M. NÝHAT MALKOÇ

Çað açýp çað kapayan Fatih Sultan Mehmet’in Osmanlý topraklarýna kattýðý, bugün beþ milyon nüfuslu olan Bosna-Hersek, birçok kadim medeniyetin geçiþ noktasýnda bulunmaktadýr. Baþkenti Saraybosna olan ülkede Müslüman Boþnaklar, Hýrvatlar ve Sýrplar yaþamaktadýr. Farklý etnik gruplarýn, farklý inanç ve kültürlerden beslenen insanlarýn yaþadýðý bir ülke olduðu için hem kültürel hem de demografik açýdan rengârenktir. Öyle ki ülkenin baþkenti Saraybosna’da Osmanlý camisini, Yahudi sinagogunu, Katolik ve Ortodoks kilisesini ayný cadde ve sokakta bulabilirsiniz. Bu yönüyle Avrupa’nýn Kudüs’ü olarak nitelendiriliyor.

Geçmiþten günümüze kadar Bosna-Hersek’te Bizans, Batý Avrupa ve Osmanlý medeniyetleri etkili olmuþtur. Fakat bu güzel coðrafya en çok Osmanlý’nýn elinde kalmýþ, Osmanlý’nýn ileri karakolu vazifesini görmüþtür. Bosna, Osmanlý zamanýnda dört asýr boyunca huzur ve sükûn içerisinde yaþamýþtýr. Fakat Osmanlý, 1878’de bu topraklarý Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðuna terk etmek zorunda kalmýþtýr. Bu hazin durum Boþnaklarý derinden üzmüþtür. Bundan sonra Bosna aradýðý huzuru hiçbir zaman bulamamýþtýr.

1991’de baðýmsýzlýðýný ilân eden Bosna-Hersek, tarih boyunca hep arada kalmýþtýr. Kuzeyle güneyin, batýyla doðunun, Katoliklikle Ortodoksluðun, Sýrplarla Hýrvatlarýn arasýnda… Fakat aðýr bedeller ödeyeceðini bile bile, tarafýný doðru seçmiþ, arafta kalmamýþtýr. Hep iki seçeneðe zorlanan Bosna halký, üçüncü seçeneði zorlayarak doðruyu bulmuþtur.

Bosna’da Osmanlý ruhu

Kendileriyle kan baðýmýz olmamasýna raðmen Türklerle tarihî, kültürel ve sosyolojik baðlarý en güçlü halklardan biridir Boþnaklar. Öyle ki Boþnaklar bugün de kendilerini “Osmanlý torunu” olarak görüyorlar. Dört yüz yýlý aþkýn bir zaman boyunca bir arada yaþama tecrübemiz olmuþ onlarla. Kendilerine huzur ve sükûn bahþeden Osmanlý’yý özlüyorlar.

1463 yýlýnda Fatih Sultan Mehmet tarafýndan fethedilen Bosna, Ýslâm’ý çabuk benimsemiþtir. Bir cihan devleti olan Osmanlý, Avrupa kýtasýndaki bu güzel topraklara birbirinden güzel camiler, medreseler, külliyeler, hanlar, hamamlar ve kýþlalar inþa etmiþtir.

Boþnaklarla çabuk bütünleþmiþiz. Boþnaklarýn, altý asýr boyunca dünyaya adalet mührünü vurmuþ olan Osmanlý-Türk medeniyetine katkýlarý büyüktür. Bosna’da, baþta Sokullu Mehmet Paþa olmak üzere Osmanlý yönetiminde söz sahibi olmuþ yüzlerce idareci yetiþmiþtir. Bunlar Osmanlý’yý vataný bilmiþ ve yükselmesi için gecesini gündüzüne katmýþtýr.

Osmanlý Ýmparatorluðu zayýflayýnca Balkanlara ve bu coðrafyanýn yýldýzý olan Bosna’ya veda etmek zorunda kalmýþtýr. Buram buram Ýslâm ve Osmanlý kokan bu güzel topraklar 1878 senesinde, hiç savaþ yapýlmadan Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðuna devredilmiþtir. Bu durum, Osmanlý zamanýnda huzur bulan Boþnaklarý derinden üzmüþtür.

