeki canlanmayý Osmanlýdan günümüze uzanan Batýlýlaþma, modernleþme, sekülerleþme süreçlerinin baþarýsýzlýðýnýn simgesi olarak görmekteydiler. Bu bakýþ açýsýna göre toplum kendisine giydirilmiþ Batýlý kesim deli gömleðine sýðmamýþ ve nihayet özüne dönmeye karar vermiþti. Bu yorum hem seküler dünyanýn yýkýlýþýna sevinenler hem de aðlayanlarýn ortaklaþtýklarý temel unsurlardan biriydi. Seküler yaþam, kurumlar ve algýlar bizim kültürümüze yabancýydý, bunlar Batýdan ithal edilmiþti. Üç beþ ‘gavur padiþah’ ile cumhuriyet elitleri eliyle toplum bir nebze sekülerleþtirilmiþ; ama yukarýdan gelen bu müdahale halk nezdinde karþýlýk bulmadýðý için de cumhuriyetin birinci yüzyýlý tamamlanmadan sekülerleþme macerasý için alarm zilleri çalmaya baþlamýþtý.

Ýslami eleþtiride haklýlýk payý olduðu muhakkak... Sekülerleþme projesi Osmanlý/Türkiye tarihi boyunca asýl olarak Batýlý kaynaklardan beslendi. Dönemin bakýþ açýsý sekülerleþmeyi salt III. Selim ve II. Mahmud döneminde programatik olarak baþlayan Batýlýlaþma macerasýna endeksliyordu. Bu durumda bizler tutucu, dindar bir toplumken dýþarýdan (Batýdan) gelen rüzgarlar ile sekülerleþmeye zorlanmýþ bir toplumduk. Bu hem modernistlerin hem de tutucularýn ortaklaþtýklarý yegane noktaydý. Aradaki fark modernistlerin dýþarýdan gelen sekülerleþtirici etkileri olumlamasý; tutucularýn ise bunlarý yermesiydi. Yoksa Osmanlýdan bu yana halkýn tutucu ve dindar olduðu ön kabulünü her iki kesim de kabullenmekteydi.

Ben farklý düþünüyorum. Seküler kültür de dinsel kültür gibi bizde zaten içkindi. Batýdan gelen etkiler sekülerizmi daha sistemli ve kurumsal hale getirmiþ olabilir. Ama bana göre Osmanlý toplumu hiçbir zaman Ýslami veya modernist entelektüellerin düþündüðü kadar dindar ve tutucu olmadý. Osmanlý halkýnýn tutucu dindarlardan oluþtuðuna dair yorumlarýn çoðu peþin hükümlere dayanýyordu ve bunlar bir nevi oryantalist yaklaþýmlardý.

Bu konuya dikkatimi çeken genç yaþta bu dünyadan ayrýlan Ýranlý Marksist düþünür Mansur Hikmet (1951-2002) oldu. Mansur Hikmet ölümünden hemen önceki yýllarda Batýlý ve Ýranlý gazetecilerle yaptýðý mülakatlarýnda Ýran’ýn Ýslam ülkesi olarak tanýmlanmasýný hatalý bulduðunu söylemekteydi. Mansur Hikmet’e göre bu ancak ‘kafasýnda bir Müslüman dünya yaratmýþ olan fundamentalistlerin veya Batýlý oryantalistlerin yaklaþýmý’ olabilirdi. Sadece dini kimlikle tanýmlanamayacak derecede zengin bir tarih ve çeþitliliðe dayalý bir kültüre sahip olan Ýran halký, salt Ýslami bir toplum olarak tanýmlanamazdý ve aslýnda hiçbir zaman da böyle bir toplum olmamýþtý. Ýran’daki despotik rejimin, bütün baskýsýna raðmen insanlarýn yukarýdan dayatýlan bu Ýslami kimliði kabullenmemesinin sebebi de buydu. Hikmet oldukça ilginç bir örnek vererek meþhur pop þarkýcýsý Guguþ’un Ýran’da Humeyni’den daha çok sevildiðini de söylemekteydi.

