AKLIN SOSYAL HAYATTA KÝ YERÝ.

Ýnsan, diðerlerinden farklý olarak kendisi ve çok geniþ anlamda çevresiyle ilgili farkýndalýk geliþtirebilen tek mümkün varlýktýr. Bu varlýk, hayatýn anlamý üzerine sorular da geliþtirir. Sürekli kendisi ve çevresi hakkýnda sorgulayýcý olabilir.

Ýþte ona bu imkâný veren þey ise akýldýr. Bu baðlamda insan yaptýðý fiillerin ahlaki deðeri, dünyanýn inþasý, insanýn anlamý konusunda “aklý” ile sorgulamalar yaparken, kendisine sürekli dönüþlerle özdüþünümselliðini saðlayabilir.

“Ýnsan”, “akýl” ve “kültür” anahtar kavramlarý etrafýndaki bu giriþ, insanýn kültürel belirlenmiþliðini aþmasýnýn bir imkâný olarak “akýl” kavramýna vurguda bulunmaktadýr. Bir baþka deyiþle, hayatý alýþkanlýk hâline getirmiþ ve öðrenilmiþ kültürel kalýplar etrafýnda dolaþan insanýn bunu aþmasýnýn imkâný nedir sorusuna cevap aramaktadýr.

Ýnsan bir kültürün içine doðar ve bu kültürle iliþkisi ömür boyu sürer. Bunun birkaç boyutlu içerimi vardýr.

Birincisi, bir kiþinin oluþumunda içinde yaþadýðý kültürün etkisi ve belirleyiciliði bulunmaktadýr. Buna göre insan, doðuþtan itibaren ailesi, sosyal çevresinden aldýðý kültür ile þekillenir.

Ýkincisi, insan bu kültürün belirli oranda taþýyýcýsýdýr. Kiþi þekillendiði bu kültürel kalýplar etrafýnda davranýþlar sergiler ve karþýlaþtýðý olaylarda bu kültürün içinden refleksler gösterir; dolayýsýyla kültürün sürekliliðini saðlar.

Üçüncüsü de, insanýn bu kültür tarafýndan þekillendirilmesi insan-kültür iliþkisinin sadece bir boyutudur.

Öte yandan kültüre yeni ögeler de ekler. Gerek kutsal kitaplarýn gerekse siyasi tarihin anlatýmlarýna baktýðýmýz zaman, insanlarýn çoðu için yaþamanýn bir alýþkanlýk ve kültürel kalýplarca belirlenmiþ bir refleks olduðunu söylemekte zorluk çekmeyiz.

Kiþi; ailesi, arkadaþý, sosyal çevresinden öðrendiklerini tekrar ederken, hem bu kültürü yeniden üretmekte hem de davranýþlar ve yaþam alýþkanlýða dönüþmektedir. Ýþte tam da bu sebeple, insanlarýn yaþam alýþkanlýklarýný ve reflekslerini deðiþtirmelerinin zor olduðunu söyleyebiliriz.

Tarihsel süreç içerisinde toplumlara baktýðýmýz zaman, onlarýn yükseliþ ve düþüþlerine þahit oluruz. Yükseliþ yeni bir atýlým, sorgulama, muhakeme, bilgi ve heyecan üzerinde inþa edilir.

Kur’an-ý Kerim’de kýssalarý anlatýlan toplumlara baktýðýmýz zaman, bu yükseliþ ve düþüþlere dikkat çekildiðini görürüz. Kur’an-ý Kerim’in bu baðlamda yükseliþ ve düþüþ ile bunlarýn sebeplerine yönelik vurgularýnýn altý çizilmelidir.

Hiç þüphesiz burada üzerinde durulacak çok farklý boyutlar olmakla birlikte, biz konumuz baðlamýnda daha çok “akýl” üzerinden kýsa bir okuma yapmak istiyoruz.

Kur’an-ý Kerim’in anlatýmlarýna göre; peygamberler toplumu vahiyle buluþturduðu zaman, ilk yaptýklarý orada yaþayan insanlarý kalýplaþmýþ kültür ve geleneklerle yüzleþtirmek olmuþtur. Bundan dolayý peygamberlerin öncelikle toplumu bir sorgulamaya çaðýrdýðýný belirtmeliyiz.