Osmanlý sadece bir devlet deðil, Balkanlara ve bütün dünyaya huzur ve barýþ getirmiþ bir medeniyetti. Osmanlý medeniyetinin ayrýlmaz bir parçasý olan Boþnaklar, Osmanlý’nýn elinden çýktýktan sonra aradýðý huzuru hiçbir zaman bulamamýþtýr. Bir zamanlar huzur soluyan bu topraklar Birinci ve Ýkinci Dünya Savaþlarýnda iç karýþýklýklara sahne olmuþtur. Osmanlý’nýn birinci sýnýf vatandaþý olan Boþnaklar, Osmanlý aradan çýkýnca, sýrf Müslüman olduklarý için, ikinci sýnýf insan gibi görülmüþlerdir. Medeniyetin beþiði olduðunu iddia eden Avrupa’nýn siyahîleri muamelesine maruz kalmýþlardýr. Her fýrsatta zulme tabi tutulmuþlardýr.

Avrupa’nýn ortasýnda Müslüman bir baþkent: Saraybosna(Sarajevo)

Saraybosna, Avrupa’nýn göbeðinde tam bir Osmanlý þehri… Osmanlý’nýn Avrupa topraklarýnda kurduðu en büyük þehir… Nereye baksanýz ecdadýn izlerini görebiliyorsunuz. Altý yüz bin nüfusa sahip þehrin hâkim siluetini minareler oluþturuyor. Ezanlar baþkentin birçok camisinde minarelerden çýplak sesle okunuyor. Manevî atmosfer fevkalâde…

Hiç kimsenin kazanmadýðý bir savaþtan sonra Saraybosna’da iki ayrý medeniyetin eserleri varlýk mücadelesi vermektedir. Miljacka Nehri‘nin bir tarafý Avusturya-Macaristan döneminin Avrupa tarzý binalarýyla, diðer tarafý ise Osmanlý dönemi mimarisinin özelliklerini yansýtan camileriyle, minareleriyle, külliyeleriyle, kervansaraylarýyla, çeþmeleriyle, köprüleriyle, bedestenleriyle, han ve hamamlarýyla arz-ý endam ediyor.

Saraybosna, þairin deyimiyle “Hayatta kalmak için ölenlerin þehri.” Bir zamanlar kuþatma nedeniyle adeta bir açýk hava hapishanesine dönüþtürülen bu topraklar ne acýlara þahittir. Aradan geçen zaman, savaþýn fizikî mekândaki izlerini silse de yüreklerdeki acýlar hâlâ taptaze. Þehitlikler yaþanan acýlara ve ölümlere tanýklýk ediyor. Binalardaki kurþun deliklerini kapatsanýz da þehitliklerdeki mezar taþlarýnýn haykýrýþýný susturamýyorsunuz. Pazaryeri katliamý hafýzalardan silinmiþ deðil. Saraybosna Tüneli o günlerin canlý tanýðý…

Saraybosna 1992’den sonra dört yýl Sýrp kuþatmasý altýnda kaldý. On binlerce masum insan öldü. On binlercesi de yaralandý. Ýþkenceler, tecavüzler, insanlýk dýþý muameleler…

Güzel þeyler de var Bosna’da. Dünyaca ünlü Boþnak böreði Saraybosna’nýn sofralardaki yüz aký… Mangal kömüründe piþen Boþnak böreði iþtahlarý kabartýyor. Peynirlisi, patateslisi ve ýspanaklýsý yapýlsa da kýymalý olaný daha makbul… Üzerine kaymak, yanýna yoðurt konularak servis yapýlýyor. Böreði çok seven ve çok güzel yapan Boþnaklar, böreðe “burek” diyorlar. Böreði sadece kahvaltýda deðil, günün her saatinde yiyorlar. Saraybosna’ya gidip de Boþnak böreði yemeden dönen, kendini Bosna’ya gitmiþ saymasýn.

Osmanlý’yý yaþayan ve yaþatan mekân:  Baþçarþý

‘Bosna-Hersek’in kalbi tarihî Baþçarþý’da atar’ dersek yeridir. Saraybosna’daki bu kadim çarþý, Balkanlara Ýslâm mührünü vuran Osmanlý’nýn yadigârýdýr. Baþçarþý ve etrafý Osmanlý eserleriyle çevrilidir. Burasý tek katlý mütevazý dükkânlarýyla, tarihî çeþmesiyle, saat kulesiyle, camisiyle, bedesteniyle ziyaretçilerine zaman tünelinde olduðunu hissettiriyor.

Günün her saatinde turistlerin eksik olmadýðý Baþçarþý’ya gittiðinizde kendinizi Bursa veya Safranbolu’daki gibi hissediyorsunuz. O kadar sýcak, o kadar samimi, o kadar bizden.  Bakýrcýlar Çarþýsý’nda bakýr ve gümüþ iþlemeciliðinin en güzel ürünlerini görmek mümkün.

