M. NÝHAT MALKOÇ

            Eskiden insanlar ramazaný büyük bir arzu ve iþtiyakla beklerdi

            Geçmiþe özlem duymak insanýn doðasýnda vardýr. Ne hikmetse her konuda geçmiþe özlem duyarýz. Bununla beraber yaþadýðýmýz andan da þikâyet eder dururuz. Oysa daha evvel, bugün özlem duyduðumuz geçmiþten þekva ederdik. Nostaljiye meraklý bir milletiz. Gerçi dünle bugünü karþýlaþtýrdýðýmýzda bugünkü hayatýmýzýn düne göre daha çok yozlaþtýðýný görüyoruz. Onun için nostalji arzusu içerisinde olanlara hak vermemek elde deðildir.

            Eskiden insanlar ramazaný büyük bir arzu ve heyecanla beklerdi. Ona madden ve manen hazýrlanýrlardý. Özellikle Þaban ayýnýn son günleri herkesi bir telaþ alýrdý. Ýnsanlar ramazanýn baþladýðýna dair müjdeyi vermek için gece gün demeden hilali gözlerlerdi. Çünkü Ýslâm inanýþýna göre Ramazan ayý, her yýl hilalinin doðuþuyla baþlar. Hilali ilk gören; kendini bahtiyar sayar, müjdeyi Müslümanlara iletirdi. Þer’iye Mahkemelerinde kadýlar, müftüler sabahlara kadar nöbet tutup Ramazan müjdecisini beklerlerdi. Kimsenin içinde þüphe kalmazdý. Gerçi günümüzdeki modern rasathaneler bu meseleye bilimsel bir çözüm getirmiþtir. Fakat bazý Ýslâm devletleri eski huylarýný devam ettirmekte, ramazana bir gün evvel veya bir gün sonra baþlamayý marifet saymaktadýr. Bu böyle gelmiþ böyle gidiyor.

            Çoðumuz günlük hayatýn yoðun karmaþasý içerisinde yok olan deðerlerimizi ne kadar da arýyor ve de özlüyoruz. Eski ramazanlarý hatýrýmýza getirdiðimizde onlarý bir ‘nostalji fýrtýnasý’ olarak zihinlerimizde yaþatýyoruz. Zira zamanýmýzda onlarýn çok uzaðýna düþtük.

Günümüzde birçok þey gibi, ne yazýk ki, ramazanlarýn da içi boþaltýldý, heyecaný ve coþkusu kalmadý. Oysa eskiden ramazan yaklaþýrken herkesi bir heyecan sarardý. Alýþ veriþler ve genel temizlikler yapýlýrdý. Ramazaný, adýna yaraþýr þekilde karþýlamak için herkes seferber olurdu. Ramazan hayatýmýza renk ve ahenk katardý. Ya þimdi, bunlarýn hangisi yaþanýyor?

Eskiden oruçlar misafirsiz açýlmazdý.

            Eskiden iftarlarda misafirsiz sofra olmazdý. Ýnsanlar bir somun ekmeðini dostlarýyla bölüþürdü. Ýftardan sonra teravihe gidilirdi. Ýstanbullular Direklerarasý’na giderek ortaoyunu, karagöz ve meddah seyrederdi. Çaylarýn biri gider, biri gelirdi. Evlerde kalan kadýnlar da musiki âlemleri yapardý. Kahveler Yemen’den gelirdi… Ve her birinin kýrk yýl hatýrý olurdu.

Oysa þimdi, tadý damaklarýmýzda kalan o eski ramazanlarý bir türlü yaþayamýyoruz. Ýnsanlar misafir aðýrlamayý artýk yük olarak görüyor. O zamanlar misafirin bereketiyle geldiðine gönülden inanýlýrdý. Üstelik misafirlere yemek sonunda ‘diþ kirasý’ adý altýnda hediyeler bile verilirdi. Hem yedir, hem de hediye ver… Hangi kültür ve medeniyette var böyle incelik? Bizde vardý iþte, fakat bugün pek çok deðerimiz gibi, onlarý da kaybettik.

