M. NÝHAT MALKOÇ

Þiirin sultanlarý yahut sultanlarýn þiirleri

            Adýný tarihe altýn harflerle yazdýran Osmanlý devletinin üst kademedeki yöneticileri sanata ve sanatçýya çok kýymet vermiþlerdir. Osmanlý zamanýnda þairler ve yazarlar, saray çevresi tarafýndan daima korunmuþtur. Devrin padiþahlarý ve sadrazamlarý bilim ve sanat erbabýný destekleme hususunda adeta birbiriyle yarýþmýþlardýr. Öyleki devlet ricali, özellikle büyük þairlerle þahsî dostluklar kurmuþ, onlarýn þiir sohbetlerine iþtirak etmiþlerdir.

Üç kýtaya hükmeden Osmanlý devletinin sultanlarý sadece bu devlet-i ebed müddede deðil, þiire de sultan olmuþlardýr. Sanata son derece önem veren bu sanatkâr ruhlu insanlar, þiiri ve þairi sevmekle kalmamýþ, bizzat þiir hamurunun hamurkârlarý da olmuþlardýr.

Malum olduðu üzere Osmanlý devletinde saltanat hüküm sürmekteydi. Yani tahta geçmek için Osmanoðullarý soyundan olmak þartý vardý. Bu önceden bilindiði için herkes kendini Osmanlý tahtýna namzet görüyordu. Bu da her konuda eðitimli ve donanýmlý olmayý gerektiriyordu. Çok iyi bir eðitim gören þehzadeler sanat bakýmýndan da donanýmlý insanlar olmuþlardýr. Daha ilk mektep çaðlarýnda iyi bir dil ve sanat eðitiminden geçmiþlerdir.

Osmanlý padiþahlarý arasýnda þiire ilk gönül veren ve þiir yazan II. Murad’dýr. Altýncý padiþahýmýz olan II. Murad, saray erkânýna þiirin kapýlarýný açmýþtýr dersek yeridir. Onu diðerleri takip etmiþtir. Sultan II. Bayezid “Adnî” mahlasýyla bir divan tertip edecek kadar þiir yazmýþtýr. Osmanlý padiþahlarý tarafýndan tertip edilen ilk mürettep divan II. Bayezid’ýn Adnî Divaný’dýr. Öte yandan II. Bayezid'in oðlu olan Þehzâde Korkut “Harîmî” mahlasýyla þiirler kaleme almýþtýr. Cem Sultan da þiir konusunda usta bir þehzade olarak karþýmýza çýkmaktadýr.

Osmanlý sultanlarý divan þiiriyle yakýndan ilgilenmiþlerdir.

Osmanlý sultanlarý arasýnda en çok þiir yazan cihan padiþahý Kanunî Sultan Süleyman olmuþtur. Osmanlý tahtýnda en uzun süre kalan bu kýymetli padiþah, þiirlerinde baþta Muhibbî olmak üzere, Meftûnî ve Âcizî mahlaslarýný kullanmýþtýr. Bâkî, Zâtî, Hayâlî ve Fuzûlî gibi büyük þairlerle çaðdaþ olan Kanûnî Sultan Süleyman, biri Farsça olmak üzere, iki divan tertip edecek kadar yetkin bir þairdir. Muhibbî Divaný’nda 2799 gazel mevcuttur.

Sadece Kanunî deðil, Kanunî'nin þehzâdeleri Mustafa, Bayezid, Selim ve Cihangir de þiirle meþgul olmuþlardýr. Bunlardan Þehzâde Bayezid “Þâhî” mahlasýný tercih etmiþtir. Öte yandan II. Selim, Selimî mahlasýyla birbirinden güzel þiirler yazmýþtýr. Bunun yanýnda II. Selim’in oðlu III. Murad’ýn da, “Muradî “mahlasýyla güçlü þiirler yazdýðýný görüyoruz.

Türkçe Divaný’nda 1566 gazel bulunan III. Murad, Osmanlý þiir tarihinde en fazla gazel yazan þairler arasýnda sayýlmaktadýr. III. Murad’ýn oðlu Sultan III. Mehmed de Adnî mahlasýyla þiirler kaleme almýþtýr.  Aziz Mahmud Hüdâyî’ye intisap eden  Sultan Ahmet Camii’nin banisi I. Ahmed, þiirlerinde Bahtî mahlasýný kullanmýþtýr. II. Osman, Fârisî mahlasýyla þiirler yazmýþtýr. 11 yaþýnda tahta çýkan IV. Murad da “Murâdî” mahlasýyla þiirler kaleme almýþtýr.  IV. Mehmed, II. Ahmed, II. Mustafa, III. Ahmed, III. Mustafa ve III. Selim gibi sultanlar da þiir yazmýþlardýr. II. Ahmed “Ahmed”, Sultan II. Mustafa, “Ýkbâlî”, III. Ahmed “Necîb”, III. Mustafa “Cihângîr” ve III. Selim de “Ýlhâmî” mahlaslarýyla þiirler yazmýþlardýr. Bunlarýn yanýnda hat ve musikîyle meþgul olan II. Mahmud, Adlî mahlasýyla þiirler kaleme almýþtýr. II. Mahmud'un kýzý Âdile Sultan, Divan oluþturmuþ müstesna bir kadýn þairdir. Bu ve bunun gibi örnekler Osmanlý padiþahlarýnýn þiir sevgisini göstermektedir.

