Diyarbakır Salnamelerinde Eğitimöğretim Kurumları
Diyarbakır salnamelerinde eğitim öğretim kurumları oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Yayımlanan yirmi salnamenin incelenmesinden oluşan araştırmada tekrarlanan bilgilere gerekmedikçe yer verilmemiştir. Bugünkü şehir sınırları göz önünde bulundurulacak okullara yer verilmiştir.
1.Salname, 1286 (1869-1970) tarihlidir. Bu salnamede eğitim ve öğretim kurumları ele alınmıştır.
2.Salname, 1287 (1870-1871) tarihlidir. Diyarbekir Rüşdiye Mektebi hakkında yer alan bilgi:
Aded-i Şakirdan:150
Muallim-i Evvel Mahmut Hamdi Efendi ve Sanisi Ali Efendi ve Salisi Hüseyin Efendi olup Rik’a hocaları Mektebi-i Vilayet Muavini Feyzullah Efendi ile hulefadan Osman Zeki Bey ve Ali Necip Efendi’dir.
Diyarbekir Protestan Rüştiye Mektebinin öğrenci sayısının 30 olarak yer alan salnamede öğretmen tayini yapılmadığı için ‘’Tomas Efendi himmetiyle tedrisleri icra olunmaktadır.’’ ibaresi yer almaktadır.
3.Salname, 1288(1871-1872) tarihlidir. Bu salnamede Diyarbakır’da yeni açılan okulları görüyoruz.
Diyarbekir Rüştiye Mektebinin öğretmen ve öğrenci sayısında değişiklik yoktur. Protestan Rüştiye Mektebine resmi öğretmen atanmamıştır. Çermik Rüştiye Mektebine Hasan Efendi bakarken Ergani Madeni ve Lice Rüştiye Mektebi faaliyete geçmemiştir.
4.Salname, 1289 (1872-1873) tarihlidir. Bu salnamede ‘’Dahil-i Vilayette bulunan Mekatıb-i Rüştiye ‘’ başlığı altında Diyarbakır’la ilgi verilen bilgiler.
Diyarbekir Rüştiye Mektebi...Muallim-i Üla Mahmud Hamdi ve Sanisi Ali İlmi ve Salisi Hüseyin Efendilerdir.
Ergani Madeni Rüştiye Mektebi...Muallim-i Sanisi Şükrü Efendi
Çermik Rüştiye Mektebi...Muallim-i Sanisi Hasan Efendi
Lice Rüştiye Mektebi...Şeyh Mehmed Efendi
Çüngüş Rüştiye Mektebi ... Mualim-i Sanisi Mustafa Efendi
Hani Rüştiye Mektebi... Mualim-i Sanisi Ali Efendi
5.Salname, 1920(1873-1874) tarihlidir. Bu salnamede 4. salnamede yer alan okulların beraberinde Protestan Rüştiye Mektebine atanan öğretmenlerin isimleri yer almaktadır.Muallim-i Sanisi Mustafa Naci Efendi ve Muallim-i Sanisi Serkis Efendilerdir. Türkçe Muallim-i Mığırdıç Efendi.
6.Salname, 1291(1874-1875) tarihlidir. Salnamenin ‘’Dahil-i Vilayette bulunan Mekatıb-i Rüştiye ‘’bölümünde yeni Rüştiyelerin açıldığını görüyoruz: Palu Rüştiye Mektebi , Eğil Rüştiye Mektebi. Diyarbekir Protestan Rüştiye Mektebinin Muallim-i Evveline Dağlıyan Tomas getirilmiştir. Böylece Protestan Rüştiye Mektebi bir cemaat okulu hüviyetine bürünmüş olur.
7.Salname, 1292(1875) tarihlidir. Diyarbakır merkez ve ilçe kapsamında yer alan okulların öğrenci mevcutları düzenli olarak 7. salnamede yer alır.