Ýnsanlar, süreç içerisinde varolan kültüre süreklilik kazandýrýrlar ve ilerleyen her zaman, tarihin içinde üretilen kültür ve birikimleri yeniden deðerlendirme, yenileme, kendisini tazelemeye dönüþtürmediði zaman, kültürün daha da kalýplaþmasý, toplumun donuklaþmasýna sebep olur.

Süreç ilerledikçe bu kültür ve geleneðe eklemeler ve onu aynýyla sürdürme toplumlarýn sýrtýnda yük olmaya baþlar. Bu týpký en yukarýda küçük bir kartopunun aþaðý yuvarlanýrken büyümesi ve giderek çýð hâline gelmesi gibidir. Gündem kartopunun aþaðýda devasa büyümüþ hâli, içine gelenek, kültür ve tarihin eklenmiþ durumudur.

Bu hâl, aslý itibarýyla toplumlarýn hayatýnda kaçýnýlmaz bir süreçtir. Fakat önemli olan sürekli akli sorgulamalarla donmuþ ve içine tarihsel birçok unsur eklenmiþ yapýyý yeniden iþler hâle getirebilmektir. Kur’an-ý Kerim’de buna yönelik dikkat çekmelerden örnekler verebiliriz.

Kur’an-ý Kerim, kendisinin ve Hz. Peygamber’in (s.a.s.) çok uzun zamandýr (insanlýðýn ilk doðuþundan bu yana) devam eden bir geleneðin parçasý olduðunu özellikle vurgulamaktadýr. Hz. Âdem’e (a.s.) verilen mesaj nasýl “tevhid” gibi bir kavram etrafýnda belirleniyorsa, Hz. Muhammed’in mesajý da ayný þeydir.

Bu anlamda tevhid, temel paradigmayý teþkil etmektedir. Dikkat edilirse, Kur’an-ý Kerim’in anlatýmýnda birbiri ardýna gelen peygamberler bir yandan bu tevhidi vurgularken, geldikleri zaman diliminin de toplumlarýn yozlaþtýðý, akli muhakemeden uzaklaþtýklarý dönem olduðunu görürüz.

Bu sebeple peygamberler, toplumda yaþayan insanlarýn Allah, kâinat, dünya, insan ve çevreye bakýþlarýný akli muhakemeden geçirmelerini, bu iliþkileri “akýl” ile sorgulamalarýný ister. Yerleþik düzen, kültürel kalýplar, sýnýfsal iliþkiler, gelirleri bölüþüm sistemi vb. birçok faktörler bu sorgulamanýn konusu içerisine dâhildirler. Mevcut yerleþik iliþkilerin meþruiyetini saðlayan da artýk yerleþik hâle gelmiþ kültürdür.

Yukarýda belirttiðimiz gibi, iþte bu kültürün içine doðan, onu içselleþtirmiþ, o iliþkiler çerçevesinde hayatýný düzenleyen kiþiler için “doðru” ve “yanlýþ”lar ile onlarýn ölçüleri de deðiþir. Bu durum, toplumlarda sömürüyü, adaletsizliði arttýrdýðý gibi memnuniyetsizlikleri de çoðaltýr. Aslý itibarýyla bu durum tam da toplumlarýn týkandýðý andýr.

Peygamberler, iþte bu anda toplumu, akli sorgulamaya çaðýrýrlar ve böylece týkanýklýðý aþmaya çalýþýrlar. Hz. Muhammed (s.a.s) Kur’an-ý Kerim’in mesajýný topluma ilettiði zaman, onlarýn “þirk” üzerine yeniden düþünmelerini istedi. Kur’an’ýn mesajýný Hz. Âdem gibi uzak ve Hz. Ýbrahim gibi yakýn iki tarihe referansla açýmlamaya çalýþtý. Bu, aslýnda Araplarýn da atalarý olan ve hatta Hýristiyan, Yahudi ve Müslümanlarýn ortak referansý olan Hz. Ýbrahim üzerinden tekrar aslýna rücu etmeye bir çaðrýydý.