Gazi Hüsrev Bey Camii’nin yanýndaki tarihî sebil hâlâ susayanlarý ferahlatýyor. Baþçarþý’nýn sembollerinden biri olan “Sebil” 1753 senesinde, yolcu ve ziyaretçilerin su ihtiyacýný karþýlamak amacýyla Mehmet Paþa tarafýndan taþ ve ahþaptan yapýlmýþ bir Osmanlý yadigârý. Buradan su içen kiþilerin buraya tekrar geleceðine gönülden inanýlýyor.

Gazi Hüsrev Bey Camii

Gazi Hüsrev Bey Camii, Baþçarþý’nýn merkezinde bulunan beþ asýrlýk bir Osmanlý mabedidir. “Bey Camii” olarak da bilinir. 1531 yýlýnda Osmanlý’nýn sancakbeyi olan Gazi Hüsrev Bey tarafýndan Mimar Sinan’a yaptýrýlan bu kutlu mabet, Baþçarþý’nýn ruhunu yansýtýr. Geniþ bir avluya sahip olan caminin tek þerefeli bir minaresi bulunuyor. Balkanlarýn en büyük camii olan bu güzel mabet, medrese ve kütüphanesiyle birlikte bir külliye görünümündedir.

Kurulduðu dönemde içinde elli bin kitap bulanan Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde zamanýnda kelâm, fýkýh ve tefsir gibi dinî ilimler öðretilmiþtir. Caminin doðusunda Gazi Hüsrev Bey’in, kesme taþtan yapýlan türbesi mevcuttur. Bunlarla birlikte Hünkâr Camii, Ali Paþa Camii, Ferhadiya Camii Bosna-Hersek’teki diðer Osmanlý camileridir.  

Zamanýn durduðu bir Türk köyü: Poçitel

Mostar yakýnlarýndaki Poçitel, eski hâlini hâlâ muhafaza eden küçük ve þirin bir Osmanlý Köyü… Burasý 1467’de Hamza Bey tarafýndan fethedilmiþtir. Osmanlý’nýn en güneydeki garnizonu buradaydý. Hersek bölgesindeki yamaç bir arazi üzerine kurulan bu köy; kalesiyle, camileriyle ve kesme taþtan yapýlmýþ biblo gibi evleriyle Türkiye’nin bir parçasýný andýrýyor. Bu köyde kendinizi Amasya veya Odunpazarý’nda hissediyorsunuz. Zira klasik Türk mimarisinin en özgün ve en güzel örneklerine burada adým baþý rastlayabiliyorsunuz.

Osmanlý’dan derin izler taþýyan Poçitel Köyü, insana huzur veren bir sükûnet diyarý. Sanki içinde hiç kimse yaþamýyor izlenimi verircesine sakin… Tamamen tabiata uyumlu, göz ve gönül zevkimize sunulmuþ tarihî ve insanî bir mekân… Çevreye rahatsýzlýk vermiyor. Sanki uzayýp giden kupkuru bir çölde karþýmýza çýkan yemyeþil bir vaha… Evler, bulunduðu ortamýn bir parçasý gibi, hiç sýrýtmýyor. Güzelliðin sadelikle paralel olduðu gerçeði burada ispatlanýyor sanki. Burasý usta bir ressamýn fýrçasýndan çýkmýþ bir tablo güzelliðindedir.

On altý metre yüksekliðindeki saat kulesinde zaman çoktan durmuþ. Akrep yelkovana akýtmýþ baldýran zehrini. Üç asýr boyunca zamaný soluklayan bu kule, þimdilerde zamandan bîhaber, sanki taþ kesilmiþ. Mahzun bakýþlarla mâziyi adeta yudum yudum içmektedir. Çaðlar aþýp bugünlere gelen yorgun eþya, sükûnetin þalýný atmýþ üzerine; lâl kesilmiþçesine...

Hâkim bir noktada nehri temaþa eden tek kubbeli ve tek minareli Ali Aða Camii müminlerini beklemektedir günün beþ kutlu vaktinde; pak alýnlarýný öpme iþtiyakýyla. Fakat o da kurtulamamýþ zalimlerin bombalarýndan. Caminin kubbesi hedef alýnmýþ. Þimdilerde bir harabeyi andýrmaktadýr. Kutlu mabetle müminleri arasýna tel örgüler örülmüþ sanki. Þimdilerde o eski ihtiþamýna kavuþacaðý ve müminleriyle kucaklaþacaðý günleri özlüyor.