Günümüzde evlerimizin baþköþesine “ekran efendi” oturmuþ, önünde topluca saygýyla eðilip donuk bakýþlarla onu pürdikkat seyrediyoruz. Yaþama biçimlerimiz çok deðiþti. Artýk o eski ramazanlarý yaþayamýyoruz. Eski(meyen) gelenek ve görenekler rafa kaldýrýldý.

            O eski ramazanlarda yemekler hazýrlanýr, topun atýlmasý beklenirdi. Dededen toruna kadar bütün aile fertleri sofranýn etrafýný çepeçevre sarardý. Yürekler Allah’ýn emrini yerine getirmiþ olmanýn verdiði hazla dolup taþardý. Ezanlar can kulaðýyla dinlenirdi. Oysa günümüzde insanlar geçim derdine düþmüþ… Kimsenin koþturmaktan kendine ve dostlarýna ayýracak vakti yok. Yarýþ atlarýna dönüþmüþ fertler, oradan oraya koþuþturup duruyorlar. Böyle bir dünyada insanýn, kalbinin ve inançlarýnýn sesini dinlemesi mümkün müdür?

            Eski zaman ramazanlarýnda sofranýn baþköþesinde nefis tatlýlar olurdu. Birbirinden güzel ve özel tatlýlar büyük emekle hazýrlanýr, eþe dosta sunulurdu. Tatlý olur da birbirinden güzel ve özel çeþitli içecekler olmaz mý? Onlar da susayanlara hayat iksiri niyetine sunulurdu.

Tatlýlar ve içecekler çeþitlilik arz ederdi. Hepsi de doðaldý, zira evlerde yapýlýrlardý. Bugün maalesef evlerimizde ne idüðü belirsiz, asit yoðunluðu yüksek kolalar içiyoruz. Ýçeriði hiç de güvenli olmayan bu içeceklerle midelerimizi tahrip ediyoruz. Zamanýmýzda tatlýlar genellikle hazýr geliyor eve. Bu iþle uðraþan iþyerlerinden satýn alýp sofralarýmýza getiriyoruz. Oysa eskiden baklavalar ve bilumum tatlýlar evde hazýrlanýr, herkes bu iþe el verirdi.

Dünün neþeli Ramazanlarý

Müstesna zaman dilimlerinden birisidir mübarek ramazan… Onun için de Müslümanlar tarafýndan büyük bir þevkle karþýlanýr. Bu aya eriþmeden evvel hazýrlýklara giriþilir. Kadýnlar ramazanlýk yiyecekler hazýrlamaya aylar önceden baþlarlar. Yufkalar açýlýr, konserveler yapýlýr. Kadýnlar her gün birbirine gidip bu gibi hazýrlýklarý beraberce yaparlar. Bu ayda büyük bir yardýmlaþma ve dayanýþma örneði gösterilir.

Ramazan deyince hiç þüphesiz ki aklýmýza ramazan davulcularý geliyor. Çok eskilerden bugüne intikal eden ramazan davulculuðu geleneði bugün de devam ediyor. Oruç tutacaklara sahuru haber veren ve kalkýp yemelerini saðlayan bu kiþiler nedense günümüzde bazý kesimler tarafýndan dýþlanýyorlar. Hatta bazý belediyeler ramazan davulu çalýnmasýný yasaklýyorlar. Oruç tutmayanlar bu köklü geleneðin kalkmasýný istiyorlar.

 Gerçi oruç tutanlarýn bir kýsmý da ramazan davulcularýna sýcak bakmýyor. Çünkü küçük çocuklar gecenin yarýsýnda uyanýyorlar; hatta korkuyorlar.  Bir daha da yataklarýna yatmýyorlar, anneleriyle yatýyorlar. Bazý çocuklarýn davul sesinden etkilenip uyandýklarý doðrudur. Fakat bunda asýl kabahat davulcularýndýr. Çünkü davul çalmanýn da belli bir adabý vardýr. Amaç oruç tutacaklarý uyandýrmak ve ertesi gün aç kalmalarýný önlemektir. Fakat bazý davulcular sanki inadýna mahalleyi ayaða kaldýrýyor. Bir anda her þey arapsaçýna dönüyor. Bu gibi sorumsuz kiþiler çok köklü bir geleneðin yavaþ yavaþ kaybolmasýna neden oluyor.

