Kuruluþ Döneminde Bilim

Orhan Bey Dönemi

Osmanlý devletinde bilim ilk olarak Orhan Bey zamanýnda 1330 yýllarýnda kurulan Ýznik Medresesi ile baþlar. Bu medrese Selçuklu zamanýndaki medreselerin ve bu baðlamdaki eðitim kurumlarýnýn devamý niteliðindedir. Bu medresenin ilk baþ müderrisi olan Davüt-ül Kayseri, eðitsel anlamda önemli çalýþmalarý olan bir þahsiyettir. Osmanlý tarihinin ikinci medresesi ise Basra'da kurulmuþtur. Bu medreselerde fýkýh, kelam, tefsir, usul vb. dini alanlarda eðitim verilmekle beraber matematik ve mantýk alanýnda da elle tutulur bir eðitim verilmekteydi. Bu döneme damgasýný vurmuþ en önemli þahsiyet hiç þüphesiz Molla Fenaridir. Mýsýrda tahsilini tamamlayýp, mantýk ve pozitif bilimlerde ihtisas yapmýþtýr. Yine bu dönemde pozitif bilimlerde ihtisas yapmýþ önemli bir sima da Kadý Zade Rumi adý ile ün kazanmýþ bir Türk matematikçisi ve astronomu olan Musa Paþa’dýr. Bilim adýna yaptýðý çalýþmalarda çok istekli ve hevesli bir bilim insanýdýr. Bu bilim insanýna yardýmcý olmuþ biri dikkatimizi çeker. O da Kadý Zadenin kýz kardeþidir. Kýz kardeþi, Kadý Zadenin kitaplarý arasýna mücevherlerini gizlice koyarak bu bilim insanýnýn Horasan’a göçü ve oradaki tahsiline yardýmcý olmuþtur. Böylece dolaylý yoldan Kadý Zadenin çalýþmalarýna katkýda bulunmuþ ve tarihteki yerini almýþtýr. Kadý Zadenin birçok eseri vardýr. Kitab-ül usül’ünde geometri öncülleri ve üçgen niteliklerinden bahseder. Arapça yazdýðý baþka bir eserinde cebir, denklemler ve ölçmelerden bahseder. Son Türk tarihçilerinin ortak kanaati ile Osmanlýnýn birinci gerçek astronomu ve matematikçisi Kadý Zadedir.

I. Murat ve Yýldýrým Bayezit Dönemi

Bu dönemde ise týp alanýnda bir hareketlenme görülmüþtür. Yazýlan ilk týp eseri Murat Bin Ýshak tarafýndan bu dönemde yazýlmýþtýr. Eserde bir takým ilaçlarýn etkileri kýsaca açýklanmýþ ve çok rastlanan hastalýklarýn tedavisinden bahsetmiþtir. Yine bu dönemde Þair Ahmedi adýnda bir bilim insaný yetiþmiþtir. Bu zat týp dýþýnda astronomi, matematik ve eczacýlýk dallarýnda bilgi sahibidir.

I. Mehmet Dönemi

Bu dönemde de ansiklopedik eserlere raðbet baþlamýþtýr. Mesela Zekeriya el-Kazvini’nin tanýnmýþ eseri olan Acayib'ul Mahlûkat damgasýný vurmuþtur. Bu kitapta ilk defa arzýn yuvarlak olduðu Osmanlý Türk eserlerine geçmiþtir. Osmanlý eserlerinin kuruluþ dönemindeki eserlerin çoðunluðunun Arapça olmasý bu dönemin önemli dezavantajlarý arasýndadýr. Çünkü halk Arapça metinlerden bir þey anlamadýðý gibi bilimsel geliþmelerden de habersiz kalmýþtýr.

Fatih Sultan Mehmet Dönemi

15. yüzyýl denildiðinde akla gelen en önemli þahsiyet Fatih Sultan Mehmet oluyor. Fatih dönemi; Osmanlý'da, hem kültürel, hem bilimsel, hem de sahip olunan toprak bakýmýndan en iyi seviyede bulunulan dönemdir. Osmanlý'da, Fatih okumayý ve yazmayý çok fazla sevmemesine raðmen tüm Osmanlý padiþahlarý göz önüne alýndýðýnda en büyük ilim ve bilim koruyucusu olarak karþýmýza çýkmaktadýr.