Srebrenitsa 8372 Kabristanlýðý

Takvimler 1992’yi gösterdiðinde Balkan milletlerinin birçoðunu tek çatý altýnda tutan Yugoslavya parçalanýr. Milletler kendi kaderini belirleme telaþý içerisine düþer. Bu baðlamda Bosna, büyük Sýrbistan hayali kuran, gözü dönmüþ Sýrplarýn hedefi olur. Sýrplar Bosna’ya savaþ açar. Boþnaklar adeta bir soykýrýma tabi tutulur. Dört yýl boyunca binlerce Müslüman Boþnak hayatýný kaybeder. Adî iþkence ve tecavüzler birbirini takip eder. Taþ taþ üstünde býrakmazlar. Kültürel miras yok edilir. Bosna’yý harabe haline getiren kanlý savaþ, Dayton Antlaþmasý’yla sona erse de geride kan ve gözyaþýyla sulanmýþ, yanmýþ yýkýlmýþ mahzun bir coðrafya býrakýlýr. Bu antlaþma neticesinde Bosna-Hersek Federasyonu kurulur.

            Bosna Savaþý sýrasýnda Sýrplar Avrupa’nýn ortasýnda vahþilikte sýnýr tanýmaz. Zalim Sýrplar 1995’te BM tarafýndan “Güvenli Bölge” olarak ilân edilen Srebrenitsa’da kelimenin tam anlamýyla Boþnaklarý soykýrýma tabi tutarlar. Güvenliði saðlamak gerekçesiyle Müslümanlarýn elindeki silahlarý toplayan BM barýþ gücü komutaný, þehri Sýrplara teslim eder.

 Gözü dönmüþ Sýrp General Ratko Mladiç denen zalim, aðýr silahlarla bir hafta boyunca, silahsýzlandýrýlmýþ Srebrenitsa’ya adeta ölüm yaðdýrýr. Kadýn ve çocuk ayrýmý yapýlmadan en az 8372 masum insan katledilir. Öldürülen bu 8372 kiþinin cesetleri parçalanýp iskeletleri çýkartýlýr ve bu cesetler krematoryumda yakýldýktan sonra Lahey Mezarlýðý'na gömülür. Srebrenitsa katliamý, Ýkinci Dünya Savaþý’ndan sonra Avrupa’da gerçekleþtirilmiþ en büyük toplu insan kýyýmýdýr. Bu durum hukukî olarak da belgelenmiþtir.

            Lahey Adalet Divaný, Srebrenitsa Katliamýný soykýrým olarak kabul etmiþtir. Lâkin hukuk adýna ne acýdýr ki bunun sorumlusu olarak Sýrbistan’ý görmezler, bu iþten Sýrplarý sorumlu tutmazlar. Böylece zalim Sýrplarýn yaptýðý soykýrým bu dünyada yanlarýna kâr kalýr.

Acýnýn merkezi Srebrenitsa’da (me)denî Avrupa’nýn gözleri önünde sistematik bir soykýrým gerçekleþtirilmiþtir. Asrýn en büyük zulmü olan bu soykýrým sýrasýnda ölenler için “Srebrenitsa 8372 Kabristanlýðý” düzenlenmiþtir. Parçalanmýþ kadýn ve çocuk cesetleri kepçelerle toplu mezarlara taþýnmýþtýr. Toplu mezarlara sadece masum Boþnaklar deðil, insanlýk da gömülmüþtür. Bu kabristaný ziyaret edenler, bu soykýrýmýn korkunç yüzüyle karþý karþýya kalarak adeta ürperirler. Srebrenitsa 8372 Kabristanlýðý, sadece küstah Sýrbistan’ýn deðil, samimiyetsiz bütün Avrupa’nýn yüzkarasýdýr. Ýkiyüzlülüðün mermere kazýnmýþ halidir.

Dünü bugüne baðlayan Mostar Köprüsü

Hersek bölgesindeki Mostar þehri, adýný tarihî köprüden alýr. Tarihî Mostar Köprüsü 1566’da Mimar Sinan’ýn talebesi olan Mimar Hayreddin tarafýndan Neretva Nehri üzerine inþa edilmiþtir. Nehirden 24 metre yükseklikte, otuz metre uzunluðunda ve dört metre geniþliðindeki bu kadim köprü, Mostar kentinin ruhu olarak hafýzalara kazýnmýþtýr. Fakat bu tarihî köprü yapýmýndan 429 yýl sonra Bosna Savaþý sýrasýnda Sýrp ve Hýrvat topçularý tarafýndan bombalanarak yýkýlmýþtýr. Aslýnda o gün, medeniyetimizin sembollerinden biri olan Mostar Köprüsü deðil,  tarih ve insanlýk bombalandý. Barýþ köprüsü olmasýný arzuladýðýmýz bu tarihî köprü 2004 yýlýnda Türkiye’nin katkýlarýyla aslýna uygun olarak tekrar yapýlmýþtýr.  

