Atatürk’ün Hankâh Anlayýþý; Cumhuriyet Hankahý

 Uzun zaman önce Baran Aydýn’ýn “HANKÂH” isimli kitabýný okumuþtum. Okuduðum kitap tam olarak bir devletin kalbine ve aklýna dokunacak bilgiler içeriyordu.

Devlet, millet, inanç, töre, baðýmsýzlýk gibi kavramlar Türk milletinin kalbinde, ruhunda ve zih-ninde bir zümrüt gibi asýlý kalmýþtýr. Devleti devlet yapan, milleti millet yapan bu deðerler asýrlar boyu nasýl bir zekâ ve devlet anlayýþýyla var olagelmiþ kýsaca özet halinde paylaþmak istiyorum. Çünkü “Hankâh” meselesi, hem Türk-Ýslam devlet geleneðinde hem de modern Türkiye’nin kuru-luþunda Atatürk’ün danýþma modeline uzanan çok özel bir çizgi taþýmaktadýr.

Hankâhlýk, devlet dýþý bilgeliðin korunduðu bir alan, siyaset üstü aklýn merkezi mekâný, tecrübe sahiplerinin yönetiminden baðýmsýz tutulduðu bir gözlem odasý, liderlerin kriz anýnda baþvurduðu akýl meclisidir.

Hankâh erbaplarý genellikle devlette görev almayan ama devlet iþleyiþini ve toplum psikolojisini çok iyi bilen, bilgeliði ile tanýnmýþ; çoðu zaman eski asker, bilgin, seyyah, müderris ve hikmet sahipleri olarak tanýnan kiþilerden oluþurdu. Bu insanlar bir tarikata baðlý olmak zorunda deðildi; asýl nitelik iktidarýn uzaðýnda kalarak iktidara yön verme kabiliyetiydi.

Göktürk, Uygur ve Oðuz geleneðinde devlet, yalnýzca kaðanýn gücüne deðil; “aksakallar” diye bi-linen yaþlý-bilge kiþilerin görüþlerine dayanýrdý. Bu meclis, doðrudan yönetimde deðildi ama yöne-time yön verirlerdi. Bu yapý, Hankâh’ýn en eski köklerinden biridir.

Büyük Selçuklular döneminde Nizamülmülk’ün Siyasetname’sinde tarif ettiði riyazet ehli bilge kiþiler devlet kararlarýnda referans alýnýrdý. Hankâhlar sadece ibadet deðil, siyaset psikolojisi, devlet-toplum dengesi, adalet-merhamet iliþkisi gibi konularda da baþvuru merkezleriydi.

Osmanlý siyaset geleneðinin Hankâhlarý; Akþemseddin, Þeyh Edebali, Ýbn Kemal, Molla Gürani, Hacý Bayram-ý Veli gibi isimler fiili görev almadan devlet aklýný þekillendiren isimler olmuþlardýr. Bu sistemde dikkatleri çeken tek þey, Hankâhlar asla iktidarýn bir parçasý olmamýþ, daima denge-leyici roller üstlenmiþtir.

Modern Türkiye’ye geçiþ sürecinde Atatürk’ün danýþma modeli ile Hankâh zihniyeti arasýnda güçlü bir paralellik görülmektedir. Mustafa Kemal, Osmanlý’nýn son yüzyýlýndaki yozlaþmýþ tarikat yapýlarýndan tamamen kopmuþ ancak bilgeliðe baþvurma geleneðini modernleþtirerek sürdür-müþtür. Atatürk’ün çevresinde siyaset yapmayan ama akýl veren bir Cumhuriyet Hankâh’ý oluþ-muþtur.

Bu Hankâhlar;

Prof. Afet Ýnan; Tarih bilinci ve kadýn reformlarý,

Mahmut Esat Bozkurt; Hukuk inkýlabý,

Þevket Süreyya Aydemir, devletçilik analizleri,

Falih Rýfký Atay, toplum psikolojisi,

Kazým Karabekir (erken dönemde) Askeri strateji,

Fuat Köprülü, Türk tarih tezi,

Yunus Nadi, siyasal iletiþim,

Mehmet Emin Yurdakul, milli ruh ve þiir konusunda danýþmanlýk yaptýlar ancak birçoðu bakan olup mecliste görev almadýlar, devlet hiyerarþisine dâhil edilmediler ama Atatürk’ün zihinsel Hankâhýný oluþturdular. Atatürk’ün anlayýþýna göre “devlet aklý, iktidarýn deðil, bilginin tekelinde olmalýdýr” Bu anlayýþ, Türk tarihinde Hankâh rolünün modern karþýlýðý olmuþtur.

Atatürk’ün neden böyle bir modeli benimsediði sorusuna verilecek en iyi cevap; yozlaþmýþ tarikat-larý tasfiye ederken tefekkür mekânýný modernleþtirmekti. Bilgi üretimini tüm kurumlara yaymak, bilginin siyaset üzerindeki aðýrlýðýný korumak, iktidarýn mutlaklaþmasýný engellemekti. Ýþte bu nedenlerle Türk Dil Kurumu Türk Tarih Kurumu, Matbuat rejimi, üniversite reformu birer laik Hankâhlardýr. Bu kurumlara alýnan insanlar devlet memuru, partili ve güç sahibi deðillerdi ama devlet aklýný inþa eden baðýmsýz bilgelerdi.

Özet olarak;

Eski Hankâhlýk; dini çerçevede bilgelik alaný; Cumhuriyet Hankâh’ý ise bilimsel ve teknik bir bil-gelik alanýdýr. Ancak her ikisinin de iþlevi aynýdýr. “Siyasete mesafeli, bilgiye yakýn bir akýl mer-kezi" Ýþte Mustafa Kemal bunu modernleþtirip kurumlaþtýrarak tarihte benzeri az görülebilen bir dönüþüm gerçekleþtirmiþtir Ýsim deðiþti ama ruh deðiþmedi…