Mansur Hikmet’i okuduðumda benzer evrelerden geçen bir toplum olarak bizimkini düþünmemek imkansýz gibiydi. Geçmiþte nasýl “70 yýllýk laik sistemin toplum iliþkilerini geçmiþten ve gelenekten koparamadýðý” iddia ediliyorsa (ki zaman zaman yazýlarýmda gelenekten bal gibi kopulduðunu savunuyorum) þimdi de pekala 20 senelik ‘anti-seküler’ iktidarýn yönetiminde de toplumun seküler yaþam biçiminden ödün vermeme konusundaki ýsrarýndan söz edilebilirdi. Tepeden gelen bütün yönlendirmelere raðmen –dindar olarak nitelenenler de dahil- ailelerin çocuklarýný imam-hatiplere göndermemekte olduklarýna dair sosyolojik araþtýrmalar yayýnlandý. Teoloji okullarýnda deizmin yaygýnlaþtýðý bizzat Ýslami aydýnlarca bir uyarý olarak dillendirildi. Diyanet’in kadýn-erkek halay çekilmesi aleyhine söylemleri özellikle halayý ibadet gibi gören Kürtlerin tepkisine yol açtý. Þenlikli düðünlerden hoþlanmayan Ýslamcýlarýn alternatif olarak dizayn etmek istedikleri ‘Ýslami evlilik törenleri’ halkta karþýlýk bulmadý (Ýslami evlilik töreni denilen olguyu cenaze merasimine benzeten ve Anadolu insanýnýn düðünü eðlenceyle eþ tuttuðunu kabullenen, ‘içeriden’ bir eleþtiri için Ýsmail Erdoðan’ýn Ýslamcý Düðünler baþlýklý yazýsýna bakabilirsiniz). Alkole karþý mücadele baþarýsýzlýkla sonuçlandý ve milletimiz evde alkol üretme konusunda ileride dünya çapýnda kimya Nobelleri alabilecek yetenekler yetiþtirmeye baþladý.

Türkiye’de katýlým adýyla perdelenen Ýslami bankacýlýk çabasý da baþarýlý olmadý. Günümüzde mevduatýný bu bankalara yatýranlarýn bütün banka müþterilerine oraný sadece yüzde 5’te kaldý. Katýlým bankalarýnýn müþteri bulamamasý nedeniyle din görevlilerinin maaþlarýnýn bu bankalara yatýrýlmasýna karar verildi ve bu karar din görevlilerinin de þikayetlerine yol açtý. Çocuklara dönük çeþitli istismarlarýn dini referanslarla savunulmaya çalýþýlmasý her yönüyle ters tepti ve her kesimden insanýn tepkisine sebep oldu vb. Zaten bu tepkilerin sosyolojik açýdan önemi sadece ‘laikçilerden’, ‘beyaz Türklerden’ deðil kendini mütedeyyin addedenlerden de gelmesiydi.

Özetle millet tüm ideolojik yönlendirme, baský ve özendirmelere raðmen tutucu neo-Ýslamist bir hayat tarzýna ikna edilemedi. Toplumun popüler ikonlarý dahi deðiþmedi. Sýnýr ötesi operasyonlara destek alabilmek için hükümet ehlinin çaðýrdýðý sanatçýlara –ikonik modellere- bakýldýðýnda durum net olarak anlaþýlmakta. Kamuoyunun desteði için çaðrýlan kiþiler normal þartlarda tutucu/dindar ideolojinin en hazzetmeyeceði kiþilerden oluþuyor. Daha önceki bir yazýmýzda deðindiðimiz üzere yardýma çaðrýlan bu ikonlarýn hemen hepsi ‘Ýslami deðerlere’ en uzak kiþilerden oluþmakta. Bu manzara Mansur Hikmet’in Guguþ’un Humeyni’den daha birleþtirici bir ikon olduðunu söylemesiyle uyuþuyor.