 Fatih Sultan Mehmet, sadece Ýstanbul’u deðil, þiir kalelerini de fethetmiþtir.

Osmanlý padiþahlarý içerisinde þiire gönül veren ve usta iþi þiirler yazan þair padiþahlardan birisi de Fatih Sultan Mehmet’tir. Ýstanbul’u Bizans’tan alarak fetih müjdesine mazhar olan, çað açýp çað kapayan Fatih Sultan Mehmed(1432-1481)  bilime, müziðe, sanata ve þiire çok önem vermiþtir. Osmanlý’nýn en büyük padiþahlarý arasýnda kendisine yer bulan Fatih Sultan Mehmet, Avnî mahlasýyla güzel þiirler kaleme almýþtýr. Ýþte onlardan biri þudur: “Ýmtisâl-i câhidû fi'llâh olupdur niyyetim/Dîn-i Ýslâm’ýn mücerred gayretidir gayretim//Fazl-ý Hakk u himmet-i cünd-i ricâullâh ile/Ehl-i küfri ser-te-ser kahr eylemekdir niyyetim//Enbiyâ vü evliyâya istinâdým var benim/Lütf-ý Hak'dandýr hemân ümmîd-i feth ü nusretim//Nefs ü mâl ile n’ola kýlsam cihânda ictihâd/Hamdüli'llâh var gazâya sad hezârân raðbetim//Ey Mehemmed mu'cizât-ý Ahmed-i Muhtâr ile/Umaram gâlib ola a'dâ-yý dîne devletim”

Fatih’in yukarýdaki meþhur þiirini günümüz Türkçesine çevirirsek maksat daha iyi anlaþýlýr: “Niyetim ‘Allah uðrunda hakkýyla savaþýnýz’ ayetine baðlý kalmaktýr. Gayret gösteriþim Ýslâm dininin gerektirdiði gayretlerdir./Allah'ýn lütfu ve yardýmlarý kutlu olan din büyükleri askerlerinin yardýmlarý ile, niyetim kâfirleri baþtan baþa bozguna uðratmaktýr./Ben, peygamberlere ve din ulularýna güveniyorum. Fetih ve zafer ümidim Allah'ýn lütfu ile mümkün olacaktýr./Nefsim ve malým ile dünyada Allah için gayret etsem ne olur? Allah’a þükürler olsun ki gaziliðe yüz binlerce raðbetim var./Ey (Fâtih) Mehmed! Hazret-i Muhammed (sav)’in mucizeleri ile devletinin din düþmanlarýný yeneceðini umuyorum.” 

 Tarihimizde Fatih Sultan Mehmet adýyla þöhret bulan Ýkinci Mehmed 1432 yýlýnýn 29 Mart’ýnda, zamanýn Osmanlý payitahtý olan Edirne’de dünyaya gelmiþtir. Ýkinci Mehmed, Ýkinci Murad'in Hümâ Hâtun'dan olma oðludur. Ýkinci Mehmed’in çok iyi bir eðitim aldýðý; edebiyata, felsefeye, coðrafyaya ve astronomiye ilgi duyduðu söylenir. Hocazâde, Molla Gürânî, Molla Ýlyas, Sirâceddîn Halebî, Molla Hayreddin onun meþhur hocalarýndan birkaçýdýr. Fatih, Arapça ve Farsça'nýn yaný sýra Latince, Yunanca ve Ýtalyanca da öðrenmiþtir.

Fatih Sultan Mehmet zamanýnda Osmanlý’da divan þiiri ileri bir konumdaydý.

Osmanlý’nýn yedinci padiþahý olarak tahta çýkan Fatih Sultan Mehmed çað açan bir padiþah olarak bilinir. Zira onun Ýstanbul’u Bizanslýlardan(Doðu Roma) almasýyla orta çað kapanmýþ, yeni çað açýlmýþtýr. Ýstanbul'u fethetmesinden sonra Ebû ʾl-Feth (‏Fethin Babasý) diye anýlmýþtýr. Daha sonra bu lakap “açan” anlamýna gelen Fatih’e dönüþmüþtür. Rivayetlere göre Ýstanbul’un fethinden sonra Kayser-i Rum (Roma Ýmparatoru) unvanýný da kullanmýþtýr.  Ýstanbul’un Fatih’i, Avrupa’da Büyük Türk (Grand Turco) olarak da anýlmýþtýr.