Bazý belediyeler ramazan davulcularýnýn eðitilmesine önayak oluyor. Müzik alanýnda çalýþanlar onlara davul çalmanýn yollarýný öðretiyor. Bu doðru ve yerinde bir uygulamadýr. Çünkü gece yarýsýnda ritimsiz bir gürültüyle uyanmayý hiç kimse istemez. Çok eskiden insanlarýn diledikleri saatte uyanmasýný saðlayan çalar saatler yoktu veya çok yaygýn deðildi. Fakat günümüzde hemen her evde çalar saat vardýr. Hatta teknolojinin nimetlerinden biri olan cep telefonlarý saat görevi de görerek bizi istediðimiz saatte uyararak kalkmamýzý saðlýyorlar. Demek ki artýk davulcularýn görevi insanlarý sahura kaldýrmaktan öte köklü bir geleneði devam ettirmek, ramazana eðlenceli bir hava kazandýrmaktýr. Bunu yapanlarýn belli bir müzik eðitiminin olmasý þarttýr. Özellikle vurmalý çalgýlar konusunda tecrübeli olmalarý, bu alanda eðitim almalarý gerekir. Aksi halde gelenek ve eðlence zulme dönüþür. Bu çaðda insanlarý ritimsiz gürültüyle sahura kaldýrmak, geleneðin yozlaþmasý sonucunu doðurur. 

Ramazanlarda davulcular hem davul çalar, hem de bu ayýn ruhuna uygun maniler söylerler. Mani halk kültüründe ve edebiyatýmýzda çok köklü bir geleneðe ve muhtevaya sahiptir. Maniler, söyleyeni belli olmayan, genellikle 7’li hece ölçüsüne göre söylenen dörtlüklerdir. Doðu Anadolu’da mani yerine ‘bayatý’ sözü de kullanýlmaktadýr. Uyak düzeni “a - a - b – a” þeklindedir. Ýlk iki mýsra birbirinden baðýmsýz olup; asýl vurgulayýcý içerik, üçüncü ve dördüncü mýsralarda yer almaktadýr. Konularý aþk, gurbet, ayrýlýk, kýskançlýk olabileceði gibi, ramazan manileri gibi özel zamanlara ait manilere de rastlanmaktadýr. Ramazan ayýnda davulcularýn söylediði manilerden bir kýsmýný dikkatinize sunmak istiyorum:

          “Yeni Cami direk ister

            Söylemeye yürek ister
            Benim karným toktur amma

            Arkadaþým börek ister

Sokak yolu dar mýdýr?

Minaresi var mýdýr?
Ýftara kal diyorlar,

Acep aslý var mýdýr?

Aldanma saða sola,

Gel gidelim hak yola,
Güzel oruç tutanýn,

Akýbeti hayrola.

Maniler çiçeklidir.

Birbirine eklidir.
Davulcunun daveti,

Mutlaka böreklidir.

Herkes sabýrla bekler,

Zayi olmaz emekler.
Ýftara geliyoruz

Hazýrlansýn yemekler.

Bak geldi etli dolma,

Çok yiyip göbek salma.
Üstüne bir kahve iç,

Terâvihe geç kalma!..

Kavuþtuk Ramazana

Ne de büyük ihsana.
Bu ayda oruç tutmak,

Huzur verir insana.

Sahur oldu ýþýyor,

Bülbüller ötüþüyor,
Ýftarda çay deyince,

Yüreðim tutuþuyor.”

Milletler gelenek ve göreneklerini yaþayarak daha güçlü kalýrlar. Her ne kadar bu iþi maddi bir beklenti karþýlýðýnda yapýyorsa da, ramazan davulcusu köklü bir geleneði devam ettiren insandýr. Milletimizin deðerleriyle zýtlaþmak, onlarla mücadele etmek yerine bu kültürel birikimi koruyup kollamalýyýz. Milli ve manevi deðerlerimiz sayesinde birbirlerimizle kenetlenebiliyoruz, ayný ruhu yaþýyoruz. Bizleri kendisine benzetmek ve yozlaþtýrmak isteyen Batýlý toplumlara mesafeli durmalýyýz; deðerlerimize ve deðerlilerimize sýmsýký sarýlmalýyýz.