Peki, bunun sebebi ne? Türkiye’de seküler kültür neden sanýldýðýndan daha kuvvetli ve dirençli çýktý? Bence sosyologlar artýk bu konuya eðilmeliler. Benim gibi arkeoloji/tarih eðitimi almýþ kiþiler bu durumun mazideki sebeplerini irdeleyebilir ama daha saðlýklý sonuçlar sosyolojik/antropolojik araþtýrmalarla ortaya çýkacaktýr. Ben kendi payýma þöyle bir adým atayým ve Türkiye’de namaz kýlma oranlarýný yorumlamaya çalýþayým. Türkiye’de namaz kýlma oranlarýyla ilgili anketler –bu tür anketlere katýlanlarýn dürüst olma konusunda çekincelerini ayrý tuttuðumuzda dahi-“yüzde 99’u Müslüman” olarak görülen bir ülke için hayli düþük. Milliyet Gazetesi’nin 2012’de yayýnladýðý bir ankette, katýlýmcýlarýn yüzde 27’si beþ vakit namaz kýldýðýný söylerken; yüzde 23’ü ise hayatýnda hiç camiye gitmediðini belirtmiþ. Diyanetin yaptýðý bir araþtýrmaya (2014) göre ise Türkiye’de beþ vakit namaz kýldýðýný belirtenlerin oraný yüzde 42, Cuma namazýna düzenli olarak gittiklerini söyleyenlerinki ise yüzde 57. Halkýn yüzde 7,2'si ise hiç namaz kýlmadýðýný söylemiþ.[1] Gerçi Diyanetin anketleri bu tür konularda pek bir iyimser. Mesela yine Diyanet anketine göre halkýn yüzde 82’si hayatýnda hiç þans oyunu oynamamýþ. Halkýn sadece yüzde 2,3'ü düzenli, yüzde 13’ü ise “ara sýra” toto, loto, piyango vb oynamaktaymýþ. [2]Yani bizim gözümüzle gördüðümüz Nimet Abla kuyruklarý, at yarýþlarý, iddia bayileri, lotolar, totolar hepsini ayakta tutan halkýn yüzde 2,5’uymuþ. Elbette þans oyunlarýndan alýnan vergilerde son senelerdeki anormal yükseliþ Diyanet raporlarýný çürütmekte. 2017’den 2021 yýlýna 5 yýllýk dönem zarfýnda þans oyunlarýndan alýnan vergideki artýþ oraný yüzde 513 olmuþ.  Devlet-i Âlimiz 2021’de bu ‘gayr-i Ýslami’ oyunlardan 6 milyar lira vergi toplamýþ. Vergi oranlarý bu oyunlarda ortalama yüzde 7,5 dolayýndaymýþ. Bu durumda 2021’de þans oyunlarýna halkýmýz 100 milyar lira yatýrmýþ. Yüzde 82’si ‘hayatýnda hiç þans oyunu oynamamýþ’ bir millet için çok ilginç bir baþarý.

Diyanet kadar iyimser olmayan Yeni Akit (2016) ise Türkiye’de beþ vakit namaz kýlanlarýn oranýnýn en ‘bonkör’ anketlerde bile yüzde 30’u geçmediðini belirtmekte. "Türkiye’nin yüzde 70’inin namaz kýlmadýðýný, düzenli namaz kýldýðýný söyleyenlerin de yüzde 70’inin sabah namazýna kalkamadýðýný haberleþtiren Yeni Akit'in yakýn tarihli bir haberine göre de (2021) tüm vakitlerin namazýný kýlanlarýn oraný yüzde 24,4 imiþ.