Fatih Sultan Mehmet zamanýnda Osmanlý’da divan þiiri çok mühim bir konumdaydý. Büyük isimler vardý þiir sahasýnda. O da bu atmosferden etkilenerek þiire meyletmiþtir. O; Sadî, Nizamî ve Hâfýz gibi meþhur Ýran þairlerinin ve Þeyhî, Ahmed Paþa ve Melîhî gibi Türk divan þairlerinin tesiri altýnda kalmýþtýr. Fatih’in Divan’ýný yayýnlayanlardan biri olan Prof. Dr. Muhammet Nur Doðan,  onun þiiri ve þairliði konusunda þu isabetli görüþlere yer veriyor:

“Çok kuvvetli bir eðitim almýþ, birkaç lisan bilen, zamanýnýn bütün ilmî, kültürel, felsefî, siyasî ve entellektüel birikimine sahip kudretli bir padiþah olan Fatih Sultan Mehmed’in þiiri bu yüksek bilgi ve kültür hamulesi ile birlikte bütün bir klâsik Türk edebiyatýnýn son derecede geliþmiþ ve neredeyse mükemmeliyete ulaþmýþ muhteva birikimini güçlü bir þekilde yansýtmaktadýr. Hacim olarak ancak küçük bir divançe oluþturan bu þiirler duygu ve düþünce bakýmýndan oldukça geliþmiþ bir sanatkâr þahsiyetinin renkli, samimî ve orijinal yansýmalarýný taþýmaktadýr. Beyitlerde ve mýsralarda, büyük bir cihan devletini yöneten, doðunun padiþahý olduðu kadar batýnýn da kayzeri olmaya azmetmiþ bir hükümdarýn bu yüksek þahsiyetinin sanatkârlýk ve söz sultanlýðý ile bir kat daha güçlenmiþ parýltýlý akisleri de kendini hissettirmektedir. Gerek devrinin büyük þairleri ve gerekse bütün bir klâsik Türk edebiyatý þairler kadrosu içerisinde yapýlacak ciddî araþtýrmaya dayalý bir mukayese sonucu, Þair Avnî’nin, hiç de telâffuz edildiði gibi “orta derecede bir þair” olmayýp; aksine, hayâl ve bilgi açýsýndan çok yönlülük özelliði taþýyan üslûbu göz önünde bulundurulacak olursa, emsallerinden geri kalmayan, birinci sýnýf sanatkârlar arasýnda sayýlabileceði söylenebilir.”

Hayatýný Ýslâm’a adayan ve Ýslâm’a hizmet etmekte sýnýr tanýmayan Fatih Sultan Mehmed’in þöhret olmak gibi bir derdi yoktu. O, zaten Osmanlý gibi bir cihan devletinin tahtýnda oturuyordu. Bu açýdan baktýðýmýzda kendisi fazlasýyla þöhret sahibiydi. Gayesi para, pul, makam, intikam ve þöhret deðildi.  Fatih’in þiir yazmaktaki gayesi ilâhî hakikatleri etkili bir biçimde ifade ederek gönüllere nakþetmekti. Zira Ý’lâ-yý Kelimetullah’ý yeryüzüne yaymak onun en büyük emeliydi. Hocasý Akþemseddin onu bu hususta mükemmel bir þekilde yetiþtirmiþti. O da hocalarýndan aldýðý üstün terbiyeyle bu gaye uðrunda nefes tüketmiþtir.

Fatih Sultan Mehmed bir iman ve aksiyon adamýydý.

Osmanlý’nýn medar-ý iftiharý olan Fatih’in erkek çocuklarý II. Bayezid, Mustafa ve Cem Sultan’dýr. Onlar da þiirle hemhâl olmuþlardýr. Milletlerin ancak eðitimle kalkýnacaðýný düþünen Fatih, padiþahlýðý boyunca eðitime çok önem vermiþtir. Bu gayeyle  Ýstanbul’un ilk Türk yükseköðretim kurumu olan Sahn-ý Seman’ý kurmuþtur.

Dünyada sözüne itibar edilen bir devlet adamý olan Fatih, kudretli bir komutan ve büyük bir siyaset dehasýydý. Fatih’in elindeki kalemi, belindeki kýlýç kadar keskindi. Cesarette sýnýr tanýmayan Fatih, Karamanoðullarý Beyine hitaben þu cinaslý beyti söylemiþtir: “Bizimle saltanat lafýn idermiþ ol Karâmânî/Hudâ fýrsat verirse ger, kara yîre karam anî” Avnî mahlasýný kullanan Fatih, zamanýndaki þairlere nazaran daha sade bir dille yazmýþtýr.