Geçmiþ zaman olur ki hayali cihan deðer…

Bir baþka güzeldi eski(meyen) ramazanlar... Bugünkünden daha asil ve vakurdular. Eski ramazanlarda aileler yer sofrasýna oturur, sevgi ve muhabbet içerisinde iftarlarýný ederlerdi. Kaþýklarýn ahenkli sesi sanki doyumsuz bir ritim oluþtururdu. Herkes oruç tuttuðu için, aile iftar ve sahurda eksiksiz bir araya gelirdi. Yemeklerin hazýrlanmasýnda, sofralarýn kurulmasýnda ve kaldýrýlmasýnda, bulaþýklarýn yýkanmasýnda iþbölümü yapýlýrdý. Kimse kimseye yük olmak istemezdi. Aksine herkes gönüllü olarak elini taþýn altýna koyardý.

Bugün içi boþaltýlmýþ, maneviyattan uzak düþmüþ, sýrf kuru bir gelenek olarak yaþatýlan ramazanlarý görüp de ‘âh o eski ramazanlar’ diye geçmiþe özlem duyanlara hak veriyorum. Çünkü çaðýmýz, insaný maddî bir varlýk olarak kabul etmiþ, onun ruh tarafýný nedense hesaba katmamýþtýr. Bu mevcut durum, bolluk içinde yaþamamýza raðmen huzurumuzu temin edememiþ, hatta var olan keyfimizi de kaçýrmýþtýr. Ýnsanýn fýtratýný hiçe sayýnca ortaya çýkacak manzara bundan daha farklý olamazdý. Ýnsaný merkez kabul etmeyen anlayýþlar yýkýlmaya ve yok olmaya mahkûmdur. Böyle sistemler insana aradýðý huzuru saðlayamaz, mevcut huzurunu da kaçýrýr. Huzursuzluðumuzun yegâne sebebi de budur.

Millet olarak yaptýðýmýz en büyük hata, dini dünyevileþtirmektir. Gittiðimiz bu yol fevkalade yanlýþtýr. Bugün acýlar, sefaletler, afetler, felâketler, zilletler ve manevî iþgaller içerisinde yaþýyor olmamýz, geçmiþte yaptýðýmýz hatalarýn tezahürüdür. Dünyevî hayatý uhrevî hayata tercih etmek, içimizdeki boþluðun çapýný her geçen gün daha da büyütüyor. Ýçimizde büyüttüðümüz ümit tomurcuklarýnýn eþkinleri, dayanýksýz olduðu için, hafif rüzgârda bile kýrýlýyor. Oysa bu eþkinler bir zamanlar çelikten daha dayanýklýydý. Demek ki bunlarý uzun süre susuz býraktýk, kurudu, pörsüdü, boyun büktüler, diriliklerini ve iriliklerini kaybettiler. Bunlarý tekrar yeþertmek bizim azim ve kararlýlýðýmýzla mümkün olabilir.

Dünden haz ve hýz alýp yarýnlara koþma azmini ve kararlýlýðýný içimizde bulabilirsek nostaljiler hakikat aynasýnda boy göstermeye, boynu bükük güllerimiz istikbal vazosunda yeþermeye baþlayacaktýr. Siz yeter ki uygun toprak, uygun vazo ve yeterli su bulun ve onlara gözünüz gibi bakýn. Her þey bugüne nazaran daha da güzelleþecek ve hayat anlamýný bulacaktýr. Bu arzuyu yaþayacak ve yaþatacak gönüllere bugün ne çok ihtiyacýmýz vardýr.