Rüşdiye Öğretmen Öğrenci Sayısı -
Diyarbekir Mahmut Hamdi, Ali İlmi, Hüseyin Efendi 125-----125
Çermik Hasan Efendi 25-------25
Ergani Tevfik Efendi 30-------21
Lice Şeyh Muhammed Efendi 23-------25
Palu Hüseyin Efendi 20-------25
Eğil Mustafa Efendi 18-------30
Çüngüş Hasan Efendi 21-------15
Hani Mustafa Efendi 10-------25
Diyarbekir Protestan Dağlıyan Tomas, Serki ve Mığırtıç Efendi ?--------?
8.Salname, 1293(1876) tarihlidir. Bu salnameyle bir önceki salname karşılaştırıldığında hem görevli hem de öğrenci sayısında farklılık görülür.
Rüşdiye Öğretmen Görevli Öğrenci Sayısı
Diyarbekir Mahmut Hamdi, Ali İlmi, Hüseyin Efendi- Mubasır ŞakirAğa 125
Çermik Hüseyin Efendi Bevvab Said Ağa 25
Ergani Tevfik Efendi 30
Lice Fethullah Efendi 25
Palu Hüseyin Efendi 25
Eğil Ali Efendi Bevvab Mahmud Efendi 30
Çüngüş Mustafa Efendi 15
Diyerbekir Protestan Dağlıyan Tomas, Serkis ve Mığıdıç Efendi ?
9.Salname, 1294(1877)tarihlidir. Bu salnamede sadece Diyarbekir Rüştiye Mektebi, Lice Hani ve Diyarbekir Protestan Rüştiye Mektebi hakkında bilgi yer almaktadır.
Diyarbekir Rüştiye Mektebinde yazı muallimi Vahid Efendinin atandığını görüyoruz. Lice Rüştiye Mektebiyle Hani Rüştiye Mektebi’nde değişen bir durum yoktur.(1)
10.Salname, 1300(1882-1883) tarihlidir. Bu salnamede Diyarbekir, Hani ve Lice Rüştiye Mektebi hakkında bilgiler yer almaktadır.
Diyarbekir Rüştiye mektebinde Muallim-i Evvel Mahmud Hamdi Efendi, Müderris Muallim-i Sani Ali Efendi, Muallim-i Salis diğer Ali Efendi ve Rika hocası Vahid efendi öğretim kadrosunda bulunmaktadır.
Lice Rüştiye mektebinde Muallim-i Sani Mehmed Efendidir. Hani Rüştiye Mektebinde yer almasına rağmen Muallim ismi yer almamaktadır.
Rüştiye Askeri Mektebinin derdest-i ikmal, Darü’l-Muallimin’in Derdest-i Küşade, Mekatıb-i sıbyanın Derdest-i tanzim ve ıslah kayıtlarıyla göründüğü salnamede başka kayıt yoktur.(2)
11.Salname, 1301(1883-1884) tarihlidir. ‘’Mektepler’’başlıklı bölümde verilen bilgiler:
Darül-Muallimin Talib aded 6
Rüştiye –i Mülkiye Mektebi (Öğretim kadrosu aynıdır) Aded-i Şakirdan:68
İnas Mektebi: Birinci muallime Zübeyde Hanım ikinci Muallime Esma Hanım, Mubassıra Mevlude Kadın Aded-i Şakirdan:62
Rüşdiye-i Askeriye Mektebi hakkında verilen ayrıntılı bilgiler:
Müdür: Kolağası Hakkı Efendi
Resim Muallimi: Yüzbaşı Şevket Efendi
Arabi Muallimi : Subhi Efendi
Dahiliye Yüzbaşı: Rifat Efendi
Hüsn-i Hatt-ı Türki Muallimi:Vahid Efendi
Riyaziye Muallimi Mulazım-ı Evvel: Hulusi Efendi
Farisi Muallimi Hafız Necip Efendi
Rüştiye-i Askeriye Mektebinde yer alan Aded-i Şakirdan (öğrenci sayısı)
Hıristiyan İslam
- 18 Üçüncü sene
4 34 İkinci sene
4 59 Birinci sene
8 111 Yekün
Rüşdiye-i Askeriye Mektebi hakkında verilen diğer bilgiler : Mekteb-i Mezbur dört sınıf üzerine müretteb olup şimdilik dördüncü sene teşkil olunamamıştır. Mekteb-i Mezbur da tedris olunan Dürüsber-vech-i atidir:
Türkçe İbare Kıraatı, imla tahriri, İlmihal, Hüsn-i Hatt-ı Türki, Sarf-ı Arabi, Gevher-i Sencide, Hesab-ı Mükemmel, Fransızca, Hüsn-i Hatt-ı Fransevi, Resim, Nahv-i Arabi, Gülistan, Coğrafya-yı Muhtasar ve Mükemmel, Kava’id-i Osmaniye, Usul Defteri, Mantık ve Tatbikat-ı Arabiyye, Hendese.
