Bu yazýyý yazmama “ENGELOJÝ” adlý kitabýnda “Atasözleri, Deyimler ve Biz” baþlýklý yazýsý ile esin kaynaðý olan kalemdaþým ve mücadele arkadaþým Aliye YÜCEL’e teþekkür ediyorum.

Ýlk engelli insan ne zaman dünyada yaþamýþtýr diye merak edenler bilsinler ki engellinin varlýðý hemen hemen insanlýk tarihi kadar eskidir. Ýnsanlýðýn varoluþuyla ortaya çýkan engelliler, günümüze kadar bazý toplumlarda ötelenerek toplum içinden dýþlanýrken bazý toplumlarda da eve, dört duvar arasýna kapatýlarak insan içine çýkarýlmamýþlardýr.

Birçok toplumda ise engellilik “Yaratýcý/Yaratan” tarafýndan verilen bir ceza olarak görülmekte ve düþünülmektedir. Ailenin veya engellinin kendi yaþamýnda yaptýklarý ya da iþledikleri, “ayýp”, “günah”, “suç” ve benzeri gibi deðerlendirilen nedenlerden dolayý yaþanan engellilik, Allah’ýn verdiði bir ceza olarak görülmüþtür. Engelliliðin Allah’tan gelen ya da Allah’ýn verdiði bir ceza olarak düþünülen engelliler ise sürekli “öteki” olarak nitelendirilmiþ ve “ayrýmcý” bir yaklaþýma maruz kalmýþlardýr.

Bununla ilgili geçmiþten günümüze kadar bakýldýðýnda toplumlarýn/topluluklarýn sosyokültürel geleneksel kültürleme ile aktarýmlarýnda uyageldikleri birçok uygulama vardýr. Kuþaktan kuþaða, örneðin; sözlü aktarýmlardan olan ve kendisine uygulama alaný bulan atasözleri ve deyimlerin büyük bir yer kapladýðý görülmektedir. Atasözleri ve deyimlerimiz; sözlü kültür ve sözlü iletiþim ile birlikte, yazýlý kültür ve yazýlý iletiþimi besleyen temel kaynaklardýr.

Kültürümüzün ayrýlmaz bir parçasý olan bu atasözleri ile deyimlerimiz elbette çok önemli ve anlamlýdýrlar. Kullanýlan atasözleri ve deyimler toplumun inanç, kültür, duygu ve düþüncelerinin dýþavurumunu yansýtýr. Kullandýðýmýz dil olan Türkçe ise bu yönden çok zengin bir dildir. Ýnsanlarýn evlilik, iþ yaþamý, doða olaylarý, insan iliþkileri ve benzeri gibi birçok konuda yaþanmýþ olan olaylarý ve anlatýlmak istenileni daha iyi anlamalarýný, kavramalarýný saðlamaktadýrlar. Ancak ne yazýk ki tüm atasözleri ile deyimler için çok anlamlý olduðunu, doðruyu ve güzeli anlattýðýný söyleyemeyiz. Özellikle de bunlar arasýnda engellilerle ilgili kullanýlan atasözleri ile deyimler için.

Geçmiþten günümüze kadar toplumlarýn engellilere karþý bakýþ açýsý olumlu olduðu kadar olumsuz da olmuþtur. Olumlu ya da olumsuz olan bu bakýþ açýlarýnýn günlük hayatýmýzda kullanýlan atasözleri, deyimler ve sözcüklere de yansýdýðýný yer yer görmekteyiz.

Hepimiz de çocukluðumuzdan itibaren doðup büyüdüðümüz ve yaþadýðýmýz çevrede engellilerle ilgili “topal, saðýr, kör, dilsiz, lallik, deli, kolsuz, parmaksýz, kambur, cüce, çolak” ve benzeri gibi sözleri duymuþ ve hatta kendimiz de kullanmýþ da olabiliriz. Duyduðumuz ve hatta kullanmýþ olduðumuz bu sözlerin birçok atasözleri ile deyimlere de yansýdýðýný görmekteyiz. Önemli bir kültürel aktarým aracý olan atasözleri ve deyimlerde engellilerle ilgili günlük yaþamda sýkça kullanýlan tanýmlamalarýn bulunduðunu belirtmiþtim. Engellilerle ilgili kullanýlan ve günlük yaþantýmýzda kullandýðýmýz atasözleri ile deyimlerimiz arasýnda yer alan bu sözleri incelediðimizde olumlu olmaktan çok olumsuz yönde kullanýldýðýný ve yer aldýðýný görürüz.