Televizyonun sohbet kültürünü öldürdüðü de bir hakikattir. Ýftara çaðýrdýðýnýz kiþilerle kahveler ve demli çaylar eþliðinde muhabbet etmek varken televizyona kilitlenmek de neyin nesi? Misafiriniz ramazaný vesile kýlarak sizinle üç beþ laf etmek için kalkýp evinize kadar teþrif etti. Onunla oturup televizyon seyredesiniz diye deðil. Fakat günümüzde misafirlikte toplu sohbetler deðil, topluca diziler seyredilip sonra da dizi üzerinde yorumlar yapýlýyor. Ýnsanlýkla yaþýt olan sohbet kültürü, tarihin çöp kutusuna atýlýyor. Benim asýl karþý olduðum budur. Ben o eski ramazanlarda iftar sonrasýnda kurulan muhabbet halkalarýný özlüyorum.

Köyümün eski(meyen) Ramazanlarý

Her yýl daha bir gençleþerek ve tazelenerek gelir, hayatýmýza girer ramazan. Yüreðimizin en mahrem yerine kurar ak otaðýný. Akýp giden yýllar, onu kocatamaz. Mahyalar selatin camilerin minarelerine boydan boya gerilir. Okunan ezanlar iftar sevincini müjdeler.

Anlata anlata bitiremediðimiz o eski(meyen) ramazanlar geçmiþte kaldý. Þimdi onlara dair unutulmaz anýlardýr zihnimizi meþgul eden… Benim de eski ramazanlara dair hatýralarým çoktur. Onlarý düþündükçe eski ramazanlarýn izleri belirir zihnimin kuytularýnda.

Çocukluðumun ramazanlarý Trabzon’un merkeze en uzak ilçelerinden biri olan Köprübaþý’nda geçti. Gündoðan Mahallesinin on beþ, yirmi hanelik Kosron mevkiinde... Mahallemizde cami olmadýðý için karþý köydeki Güneþli Camii’nden faydalanýrdýk.

Evimizden camiye yaya olarak on beþ dakikada varýlýrdý. Fakat genç hâlimizle bu süreyi yarýya kadar düþürürdük. Gece vakti kapkaranlýk yollarý yürüyerek teravihe giderdik.

Neler yapmazdýk çocukluk yýllarýmýzýn ramazanlarýnda. Hiç unutmam, karþý köydeki minarenin döne döne yükselen merdivenlerini takip ederek þerefeye çýkardýk. Merdiven karanlýðýnda birbirimizi korkuturduk. Hocayý taklit eder, sözüm ona minareden ezan okurduk. Köyün nur yüzlü yaþlý hocasý kýzardý bize; ama dövecek kadar da ileri gitmezdi doðrusu....

Karþý köydeki camide “medrese” adýný verdiðimiz imam lojmaný vardý(r). Ýmam, yaz kýþ orada kalýrdý. Eþi yanýnda olmadýðý için de ramazanda yemeklerini köylü verirdi. Bir ev iftar yemeðini, bir ev de sahur yemeðini hazýrlardý. Bu köylü için bir yük deðil, aksine bir zevkti. Günümüzde böyle bir þey yapýlsa insanlar hemen “Ýmam maaþ almýyor mu? Niye ben yemek verecekmiþim ona” diye isyaný basar. Fakat o dönemde insanlar bugünkü gibi bozulmamýþtý. Köyümüzdeki o zamanki eski camide ramazanýn ortasýndan sonra her akþam mevlit okunurdu. O zamanlarlar mis gibi kokan tütsüler yakýlýr, caminin içinde dolaþtýrýlýrdý. Caminin içi çiçek bahçesi gibi mis kokardý. Günümüzde bu tütsü yakma iþi kaldýrýldý.

Hiç unutulur mu o eski teravih namazlarý?

O yýllarda hemen her caminin kocaman güðümleri olurdu. O güðümün içi suyla doldurulur, içine toz þeker konulup karýþtýrýlýrdý. Bildiðimiz bir çeþit þerbet yapýlýrdý. Bu þerbet mevlitte bardaklara doldurulup cemaate daðýtýlýrdý. Þerbetimizi içtiðimiz halde bir kere daha almak için arka sýralara geçerdik. Þerbet içmekten karýnlarýmýz davul gibi olurdu.