On yedi dersin okutulduğu Rüşdiye-i Askeriye Mektebi, Darü’l-Muallimin, İnas Mektebi yeni açılmış okullar olmasına rağmen Aded-i Şakirdan (öğrenci sayısı) diğer okullara göre oldukça fazladır.
Ergani Madeni Sancağındaki Rüştiye Mektebinde Muallim-i Evvel Mustafa Efendi ve Muallim-i Sani İbrahim Efendi bulunmakta olup öğrenci sayısı 58’dir.
Sübyan Mektepleri’nin durumu şu şekildedir :
Okul sayısı- Öğrenci sayısı -Öğrencilerin Tabiyeti
2 30 Müslim
1 45 Rum
1 30 Ermeni
4 105 Yekün
Çermik kazası Rüşdiye Mektebi Muallim-i Evvel’i Rıza Efendi’nin 20 öğrencisi Çüngüş Rüşdiye Mektebi Muallim-i Sani Mustafa Efendi’nin de 25 öğrencisi bulunmaktadır.
Palu Rüşdiye Mektebinde Muallim olarak Hüseyin Efendi’yle Rik’a Muallimi Mehmed Efendi bulunmaktadır.öğrenci sayısı 36’dır.
12.Salname, (hicri)1302 (1884-1885) tarihlidir. ‘’Mektebler’’ bölümünde yer alan bilgiler:
Darü’l-Muallimin:Talib Aded 6
Rüşdiye-i Mülkiye Mektebi:Muallim-i Evvel Mahmud Hamdi Efendi, Müderris Muallim-i Sani Efendi Ali Efendi Muallim-i Salis Ali Efendi, Muallim-i Hat Şevket Bey.
Aded-i Şakirdan:68
İnas Mektebi :Birinci Muallime Zübeyde Hanım;İkinci Muallime Esma Hanım, Mubassıra Mevlude Kadın.
Aded-i Şakirdan:55
Sıbyan Mektebi için salnamede yer alan bilgi Diyabekir’de sıbyan mektebi bulunup 500şakirdan okutturulmakta ve bir taraftan ibtidai mektebleri açılmaktadır.
Rüşdiye-i Askeriye Mektebi hakkında oldukça ayrıntılı bilgi vardır:
Müdür:Kolağası Hakkı Bey
Resim Muallimi: Kolağası Şevket Efendi
Arabi Hocası: Subhi Efendi Müderris
Farisi Hocası : Hafız Necip Efendi
Dahiliye Mülazım-ı Sanisi :Fehim Efendi
Riyaziye Muallimi: Yüzbaşı Hulusi Efendi
İmla-yı Türki Muallimi: Mülazım-ı Sani Şükrü Efendi
Mantık ve tatbikat-ı Arabiye Hocası: Abdulkadir Efendi
Hüsn-i Hatt-ı Türki Hocası : Vahid Efendi
Dahiliye Mulazım-ı Sanisi :Ahmet Efendi
Mevcut öğrenci sayısının sınıflara göre dağılımı şu şekildedir.