Buradan çýkarýlan sonuç, Türkiye’de halkýn Ýslam’ýn en önemli þartlarýndan birini yerine getirmediðidir. Peki bu sonuç ne anlama gelmektedir? Ýslami basýn, müteessir bir dille verdiði bu sonuçlardan “insanlarý dinden uzaklaþtýran laikliði, seküler-modernleþmeyi, Batýlýlaþmayý vb." sorumlu tutuyor. Acaba bu doðru mu? Böyle olsaydý, anketlere katýlan kiþilerin ‘ladini’ insanlar olarak etiketleyebilirdik. Ama öyle deðiller. Anketlere katýlanlar Tanrýya inandýklarýný (yüzde 94) ve atalarýnýn mezarlarýný düzenli olarak ziyaret ettiklerini (yüzde 88) belirtmektedirler.

Beþ vakit namaz kýldýðýný söyleyenler yüzde 20’lerde kalýrken çoðu fýkýh ekolünün pek önem vermediði mezar ziyaretleri neden yüzde ’90’lara yakýn. Türkiye’de hayatýnda hiç camiye gitmemiþ insan bulabiliyorsunuz, ama babasýnýn mezarýný ziyaret etmeyeni bulamýyorsunuz. Bunun sebebi nedir? Bana göre bunun açýklamasý Türkler arasýnda yaþamakta olan, Orta Asya’dan kalan gelenekler. Bilindiði üzere Ýslam öncesi Türklerde ibadethane ve düzenli-zamanlý ibadet gibi kavramlar yoktu. Ama mezarlar, atalar kültü, kurganlar, balballar, dilek aðaçlarý vb. çok önemliydi. Bu nedenle kümbet ve türbeler, yatýrlar Ýslamdan sonra da en önemli toplanma merkezleri olmaya devam ettiler. Mesela Arabistan’daki Vahhabiler buralarý putyeri olarak görüyorlardý ve Arabistan’da, Suriye ve Irak’ta egemen olduklarý hemen her yerde türbeleri, yatýrlarý yok ettiler, dilek aðaçlarýný kestiler. Oysa Türkiye’de türbeler, yatýrlar camilerden daha fazla ziyaretçi toplayabiliyor. Mezar ve ata kültünün gücü bana göre Türklerin tarihinin derinliklerinde yatýyor. Bunlar elbette benim görüþlerim. Eski Türk kültürü üzerine çalýþanlar eksik olduðum noktalarýn altýný çizebilirler.

Eski Türklerde din adamý tipi bulunmadýðý için, Türkler Müslüman olduktan sonra da ulemayla pek anlaþamadýlar. Ama bana göre þamanik geleneðin tezahürü olan ermiþ-evliya tabakasýna her zaman saygý duydular. “Ortodoks Ýslam’ýn” çok sayýda karýsý, dükkaný, serveti, malý mülkü olan alim/molla tipiyle uzlaþamadýlar; ama tekkede bir lokma bir hýrka yaþayan, dünyadan elini eteðini çekmiþ ermiþ tipini benimsediler. Hala da din görevlilerinden bu mütevazýlýðý beklemekteler. O nedenle günümüzde gösteriþ içinde yüzen ulema tipini benimseyemiyor, daha doðrusu bu duruma bir anlam veremiyorlar. Çünkü alim, ulema denildiðinde akýllarýna Horasan erenleri, Hoca Ahmed Yeseviler, Yunuslar, Hacý Bektaþlar, Hacý Bayram Veliler gibi bu dünyanýn malýný mülkünü elinin tersiyle itmiþ insanlar geliyor. Bu sebeple þu kadar milyonluk otomobille gezen, yedi yýldýzlý tesislerde kalan, gelirleri ülke bütçeleriyle yarýþan din adamlarýný kültürel genlerinde bir yere yerleþtiremiyorlar. Burada bir hata olduðunu Voltaire ya da Montesquieu üzerine yaptýklarý okumalardan çýkarsamýyorlar. Onlara bunu fýsýldayan geçmiþin ruhu ve kültürel genleri. Ýslamcý aydýnlarýn sanýrým anlamak istemedikleri gerçek bu. Ýnsanlarýn mal mülk düþkünü din adamlarýna, tarikat þeyhlerine gösterdikleri tepkileri sadece onlarýn ‘Batýcý-modern’ kimliklerinden kaynaklandýklarýný sanýyorlar. Ulemaya karþý güvensizliðin, ‘laikçilerin’ anti-propagandasýnýn bir sonucu olmadýðýný, tam aksine Anadolu halkýnýn zihninin bir köþesine kazýndýðýný kabul etmek istemiyorlar.