Hoþumuza gitse de gitmese de doðayla, insanlarla, yaþamla, evlilik ve iþ hayatýyla ve benzeri gibi konularda söylenerek kullanýldýðý gibi engelliler için de kullanýlan ve bilinçaltýmýza yerleþtiði için bazen elimizde olmadan bizlerin de kullandýðý ayrýmcýlýk ve ötekileþtirici anlam taþýyan kalýplaþmýþ olan bu atasözleri ile deyimlerden bazýlarýna bir göz atalým…

Doðacak çocuklarýný sabýrsýzlýkla bekleyen çiftlere doðumun ne zaman olacaðý ve doðacak bebeðin kýz mý erkek mi olduðu sorulduðunda: “Kýz veya erkek olsun hiç fark etmez. Yeter ki eli ayaðý düzgün olsun.” diye cevap verilir. Ýyi niyetli olarak ve art niyetli olmadan söylenen bu sözleri bilmeyen, söylemeyen ya da duymayan olduðunu sanmýyorum.

Aile ve akraba çevremde de doðacak bebekler için iyi niyetli olarak söylenen bu sözü duyduðumda çok yadýrgardým ve içten içe de üzülürdüm. “Eli ayaðý düzgün olsun da...” derken elbette doðacak bebeklerinin saðlýklý doðmasýný herkes gibi ben de isterdim. Ancak eli ayaðý düzgün olmasa ne olurdu? Dünyanýn sonu mu olurdu? Peki, ben ve benim gibi milyonlarca engelli insan var, bizler için ailelerimiz ve çevrelerimiz için dünyanýn sonu geldi mi? Gelmedi elbette!.. “Eli ayaðý düzgün olsun.” denmektense, “saðlýklý olsun da…” dense daha iyi olmaz mý? Hem engelli insanlarýn da incinmesi önlenmiþ olunur bu sayede…

Yaþý bir hayli ilerlemiþ ve o güne kadar hiç evlenmemiþ insanlarýn bir an önce evlenmesi amacýyla çevresinin yaptýðý sözlü baskýda: “Kör topal deme birisini bul!” derken iyi veya kötü idare edecek, yarým yamalak da olsa kimi bulursan bul denmek istenmektedir. “Bu yaþtan sonra seni ancak kör topal bir engelliden baþkasý almaz.” düþüncesini ifade etmek amacýyla dahi kör topal kelimesi kullanýlarak engelliler küçümsenmek istenmiþtir. Sanýrsýnýz ki kör topal denen engelli olan insanlarýn karþýsýna kim çýkarsa çýksýn sevmek, sevilmek, beðenmek, beðenilmek gibi bir tercih yapma, seçme hakký yokmuþ da her geleni kabul etme zorunluluðu varmýþ gibi bir olgu yaratýlýyor. Oysa: “Bu yaþtan sonra seni ancak kör topal bir engelliden baþkasý almaz.” denmesindense “kiþiliði, karakteri güzel olan birini bul” dense engelliler de küçümsenmemiþ ve rencide edilmemiþ olmaz mý?

Yine evlenmemiþ ve yaþý ilerlemiþ kýzlar için çevresindeki insanlar tarafýndan üzülmemelerini saðlamak ve motive etmek amacýyla: “Kör atýn kör alýcýsý olur.” ya da “Kör satýcýnýn kör alýcýsý olur.” atasözleri söylenmektedir. Oysa bunu bu þekilde izah ederek engellileri küçük düþürüp rencide etmeye gerek var mý? Bir tarafý motive edeceðiz derken diðer tarafý rencide ettiðimizin, küçük düþürdüðümüzün farkýnda deðiliz. Burada anlatýlan açýklamanýn ve kullanýlan atasözünün gerçeði ve doðrusu ise: “Her malýn bir alýcýsý olur.” þeklindedir. “Her malýn bir alýcýsý olur.” atasözüyle anlatýlmak istenen de “Ticarette, ne satýlýrsa satýlsýn mutlaka o mala ihtiyaç duyacak bir insan ortaya çýkacaktýr.” þeklindedir.

Her insanýn kendine göre edindiði arkadaþ çevresi vardýr. Deðersiz, kötü, ahlaksýz kiþilerle iliþki kurup arkadaþlýk yapan insanlar ister istemez bu arkadaþlarýndan etkilenecek ve onlarýn kötü huylarýný kapacaklardýr. Bildiðiniz gibi insanýn en çok etkileþimde bulunduðu kiþiler, çevresinde ve yakýnýnda bulunduðu insanlardýr. Bunu anlatmak için kullanýlan atasözünde de yine engelliler kullanýlarak: “Körle yatan þaþý kalkar.” denmektedir. Bu atasözüyle de engelliler kötü huylu, ahlaksýz, deðersiz, hiçbir iþe yaramayan, asalak gibi yaþayan, kalitesiz, deðersiz ve benzeri gibi olduðu vurgulanmaktadýr.

 -Devam edecek-