Dördüncü sene :11 Üçüncü sene : 27 İkinci sene:67 Birinci sene: 50
Toplam 155 öğrencinin okuduğu Rüştiye-i Askeriye Mektebine alınacak öğrenciler için aranan şartlara da yer verilmiştir. Mektebe kabul olunacak şakirdan bila-fark-ı mezhep her sınıf etfal-i vatandan olabilirse de sinlerinin on ikiyi tecavüz etmemesi ve mehma –emken Türkçe okuyup yazabilmesi şarttır. Şakirdanın duhul ve hurucda muhtariyeti var ise de bir mani’a-i meşru’aya müstenit olmaksızın mektebden çıkan şakirdan bir daha kabul olunamaz
Yıllara göre sınıflarda işlenilen ders isimleri sırasıyla verilmiştir:
Birinci sene dersleri; İlmihal, İmla-yı Türki, Esma-i Türkiye, Hikayat-ı Müntehabe, Hüsn-i Hatt-ı Türki
İkinci Sene Dersleri; Sarf-ı Arabi, Kava’id-i Farisi, ilm-i Hesab, Fransızca, İmla-yı Türki, Hüsn-i Hatt-ı Türki, Hüsn-i Hatt-ı Fransevi Resm-i Hatti
Üçüncü sene dersleri; Nahv-ı Arabi, ilm-i Hesab, Muhtasar Coğrafya, Gülistan, Fransızca, İmla-yı Türki, Hüsn-i Hatt-ı Fransevi, Hüsn-i Hatt-ı Türki, Resm-i Adi.
Dördüncü sene dersleri; Mantık, Tatbikat-ı Kava’id-i Arabiye, Mufassal Coğrafya, İlm-i Hesab, Usul-i Defteri, Hendese, Fransızca, Kava’id-i Osmaniye, İmla-yı Türki, Hüsni Hatt-ı Fransevi, Resm-i Mücessem .
Lice Rüşdiye Mektebi Muallimi Mehmed Efendi, Hani Rüştiye Mektebi Muallimi Adem Efendi’dir.
Ergani Madeni Sancağı Rüşdiye mektebinde Muallim-i Evvel Mustafa Efendi, Muallim-i Sani İbrahim Rıfkı Efendi’dir. Mevcut Aded-i Şakirdan 58’dir. Mekteb-i İbtidai sayısı iki olup birinin Muallimi Hafız Kamil Efendi olup diğerinin Muallimi derdest-i tayindir. Ergani Madeni sancağında dört sıbyan mektebi vardır:
Bab Aded-i Şakirdan
2 Müslim 20
1 Rum 25
1 Ermeni 20
4…………………65
Palu kazası Rüşdiye Mektebi’nin Muallim-i Sanisi Hüseyin Efendiyle Rik’a Hocası Tevfik Efendi’dir. Aded-i şakirdan 36’dır.
Çermik Rüştiye Mektebi Muallim-i Evveli Rıza Efendi’nin şakirdan sayısı 20’dir. Sıbyan mektebi iki olup şakirdanı 70’tir.
Çüngüş Rüştiye Mektebi Muallim-i Sani Mustafa Efendinin Aded-i şakirdanı 25’tir.
‘’Livanın Mevkii-Hal-i Hazırı ‘’ bahsinde Eğil de Rüştiye Mektebi hakkında bilgi yoktur.
13.Salname, 1308 (1890-1891) tarihlidir. ‘’Erkan ve Me’murin-i Vilayet bölümünde maarifle ilgili bilgiler:
Mekteb-i Rüşdiye-i Askeriye
Müdür Vekili: Yüzbaşı Kasım Efendi
Dahiliye Mülazımı : Halil Efendi
Dahiliye Mülazımı : Ali Efendi
Resim Muallimi: Mülazım-ı Evvel Kerami Efendi
Arabi Muallimi : Subhi Efendi
Farisi Muallimi :Hasan Efendi
Hüsn-i Hatt-ı Türki Muallimi:Vahid Efendi
Lisan Muallimi: Mülazım-ı Evvel Hakkı Efendi
Riyazi Muallimi: Mülazım-ı sani Abdurrahman Efendi
Kava’id-i Osmaniye Muallimi: Abdulkadir Efendi
İmla Muallimi: Baki Efendi
Mekteb-i Rüşdiye-i Askeriyede öğrenci mevcudu 146’dır.