Bu yazýyý, tam da bu konuyla ilgili olan ve Yýldýrým Bayezid devrinde geçen eðlenceli misalle bitireceðim (bundan sonra da bu türden anlatýlara zaman zaman yer vereceðim). Olayý anlatan Osmanlý tarihçilerinden Neþri (1450-1520). Günümüz Türkçesiyle özetliyorum. Denilir ki bir vakitler, Osman Gazi ve Orhan Gazi zamanýnda kadýlar hep dürüst insanlarmýþ (mefasidden müberra imiþler). Ancak sonralarý hile hurda ve rüþvet kadýlar arasýnda yayýlmýþ. Sonunda bunlarýn rüþvetçiliðinden fesatçýlýðýndan yýlan halk þikayetçi olmuþ. Þikayetler Sultan Bayezid’e vardýðýnda, Bayezid “Ne kadar kadý varsa toplayýp (cem idüb), Yeniþehirde cümlesini bir eve doldurup yakýn (tolayýna odun yýðub od ura) taki bu zalim kadý cümlesi yanalar” demiþ. Çevredekiler “aman sultaným yapmayýn etmeyin” diye yalvarmýþlar. “Bu kadýlar yanarsa halimiz nice olur, kadýsýz, imamsýz ne yaparýz, davalara kim bakacak, halka dinini imanýný kim öðretecek” demiþler. Herkesin güvendiði Arap namlý Hoca söz istemiþ. Hünkarým demiþ siz bunlarý dinlemeyin. Verin hepsine odu gitsin. Bana da müsade edin, gidip Ýstanbul’a varayým, Tekfur’dan (Bizans imparatoru) ruhban (papaz) isteyeyim demiþ. Bayezid Arap Hoca’ya dönüp “Bre devletsüz ruhbanlarý neylersin (ne yapacaksýn)” diye sormuþ. Arap Hoca demiþ ki “Hünkarým ruhbanlarý kadý idelüm. Bu ruhbanlar okumuþ bilgili adamlardýr. Hem de dürüst ve namuslu insanlardýr.  Hem madem kadýlarý kýrýp Kuran hükmünü yok edeceðiz en azýndan bunlar Ýncil ehlidir. Bari kullarýna Ýncil öðretirler” demiþ.

Yani Arap Hoca bu yolla “Kadýlarý yakarsak din, iman da elden gider, bu adamlara da elimiz mecbur" mesajý vererek padiþahý korkutup kararý durdurmuþ. O zaman Sultan Bayezid “E peki ne yapacaðýz, bu adamlarýn rüþvet ve fesatýný nasýl durduracaðýz" diye sorunca Arap Hoca, "efendim bunlarýn düþelikleri (kazançlarý) azdýr, ondan böyle yaparlar" demiþ, Sultan da kadýlarýn varidatlarýný arttýrmýþ.[3]

Bence bu anlatý –elbette bir mit olmakla birlikte- hem Osmanlý’nýn hem de Cumhuriyetin din adamlarýyla olan tuhaf iliþkisini özetlemekte. Devlet ricali ne diyanetle yapabiliyorlar ne de diyanetsiz. Diyanet giderse din iman da gider diye panikliyorlar. Ama diyaneti de ancak varidat musluðunu açarak ellerinde tutabiliyorlar. Musluk ise havuz problemlerine konu olacak derecede açýldýkça açýlýyor o da baþka mesele. 

https://www.gazeteduvar.com.tr/turkiyede-sekulerizmin-kaynaklari-1-makale-1605401