Arap müþrikleri, Kur’an’ýn bu önerisi karþýsýnda “kendilerinin atalarýnýn yolunda olduklarý”ný (Maide, 5/104.) ifade ederken, içinde yaþadýklarý iliþki ve ona ait kültüre meþruiyet kazandýrmak üzere Hz. Ýbrahim’in müþrik olduðunu iddia ettiler.

Kur’an-ý Kerim, müþriklerin gelenekselliðe bu mutlak referanslarý karþýsýnda onlara önemli bir soru sormaktadýr: “Allah’ýn (c.c.) kitabýna ve peygambere gelin, denildiðinde onlar; atalarýmýzý üzerinde bulduðumuz yol bizim için kâfidir derler. Peki, ama ya atalarý hiçbir þey bilmeyen ve doðru yolu bulamayan kimselerse?” (Maide, 5/104.)

Burada Allah Teala, müþriklerin geleneksel olaný akli bir sorgulamaya tabi tutmalarý gerektiðini bildirmektedir. Aslýnda Arap müþriklerinin bu tavrý, tarihin her döneminde toplumlarýn gösterdiði reflekslerden birisidir. Bugün de toplumda yaþayan çoðu insan, bir þekilde kafasýnda yer etmiþ bilgi, kalýplaþmýþ söylemler, kimi çýkar iliþkileri sebebiyle bu sorgulamayý yapma konusunda ciddi zafiyet içindedir.

Kur’an-ý Kerim’in anlatýmlarýna göre; peygamberler toplumu vahiyle buluþturduðu zaman, ilk yaptýklarý orada yaþayan insanlarý kalýplaþmýþ kültür ve geleneklerle yüzleþtirmek olmuþtur.

Kur’an-ý Kerim’de akýl kavramýnýn kullanýlýþý ve vurgusu, insan ve çevresinde cari iliþkiler düzenine dikkat çekmek, bunlarý kavramak ve sorgulama yapmak üzerine kuruludur. Ýnsan; rutinleþtirdiði, farkýndalýk geliþtirmediði düzenek ve iliþkileri; üzerinde düþünmeksizin, bir davranýþ ve tutuma çevirebilir; sürekli yaparak da o davranýþlarý bedenin bir mekanizmasý hâline dönüþtürebilir.

Hâlbuki Allah, ayetlerde insanýn mevcut iliþkiler düzeneðine dikkatini çekerek, akli sorgulama ile ondan farkýndalýk geliþtirmesini bekler. Bu sebeple akýl, insan için sürekli bir sorgulamanýn ve farkýndalýðýn aracý hâline gelir ki, total anlamda toplumlarýn dinamikliðini kaybetmesinin sebebi de budur. Þimdi bu ayetlerden bazýlarýna bakalým:

“Sizin için bir korku ve ümit unsuru olarak þimþeði göstermesi, gökten su indirmesi ve bu su ile ölümünden sonra yeryüzüne hayat vermesi, Onun ayetlerindendir. Aklýný kullanan kimseler için de bunda ibretler vardýr.” (Rum, 30/14.)

“Andolsun ki, biz aklýný kullanabilen kimseler için, bu þehre dair apaçýk bir ayet býrakmýþýz.” (Ankebut, 29/35.)

Bugün için pratikte aklý iþletmenin toplumda birkaç boyutlu karþýlýðý vardýr. Birincisi, Müslüman olmayanlarýn, insan, çevre, dünya etrafýndaki cari iliþkiler düzeneðine dikkatlerini çekerek onlarý Allah’ýn varlýðý ve birliðini kabul ile dünyada kötülüklere karþý durmaya bir çaðrý anlamýnda aklý iþletmek. Ýkincisi, çok geniþ Müslüman topluluðunun, içinde yaþadýðýmýz kalýplaþmýþ düþünce, fikir, yaþam biçimi üzerine bir sorgulama ve insanýn evrende bulunuþunun anlamýna dair bir farkýndalýk geliþtirme.

Dolayýsýyla Müslümanlarýn; kendilerini garantilenmiþ bir cennetin mutlak sahibi olarak görmekten vazgeçerek, Müslümanlýklarýný yeniden sorgulamalarý gerekiyor.