Birinci Dünya Savaþý’nýn fitilini ateþleyen köprü: Latin Köprüsü

Miljacka Nehri üzerinde Birinci Dünya Savaþý’nýn fitilini ateþleyen köprü olarak bilinen ve “Latin Köprüsü” olarak adlandýrýlan meþhur bir taþ köprü vardýr. Aslýnda bu köprünün bir adý daha var: Gavrelok Köprüsü. Malum olduðu üzere Birinci Dünya Savaþý’nýn baþlamasýna sebep olan hadise, bu köprü üzerinde gerçekleþmiþtir. Avusturya-Macaristan Ýmparatorluðu veliahdý Franz Ferdinand 1914’te tam da bu köprü üzerinden geçerken Gavrilo Princip adlý bir Sýrp milliyetçisi tarafýndan kurþunlanarak öldürüldü. Bu hadiseden sonra Avusturya-Macaristan imparatorluðu Sýrplara savaþ açtý. Bu savaþ kýsa zamanda yayýlarak Birinci Dünya Savaþýna dönüþtü. Köprünün yanýnda bu suikastýn belgelendiði bir müze vardýr.

Bir özgürlük savaþçýsý: Bilge Kral Aliya

            Bosna-Hersek deyince Aliya Ýzzetbegoviç gelir akýllara. “Doðu ve Batý Arasýndaki Ýslâm” isimli deðerli kitabýn da yazarý olan bilge insan Aliya,  1990 senesinde halkýn oylarýyla Bosna-Hersek’in devlet baþkanlýðýna getirilmiþtir. Yugoslavya ordusunda savaþmayý reddeden Aliya, kendini milletinin kurtuluþuna adamýþ, bu yolda çektiði çileleri önemsememiþtir.

O, hayatýnda Ýslâm’ýn izini kendisine iz edinmiþ güzel yürekli bir insan... Bence o, Batý’nýn Ýkbal’idir. Bosna-Hersek onun adýyla özdeþleþti. Özgür Bosna ona çok þey borçludur.

Tanrýsýz bir dünya anlayýþýný kabullenemeyen Aliya, komünizme ve faþizme daima nefret duymuþ, 17 yaþýndayken Ýslâm’da karar kýlmýþtýr. Ondan sonra Ýslâm’ýn en büyük savunucusu olmuþtur. Bu inancýný, yaþadýðý topluma da yayma gayreti içerisinde bulunmuþtur.

2003 senesinde 78 yaþýndayken, çok sevdiði Rabbine iltica eden Aliya Ýzzetbegoviç, makam ve mevkiye kýymet vermemiþ, en büyük makam olarak Allah’a kulluðu görmüþtür.

Bugün Kovaçi Þehitliðinde ebediyet uykusunu uyumakta olan Aliya, “Mezar taþýma Cumhurbaþkaný’ yazmayýn” diyerek bir Müslümanda bulunmasý gereken tevazunun en güzel örneðini ortaya koymuþtur. Bilge Kral, ölmeden evvel yazdýðý vasiyetinde kendisine anýtmezar yapýlmasýna da müsaade etmemiþtir. “Beni þehitlerin yanýna gömün” demiþtir.

Bilge Kral’ýn mezarý hilal þeklindeki bir havuzdan ve üstü açýk sekiz köþeli yýldýz þeklinde bir kubbeden oluþuyor. Mezara yukarýdan baktýðýnýzda bunu rahatlýkla fark edilebiliyorsunuz. Öte yandan Aliya, bugün kendi adýný taþýyan müzede yaþatýlýyor.

Aliya, lideri olduðu Bosna halkýnýn ölümüne engel olamasa da, halkýný kimseye boyun eðdirmemiþtir. Daima dik, diri ve iri durmuþtur. Sadece secdede Rabbine eðilmiþtir.

Bosna, týpký Filistin gibi Osmanlý’nýn ve ümmetin yetimidir. Osmanlý’dan sonra yalnýzlýða terk edilmiþtir. Büyük tahribatlara raðmen Bosna’da atalarýmýzýn kadim izlerini bugün de takip edebiliyoruz. Onca maddî ve manevî tahribata raðmen Müslüman Bosnalýlar inançlarýna gönülden baðlýlar. Bu bizi son derece mutlu ediyor. Bu mazlum millet dünün acýlarýný hiç unutmuyor. Geleneklerine dört elle sarýlýyor; birlik ve beraberliklerini sürdürüyorlar. Türkiye olarak Osmanlý’nýn emaneti olan bu insanlarýn hep yanýnda olacaðýz.