Bilindiði gibi Osmanlý devleti fethettiði yerlerin sadece maddi kýsmýyla ilgilenmiyor, ayrýca kültür ve bilim yönünü de alma faaliyetlerine giriþiyor. Ýþte bu faaliyetler 15. yüzyýl fatih döneminde daha da fazlalaþarak bilim koruyuculuðu ve ilerlemeci yaklaþým apaçýk gözler önüne seriliyor.

Osmanlý devletinde bilim alanýnda ilk olarak göze çarpan insan ilk önemli matematikçi ve astronom olan Musa paþa`dýr dýr. Bursa da doðduðu bilinen Musa paþa Osmanlý tarihinde Kadý zade Rumi olarak geçmektedir.

Kadý zade, kaþi ve Ali kuþçu gibi bilginler, Fatih döneminde bir þeyler yapmaya çalýþmýþlardýr. Bu süreçte bilim adýna yaþanan iki olay günümüz bilim insanlarýna adeta ýþýk tutacak niteliktedir. Ýlk olay; 15. yüzyýlda fatihin bilime verdiði önemi anlatan en önemli olay; Maveraünnehir'de yetiþen alimlerin sonuncusu olan Ali Kuþçu'yu Akkoyunlu Devleti'nden Osmanlý'ya transfer etmesidir. Ali kuþçunun Osmanlý'ya geliþiyle astronomi alanýnda büyük geliþmeler meydana gelmiþtir. Ali Kuþçu'nun Ýstanbul'da yazdýðý astronomi üzerine en önemli eseri; Astronomi Risalesi'dýr. Ayrýca Ali Kuþçu bu esere Fatih Risalesi adýný vererek Fatih'e ithaf etmiþtir. Bununla birlikte yazar eserinin sonuna gök cisimlerinin dünyadan uzaklýklarý ile ilgili bir bölüm eklemiþtir. Ali Kuþçunun bu eserini Fatih’e sunmasýnýn diðer bir nedeni ise eserinin tam da Otlukbeli savaþýnýn kazanýldýðý ana denk gelmesidir.

15. yüzyýlýn sonu ve 16. yüzyýlýn baþýna doðru Fatih Sultan Mehmet öldükten sonra devletin baþýna oðlu II. Bayezid geçmiþtir. Bu dönemde özellikle Fatih döneminde olduðu gibi astronomi ve matematiðe deðil, onun yerine týp alanýna önem verildiði görülmektedir. Bu dönemde en önemli bilim insaný olarak týp alanýnda eserleri bulunan Ahi Çelebi karþýmýza çýkmaktadýr. Ahi Çelebi böbrek ve mesane taþlarý üzerine bir eser yazmýþ ve taþýn nerelerde olduðunu, belirtilerini, taþýn idrar yolunu zedelediði ya da týkadýðý zaman yapýlacak tedavi yöntemlerini anlatmýþtýr.

Bu Osmanlý âlimi uzun ömrüyle de dikkat çekmiþtir. II. Bayezid ile beraber 3 Osmanlý padiþahýna daha hizmet etmiþtir. 15. yüzyýlýn baþý ve ortalarýnda Osmanlý hizmetinde görev yapmýþ, hem Türk hem de dünya çapýnda önemli matematik araþtýrmalarý yapmýþ olan Uluð Bey’e ayrý bir parantez açacaðýz. Çünkü hayatý ve çalýþmalarý göz önüne alýndýðýnda, bilimin þu anki aþamaya gelmesinde önemli etkileri görülmektedir. Uluð Bey 1344 yýlýnda Semerkant'ta doðmuþ ve 1449 yýlýnda ölmüþtür. Aslýnda o bir devletin hükümdarýdýr ama ordusunu kurduktan sonra kendini tam olarak bilime adamýþtýr. En önemli çalýþmalarý ise þöyledir; Kübik denklemlerin doðru yaklaþýk çözümleri için yöntemler, iki terimli teorem ile çalýþma; Uluð Bey’in sekiz ondalýk kesre kadar doðru olan kesin sinüs ve kosinüs tablolarý; küresel trigonometri formülleri ve özellikle önemli olan Batlamyus'unkinden beri ilk kapsamlý yýldýz cetveli olan, Uluð Bey’in Yýldýzlar Cetveli… Yaptýðý çalýþmalar sýrasýnda sin 1 deðerini bularak bunu gözlemevindeki çalýþmalarýna uyguladý ve gök cisimleriyle ilgili yaptýðý çalýþma ile Batlamyus'un gezegen sistemindeki bir dizi hatayý da ortaya çýkarmýþ oldu.