Camide teravih namazý öncesinde mevlit okunurdu. Süleyman Çelebi’nin Mevlid’ini büyük bir vecd içerisinde dinlerdik. Mevlit, manevî duygularý yansýtan bir þiirden öte, kutsal bir ayin gibi gelirdi bize. Bu þiir okunurken konuþmak, günah olarak addedilirdi. Mevlit, yatsý ezanýnýn okunmasýna doðru bitirilirdi. Ýmam yüksek sesle dua eder, bizler de “Amin” derdik. Fakat hocanýn ne dediðini duymazdýk bile. O kadar baðýrýrdýk ki sesimiz caminin kubbesinden yankýlanýrdý. Normalde her cümlenin sonunda “Amin” denilirdi. Fakat biz çocuklar, imamýn dua cümlesini bitirmesini beklemez, neredeyse her kelimeden sonra “Amin” derdik.

Mevlit okunduktan ve dua edildikten sonra akide þekeri daðýtýlýrdý. Bugünkü gibi ambalajlý paketler kullanýlmazdý. Açýk olarak kilo iþi alýnan þekerler kese kâðýdýna sarýlýp öyle daðýtýlýrdý. Aldýðýmýz þekerlere kanaat etmez, tekrar tekrar þeker almak için caminin içini fýrýl fýrýl dolaþýrdýk. Yaþlý amcalar bu durumunuzu bildiði için kendi þekerlerini de bize verirlerdi.

Çocukluðumun ramazanlarýnda hemen her gece teravih namazýna giderdik. Çocuðun teravih namazý nasýl olur bilirsiniz. Henüz ergenlik çaðýna girmediðimiz için teravihler bir çeþit oyun gelirdi bize. Ya birbirimizin üstüne secde ederdik, ya da birbirimizin ayaklarýnýn altýný gýdýklardýk. Babalarýmýz selam verince ters ters bakarlardý bize. Fakat camiden dýþarý atmazlardý bizi. Çocukluklarýmýza tahammül ederlerdi. Kim bilir o zaman camiden dýþarý atýlsaydýk, bugün o camilere devam eden insanlar olabilir miydik? Günümüzde çocuklarýn teravihlerdeki masum taþkýnlýklarýna sert bir þekilde cevap verip onlarý camiden soðutanlar, zihinlerinde yanlýþ ve olumsuz bir cami imajý oluþturanlar, büyük vebal altýndadýr. Belki onlar gelecekte, büyüklerin bu yanlýþ tavýr ve davranýþlarý yüzünden camiye mesafeli duracaklardýr.

Sözlerimi vaktiyle kaleme aldýðým "Ramazaniye" adlý bir þiirimle bitirmek istiyorum:

            Ufukta göründü hilâl

            Kalpleri terk etti melâl

            On dört asýr evvelinden...

            Ezaný okudu Bilâl

            Hakk'tan bize ihsan oldu

            Gönüller þaduman oldu

            Ýçtik rahmet çeþmesinden

            Bir millet hanüman oldu

            Kul günahý terk eyledi

            Nefis yýldý, çark eyledi

            Bu ayýn güzelliðini...

            Kör olmayan fark eyledi

            Iþýða gark oldu gece

            Sevgiye banýldý hece

            Ramazanýn ikliminde

            Gönüller þen, ruhlar yüce

            Kalpler Hakk'a þükürdedir

            Daðlar taþlar zikirdedir

            Hakikatin eþiðinde...

            Zýtlar ayný fikirdedir

            Yandý yürek kandilleri

            Rahmet bürüdü dilleri

            Açtý gönül bahçesinde...

            Dost baðýnýn ak gülleri

            Tehir edince hazlarý...

            Söktü yüreðin buzlarý

            Doðdu ramazan güneþi...

            Kýskandýrdý yýldýzlarý

            Ramazaný, sapan bilmez

            Kör nefsine tapan bilmez

            Ýlmiyle âmil olmayan...

            Hakikatten kopan bilmez

            Can burcu sefada þimdi

            Gönüller vefada þimdi

            Melekleþti insanoðlu

            Þeytanlar cefada þimdi