Bir iman ve aksiyon adamý olan Fatih Sultan Mehmed, “Konstantiniyye elbette fetholunacaktýr. Onu fetheden komutan ne güzel komutan, onu fetheden asker ne güzel askerdir” hadisindeki müjdeye muhatap olan aþk ehli bir padiþahtýr. O, ilâhî aþkýný þiirlerine de yansýtmýþtýr. Edebiyatta Avnî mahlasýný kullanan Ýstanbul’un Fatih’i, yazdýðý birbirinden güzel þiirlerle devasa bir divan teþkil etmiþtir. Prof. Dr. Muhammed Nur Doðan “Avnî(Fatih) Divaný’ný hazýrlayarak kültür hayatýmýza kazandýrmýþtýr. Doðan, Fatih’in divanýyla ilgili olarak ayný kitabýn önsözünde þunlarý söylemektedir: “Þiirlerinin tamamý henüz ele geçirilememiþ bulunan Fatih’in þiir metinleri ile ilgili bilinen tek nüsha, bugün Fatih Millet Kütüphanesi, Yazma Manzum Eserler kýsmý no.305’te kayýtlý bulunan, Ali Emirî Efendi’nin bulduðu yazmadýr. Umumiyetle gazellerden oluþan bu yazmayý Ali Emirî kendi el yazýsý ile iki defa kopya etmiþ ve ilim âlemine de bu yazmayý yine kendisi tanýtmýþtýr.”

Fatih, Peygamberimizin fetih müjdesine mazhar olan bir peygamber dostuydu.

Peygamberimizin fetih müjdesine mazhar olmak için Ýstanbul kapýlarýna dayanan ve birçok padiþahýn gerçekleþtirmek isteyip de gerçekleþtiremediði fethi gerçekleþtiren Fatih, bir peygamber sevdalýsýydý. Fahr-i Kâinat deyince onun için akan sular dururdu. Onun, kâinatýn serverine hitaben yazmýþ olduðu þu beyitleri bu hakikatin söze bürünmüþ hâlidir: “Aðlasa derd-i derûnum çeþm-i giryâným sana/Âþikâr olurdu gâlib râz-ý pinhâným sana//Mesned-i hüsn üzre sen ben hâk-i rehde pâymâl/Mûr hâlin nice arz ede Süleyman’ým sana//Þem’i gör kim meclisinde aðlayýp baþdan çýkar/Hoþ yanar yýkýlýr ey þem’-i þebistâným sana//Subh gibi sâdýk olduðum gam-ý aþkýnda ben/Gün gibi rûþen durur ey mâh-ý tâbâným sana//Dün rakîbin cevrini men’ eyledin ben hastadan/Eyledi te’sir gûyâ âh u efgâným sana//Zahm-ý hicrân þerhi çün mümkün deðildir dostum/Sîne-çâkinden haber versin girîbâným sana//Eyleme gönlün gözün cevr ile Avnî’nin harâb/Dürr ü gevherler verir bu bahr ile kâným sana”

Osmanlý’yý Osmanlý yapan, büyük hak ve hakikat dostu Fatih’in kaleminden çýkan yukarýdaki güzel þiiri daha anlaþýlýr kýlmak için günümüz Türkçesine çevirelim: “Ýçimdeki dertler, yaþ dolu gözlerim senin için aðlasa,/Gözyaþlarýma gâlip gelir aþikâr olurdu gizli sýrlarým sana//Sen güzellik tahtýnda, bense senin uðrunda, ayaklar altýnda/Karýnca halini nasýl arz ede, Süleyman’ým sana//Muma bak ki senin meclisinde aðlayýp baþtan çýkar/Ne hoþ yanýp yýkýlýr senin için ey odamý aydýnlatan//Aþkýnýn yolunda sabah kadar sâdýk olduðum/Gün gibi âþikârdýr sana ey ay gibi parlayaným//Âh ve feryatlarým galiba sana tesir etti ki,/Dün rakibi men eyledin eziyet etmekten bu hastaya//Ayrýlýk yarasýný þerh etmek mümkün deðil dostum/Göðsümdeki yarýklarý haber versin açýk duran yakam,//Eziyetinle Avnî’nin gözünü gönlünü harap etme/Zira bu deniz ve ocak inci mücevherler verir sana.”

Harp sahasýndaki maharetini þiirde de gösteren Fatih, sadece ordunun deðil, kelimelerin de serdarýydý. Onun þiirlerini okuyunca bu gerçeðe sizler de þahit olursunuz. Fakat onun, ordunun baþýndaki sert duruþunu þiirde göremezsiniz. Þiirde mahviyeti aðýr basar. Zira o, þiirde kendisini Allah’a kul ve peygambere ümmet olarak görür. Hayata o zaviyeden bakar. Gençlerimiz onun komutanlýðýný, þairliðini ve Hakk’a kulluðunu mutlaka örnek almalýdýr.