XVI. yy'da Avrupa ile sýký temaslarýmýz olmasýna raðmen matbaacýlýk ve büyük duvar saatleri Osmanlý Türkiyesine girmemiþtir ve 200 yýl sonra bu topraklara girebilmiþtir. Þiir ve edebiyat bu devri tamamýyla doldurmuþtur. Padiþahlar ve þehzadeler þiir ve edebiyatla uðraþanlarý sürekli desteklemiþ, bu tür eserler çoðu zaman daha çok ilgi görmüþ ve bu yüzden dönemin batý buluþlarý dönemin Osmanlý Türkiyesinde yanký bulmamýþtýr. Kanuni Sultan Süleyman zamanýnda dünyanýn mimarlýk þaheseri olan Süleymaniye Medreseleri yapýlmýþtýr. Bu medreselerin bir bölümü matematiðe, bir bölümü týbba ayrýlmýþtýr. Fakat dönemin asýl hâkimi bilim faaliyetleri adýna deniz coðrafyacýlýðý olmuþtur.

Duraklama Döneminde Bilim

Osmanlý'nýn duraklama döneminde üstesinden gelinemeyen problemlerle uðraþýlmýþtýr. Batýnýn üstünlüðünü kabul etmek zorunda kalan Osmanlý devleti bilimsel eserleri dýþarýdan çevirilerle faydalanma yoluna gitmiþ, böylece kendisine özgü ürünler ortaya koyamamýþtýr. Bu dönemi düþündüðümüzde matbaanýn daha yeni gelmiþ olmasý o dönem için ne kadar geri kalýndýðýnýn göstergesidir. hattat sanatýna zarar geleceðinin düþünülmesi, ayrýca bazý siyasi sebeplerden dolayý matbaa geç gelmekle kalmamýþ üstelik birde kabullenilmesi aþamasý ile uðraþýlmýþtýr.

Gerileme Döneminde Bilim

18. YILSONU: TIP VE MATEMATÝK

Osmanlý devletinde ilk askeri ýslahat, daha doðrusu yüzyýlýn gereklerine fen bilgisi subay kullanmak veya yetiþtirme isteði, 18.yy’ýn baþlarýnda kendini göstermiþtir. Türk kaynaklarýna göre 1743 yýlýnda Üsküdar’da “Hendesehane” adýyla bir matematik okulu açýlmýþ olduðunu biliyoruz. Bu matematik okulunun ömrü pek kýsa olmuþ ve kumbaracýlarýn yeni talimlerinden isyan çýkaracaklarý korkusu ile bu heyet daðýtýlmýþtýr. Hendesehane’nin ilk hocasý olan Yeniþehir müftüsü-zade Mehmet Sait Efendi olduðu kaynaklardan anlaþýlmaktadýr. Bu zatýn iki þeyin arasýndaki uzaklýðýn, ölçü kullanýlmadan, yani yanlarýna gidilmeden, ölçülmesi için bir alet icat etmiþtir. Bu alete ise rub-i müceyyib-i zül-kavseyn adýný vermiþtir. Bu aletle, üçgenin bir kenarý ve iki açýsý bilinirse öteki kenarlarý ve açýlarý hesaplamak mümkün olduðunu söyler. Bu aleti þeyhülislam I. Mahmut’a sunuyor.

Osmanlý Türkiyesine modern matematiðin askerlik yolu ile girmeye baþladýðýna kimsenin þüphesi yoktur. Modern matematik ve fizik yavaþ yavaþ, fakat sýrf askerlik sanatýnýn çaða uymasý için, memlekete girmeye baþlamýþtýr. Siirt’te Tellu köyünde oturan Erzurumlu Ýbrahim Hakký Marifetname adýnda bir eser yayýmlamýþtýr. Yazar bu eserinde, aritmetik ve geometriye dair basit fakat açýk bilgiler veriyor. Ayrýca bu eserde dört elemanýn açýklamasýný yapar. Suyu açýklar, evvelce dünyanýn suyla örtülü olduðunu, bazý taþlar kýrýlýnca içinden deniz hayvanlarý parçalarý (fosil) çýktýðýndan bahseder. Toprak elementine geçerek, kýtalardan söz eder, kozmografya ya dair bilgiler verir. Marifetnamede, dünyanýn hareketi aleyhine söylenen düþünceleri birer birer reddederken, mesela dünyanýn hareketini hissedemeyeceðimizi, çünkü dünyanýn etrafýndaki maddey-i leyine (yumuþak madde) içinde, hepimizi birlikte sürüklediðini söyler. Bundan sonra da mevalid–i selase dediði maden, bitki ve hayvanlarýn birleþme ve meydana gelme suretinden bahseder. Ýbrahim Hakký, anatomi faslýný, Ýbin-i Sina’nýn Kanun’undan, biraz kýsaltarak hemen olduðu gibi, Türkçeye çevirmiþtir. Dinine ve tarikatýna pek sadýk olan bu zatýn, herhalde müspet ilimler karþýsýnda, mütecessis ve huzursuz bir ruhu olduðu meydandadýr.

