Bir mahkûmun her fýrsatta cezaevi yönetimini-gardiyanlarý-jandarmalarý eleþtirmesi, fiiliyata varan kalkýþmalara öncülük ya da iþtirak etmesi, diðer mahkumlarýn fikir ve davranýþlarýna yönelik yargýlamalarý; olmasý gereken seviyenin üstüne çýktýðý ve akýldan çok duygularýn hakim hale geldiði durumlarda ne gibi bir sonuca ulaþýlabilir? Ulaþýlsa bile ne kadar kalýcý ve somut kazanýmlar elde edilebilir? Ya da varsa, cezaevindeki insanlýk dýþý þartlara, haksýzlýklara bütünüyle sessiz kalýnarak nasýl bir yaþantý sürdürülebilir?

Bulunma fýrsatým olmadý ama herhangi bir sebepten cezaevindeyseniz yapacaðýnýz en iyi þeyler spor yapmak, düþünmek, ibadet etmek, kitap okumak, yazý yazmak, ilim ve fikir sahibi olduðuna inandýðýnýz diðer mahkûmlarýn sohbetinde bulunmaktýr. Bunlarýn tamamý kiþinin beden ve ruh saðlýðýný korumasýna, zihinsel açýdan derinleþmesine ve tekâmülüne yönelik aktivitelerdir. Mahkûmun cezaevi þartlarýný kabullenmesini saðlayacak, bulunduðu ortama uyumunu kolaylaþtýracak bu aktiviteler; bir bakýma tahliye sonrasýnda kurulacak yeni hayatýn da temel taþlarýdýr. Cezaevi þartlarýnýn sebep olduðu mahrumiyet ve kazandýrdýðý zaman; kiþinin kendine daha fazla yönelmesini, içinde kendiliðinden var olan fakat âtýl býrakýldýðýndan tozlanmýþ ve görünürlüðü kaybolmuþ enerjinin fark edilerek aktive edilmesini saðlayacaðýndan, mahkumiyeti sona eren bir mahkum daha donanýmlý bir þekilde hayata dönüþ yapabilecektir.

Çok fazla güncel olaylar ve örnekler üzerinden düþünebilen biri olmamama raðmen giriþ paraðrafýndaki üç sorunun ve ikinci paraðraftaki teorik ifadenin zihnimde belirmesine; biraz koronavirüs salgýný nedeniyle yaþadýðýmýz mahrumiyet ve hürriyet kýsýtlamasý, biraz da her problemi isyan ederek çözmeye çalýþma alýþkanlýðýmýz ve itaat konusunda yaþadýðýmýz doz aþýmý neden oldu. Salgýna baðlý olarak ortaya çýkan mahrumiyet ve kýsýtlama, doðrudan kiþi ve kurumlarla alâkadar þeyler olmadýðýndan isyan alýþkanlýðýmýzý pek fazla tetiklemedi. Bireysel ve maddi sebeplerden dolayý genele yayýlamasa da en baþta kendi saðlýðýmýz için mevcut durumu daha çabuk kabullendik. Zira somut olarak suçlayýp yargýlayabileceðimiz þahýs, kurum ya da bir kitle yoktu ortada. Yeltensek bile onay görmeme olasýlýðýmýzýn yüksek oluþu, böyle bir yeltenmeden alýkoydu bizi. Yaþanan þeyin bir bakýma doðal afet kategorisinde olmasý, esastan çok usûl üzerinden yargýlamalara yol açtý ki, bu da olmasý gereken þeydi. Tabii dozunda kalmak kaydýyla. Kalýp kalmadýðý hususu ayrýca bir tartýþma konusu olup, bilgi ve ilgi alaným dýþýnda kaldýðýndan deðinmeyeceðim.

Evet, kiþi ve kurumlarýn etkisi az olduðundan salgýn neticesinde oluþan doðal ve yapay kýsýtlamalarý çabuk kabullendik. Ortada bir doðal afet vardý çünkü. Alternatif bir çözüm yöntemimiz ve fikrimiz de yoktu. Salgýn duvarlarý pek belirgin olmasa da bir cezaevi ortamý oluþturmuþtu evlerimizde. Daha çok kitap okumaya baþladýk, spor yapma ihtiyacý duyduk, düþünmek için bol bol zamanýmýz oldu. Bir nebze olsun içimize yöneldik böylece. Belki biraz da bu yöneliþ, süreci ve þartlarý çabuk kabullenmemizi saðladý. Tabii her ne kadar fiziksel özgürlük adýna kayýplar yaþasak da çok önemli iki þey kazandýk: Zaman ve içe yöneliþ.

Peki salgýn özelinden baðýmsýz olarak kendimizi, insanlarý, kaderi ve bütünüyle hayatý; tüm kýsýtlamalarýyla birlikte kabullenmekte salgýn döneminde gösterdiðimiz çabukluðu gösterebiliyor muyuz? Ya da haklý olduðumuz anda, haklýlýðýmýz nispetince, doðru yöntemle isyan edebiliyor muyuz?