Aded-i şakirdan
Hıristiyan İslam
1 29 Dördüncü Sene mevcudu
3 37 Üçüncü sene mevcudu.
- 51 İkinci sene mevcudu.
- 25 Birinci sene mevcudu.
4 142 Yekün
Mekteb-i Rüşdiye-i Askeriye de görev yapan hizmetliler de özellikle belirtilmiştir: Ser hademe Hasan Ağa, Kapıcı Mustafa Ağa, Hademe de Hüseyin Ağa, Abdullah Ağa, Öner Ağa ve Bogos.
Mekteb-i Rüşdiye-i Askeriye’de okutulan dersler: Türkçe, İbare Kıraatı, İmla Tahriri, İlmihal, Hüsn-i Hatt-ı Türki, Sarf-ı Arabi, Gevher-i Sencide, Hesab-ı Mükemmel, Fransızca, Resim, Nahv-ı Arabi, Gülistan, Muhtasar ve Mükemmel Coğrafya, Kava’id-i Osmaniye, Usul-i Defteri, Mantık ve Tatbikat-ı Arabiye, Tarih-i İslam, Hendese. Mekteb-i Rüşdiye-i Mülkiye’de görev alanlar: Muallim-i Evvel Mahmud Hamdi Efendi, Muallim-i Sani Ali Şevki Efendi, Muallim-i Salis Ali İlmi Efendi, Hüsn-i Hatt Muallim-i yaver Efendi, Bevvab Hacı Abdullah Ağa.
Mekteb-i Rüşdiye-i Mülkiye’nin Öğretim süresi dört yıldır. Öğrenci sayısı ilk üç sınıftaki mevcut, Birinci sınıftan 9,11,21 olmak üzere 56’dır.
Mekteb-i İbtidaiye’de görevliler, Muallim Abdullah Lütfi Efendi, Hüsn-i Hatt Muallimi Fahrisi Hüseyin Efendi, Mubassır Mehmed Efendi ve Bevvab Reşid Ağa’dır.
135 öğrencinin sınıflara göre dağılımı birinci sınıftan itibaren 101, 16, 18’dir.
Maden Sancağı Mekteb-i Rüşdiye-i Mülkiye’de Muallim-i Evvel Ahmet Efendi, Muallim-i Sani Mustafa Efendi, Rik’a Yazısı Muallim-i Efendi görevli olarak bulunmuştur.
Eğil Nahiyesi Mekteb-i Rüşdiye-i Muallim-i Sanisi Ali Efendi’dir. Çüngüş Nahiyesi Mekteb-i Rüşdiye-i Mülkiye Muallimi de Mustafa Efendi’dir.
Palu kazası Mekteb-i Rüştiye-i Mülkiyede Muallim-i Sani Hüseyin Efendi ve Rik’a yazı Muallimi Mehmet Efendi görev almıştır.
Dipnotlar:
(1)Salnamelerde esas aldığımız DBB çevrisidir. 9. Salnamenin bu bölümde çevriden ya da basımdan kaynaklanan bir eksiklik görülmektedir. (İkinci Cilt sh.73)
(2)10. Salnamede basımdan kaynaklanan eksiklik görülmektedir.
(
Diyarbakır Salnamelerinde Eğitimöğretim Kurumları başlıklı yazı
MehmetALİ tarafından
15.04.2010 tarihinde sitemize eklenmiştir. Sitemizde yayınlanan eserlerin hukuki sorumluluğu , kullanılan materyaller ve yazının içeriği yazarlarına aittir.İzin alınmadan kaynak gösterilse bile sayfamızdaki eserler başka yerde yayınlanamaz. Eserlerin izin alınmadan kopyalanması ve kullanılması 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasasına göre suçtur. )
Okuduğunuz Yazının Site Kurallarını İhlal Ettiğini Düşünüyorsanız, Site Yönetimine Bildirmek İçin Tıklayınız.