Gerçekten, Avrupa ilim ve sanatý, özellikle o vakit Avrupa’yý sarsan Fransýz büyük ihtilaliyle çok yakýndan ilgilenen III. Selim önce çaðdaþ ilme ve tekniðe uygun olarak yetiþtirilen Avrupa ordularýna karþý koyabilecek bir ordu kurmak için, Tophane’yi ýslahý düþünmüþ, Fransa ve Ýsveç’ten mühendisler getirterek fabrikalar tesis etmiþtir. Fakat daima yabancý mühendislerin ilim ve tekniðine muhtaç olmanýn doðru olmadýðýný düþünen devlet, bilgi ve teknik alanýnda baþarýlý subaylar, askeri mühendisler yetiþtirmek için, o zamana göre modern bir matematikçi ve topçu okulu kurmaya karar vermiþti.

Enderun aðalarýndan ve eski okulun yetiþtirdiði istidatlý öðrencilerinden bazýlarýný toplayarak, “Mühendishane-i sultani” adýyla bir okul kurdurmuþtur. Nihayet, yakýn vakte kadar “mühendishane-i berri-i hümayun’’ adýný taþýyan bina 1210 yýlýnda yapýlmýþ ve o yýl III. Selim’in bir fermanýyla okulun nizamlarý ve öðretimi düzenlenmiþtir. Bu tarihte tersanedeki mühendishane-i bahri-i hümayun’un dersleri ve Halýcýoðlu Okulu ile birleþtirilmiþtir. Bu yeni okula ilk baþhoca tayin olunan Kýrýmlý Hüseyin Rýfký Efendi, geometriye dair eserler kaleme almýþ, bir de Arapça olarak irtifa risalesi yazmýþtýr.

II. Mahmut dönemine deðinecek olursak, bu dönemde yetiþmiþ modern bir hekim olan Þani zade Ataullah týp dalýnýn dýþýnda bize dört ciltlik bir tarih eseri býrakmýþ ayný zamanda ansiklopedik bir bilgindir. Ýki týbbý eserinden baþka, aritmetik, cebir ve hatta askerlik üzerine yazdýðý kitaplar vardýr. Þani zade Ataullah, eski týpla yeni týp arasýndaki zincirin bir halkasýný teþkil etmekten fazla bir þey yaparak, doðrudan yeni týbba geçmiþtir.Bu devirde, matematik ve baþka müspet ilimler mühendishane denilen okulda okutulmaktaydý. Bu okulun ikici baþhocasý, Hoca Ýshak Efendi, matematik ve tabi ilimler üzerine kaleme aldýðý dört ciltlik Mecmua-i ulum-i riyaziye adlý eseriyle, gerçekten hoca lakabýna hak kazýnmýþtýr. Bu ciltlerden birincisi, aritmetik, cebir, geometri; ikincisi düzlem trigonometrisi ve cebrin geometriye uygulamasý, integral ve diferansiyel hesabý ve koni kesitleri; üçüncüsü hikmet-i tabiye (fizik), cerr-i eskal (mekanik), ilm-i menazýr (perspektif bilgisi) ve küre-i nesimi (hava küre); dördüncüsüyse elektrik, küresel kimyadan bahseder. Bu eser yüksek matematiði, modern fiziði sokmuþ olmasý bakýmýndan önemlidir.

19. yüzyýlýn ilk yarýsýnda ve Avrupa’nýn çaðdaþ ilmini memleketimize sokmak için açýlan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun, Mühendishane-i Berr-i Hümayun ve Mekteb-i Týbbi-i Adli-i Þahane ve Mekteb-i Harbiye sayesinde, matematik ve týbbi ilimlerle týp, gitgide daha modern bir þekilde devam etmiþtir.

NOT: Arþivimde bulduðum bu makalenin kime ait olduðunu maalesef bilmiyorum. Prof. Cevat Ýzgi olabilir.