Her ikisinin de nesnel bir ölçüsü ve cevabý yok elbette. Ama ben bu konuda sýnýfta kaldýðýmýzý düþünüyorum. Bir açýdan bakýlýrsa hayatýn kendisi; kendine has kýsýtlamalarla dolu, duvarsýz ve tel çitsiz bir cezaevi. Cezaevi çünkü mahkûmlarý, gardiyanlarý, jandarmalarý ve bir yönetimi var. Bunlar bazen kiþinin bizzat kendisi; nefsi, vicdaný, aklý, kalbi. Bazen de dini inancý, yaþam tarzý, bakýþ açýsý, felsefi ve ideolojik görüþü. Daha geniþ çapta ise diðer insanlar, devlet ve onun kolluk güçleri, iktidarý, muhalefeti vs. Sadece özgürlükler, dört duvar ve çitlerden oluþan klasik cezaevine göre biraz daha geniþ, o kadar. Ama neticede geniþçe bir hürriyet alaný var ve bu alanýn getirdiði, gaspý durumunda doðru yer ve zamanda, yeterli dozda ve doðru yöntemle isyaný meþru kýlacak haklar da var.

Devlete ve otoriteye isyan-itaat boyutu beni aþtýðýndan meseleyi insan bazýnda irdelemem gerektiði kanýsýndayým. Siyasi boyuta taþýnma ihtimalinin yüksekliði ve benim bu konularda ehil olmayýþým baþlýca sýðýnaðýmdýr. Zira fikir üretemeyeceðim alanda at koþturmaya çalýþmam yersiz ve anlamsýz olacaktýr.

Psikolojik rahatsýzlýk yaþayan insanlarýn ekserisinde kendine, insanlara, meselelere ve hayata isyan durumu söz konusudur. Ýsyan ederler çünkü kendilerini, insanlarý, meseleleri ve hayatý olduðu gibi kabul edemezler. Sürekli sorgular ve eleþtirirler. Bu dört kavram arasýnda müdahalede bulunabilecekleri tek alan "kendileri" olmasýna raðmen onlar insanlarý ve hayatý deðiþtirmeye ve yönlendirmeye çalýþýrlar. Deðiþtiremediklerini gördükçe hüsrana uðrar ve içinde bulunduklarý depresif ruh halini derinleþtirirler. Yaþadýklarý baþarýsýzlýk gün gün keskinleþir ve insanlardan uzaklaþma ve içine kapanma belirtileri göstermeye baþlarlar. Eksiklik, yetersizlik ve tutarsýzlýk duygularý harekete geçmelerini imkansýzlaþtýrýr. Zira ortada kökleþmiþ ve negatif kör inançlar oluþmasýna neden olan çözümsüzlükler mevcuttur. Üzüntü, öfke ve çaresizlik hisleri ruh hali üzerinde belirleyicidir. Zaman zaman þiddete baþvurma eðilimleri oluþabilir.

Ýtaat ehlinde ise düþünce ve inançlarda belli bir mantýklýlýk ve tutarlýlýk vardýr. Mevcut durum kabullenilmiþtir. Kabullenme durumu söz konusu olduðundan sonuç itibariyle açýða çýkan duygu genelde mutluluk ve iç huzurudur. Bu kiþilerin harekete geçmesi kolay olur. Yüzeysel konularda eleþtiriye baþvursalar da bu, kiþilikleri üzerinde tahribat yapmaz. Eleþtirileri dýþa doðrudur ve kolay hüsrana uðramazlar. Sorunun baþ gösterdiði yer kabullenmede aþýrýya kaçýlmasý ve neticede, pozitif de olsa kör inançlarýn, sorgulamaya kapalý düþüncelerin oluþmasýdýr. Genelde iç huzuru vardýr fakat kör inançlar yenilenme ve geliþiminin önünü týkar. Ýnançlarýný muhafaza etmek adýna bunlar da þiddete baþvurabilirler.

Anlaþýldýðý üzere isyan eden insan tipinde sorgulama ve negatif kör inançlarda doz aþýmý varken, itaat eden tipte kabullenmiþlik ve pozitif kör inançlarda doz aþýmý yaþanýr. Biri mutsuzluða ve huzursuzluða neden olur, diðeri baðnazlýða ve yerinde saymaya.

Peki insan hem mutlu olup, hem de deðiþim, geliþim ve yenilenmeye açýk olamaz mý? Elbette bu mümkün. Ýsyan ve itaat arasýnda kurulacak denge ile meseleleri kiþiselleþtirmeden atýlacak adýmlar ciddi katký saðlar. Tarafsýz görebilme, iyimserliðe kayan gerçekçi düþünebilme, inançlarý körü körünelikten çýkarma gibi erdemler kazanmak kiþiyi hem mutlu eder, hem de yenilenmeye açýk hale getirir. Körü körünelikten çýkmak demek, körü körüneliði bile hoþ görebilecek seviyeye gelmek demektir.

Ýsyan-itaat dengesi kendini, insanlarý, meseleleri ve hayatý gerçekçi deðerlendirme alýþkanlýðý kazanmakla mümkündür. Nerede, ne zaman, kime karþý, hangi dozda ve hangi yöntemle isyan/itaat sergileyeceðini bilmek insaný tutarlý ve kararlý yapar. Zira böyle bir isyan ve itaatte duygular deðil akýl ön plandadýr. Kiþi kafasýnýn içindeki ve fiziksel varlýðýnýn dýþýndaki sýnýrlarý bilir. Öngörü kaabiliyeti kazanmýþtýr. Yapabileceklerini ve yapamayacaklarýný, taþýma kapasitesini önceden analiz ettiðinden ortaya çýkacak sonuçlarý göðüslemesi kolay olur. Kiþi kendi içinde kurduðu isyan-itaat dengesini dýþ dünyaya ve günlük yaþantýsýna da yansýtacaðýndan baþkalarýnýn gözünde de olumlu bir etki býrakýr. Herþeyden önce; itaat ettiði için dalkavuk, isyan ettiði için yalancý çoban durumuna düþmez.