Fotoðrafta geri dönüþ yolunda koleradan ölen ve yol kenarlarýnda hasta ve yorgun Osmanlý askerleri(*)

  Balkan Savaþý, Salgýn Hastalýklar ve Askerler

 [“… Birbiri ardý sýra girilen savaþlar, salgýn hastalýklarýn yayýlmasý açýsýndan adeta bir zincirin halkalarý gibidir. Osmanlý Ordularýnda Balkan Savaþý’ndan Dünya Savaþý’na salgýn hastalýk taþýyan bir etkilenme süreci saptanmýþtýr. (E) Tümgeneral Dr. Ekrem Þadi Kavur, Balkan Savaþý’ný kastederek; bu savaþ dolayýsýyla terhis edilen erlerin portör olarak Anadolu’nun her yerinde salgýna neden olan bulaþýcý hastalýklarýn taþýyýcýlarý olduðunu ve kýsa süre sonra baþlayan Dünya Savaþý’nda, özellikle Doðu Cephesi’nde bulunan 3. Ordu’yu periþan ettiðini yazmýþtýr.  Yine ayný kaynaða göre; Balkan ve Dünya Savaþlarý’nda salgýna yol açan bulaþýcý hastalýklarýn etkisi Türk Ýstiklal Savaþý’nda da sürmüþtür.”[1]

 “1912-1913 Balkan Savaþý’nda ve Büyük Savaþ’ta Osmanlý Ordusu’nun büyük bölümünde açlýk baþ göstermiþtir ve kolera, tifo ve dizanteriden ölen askerlerin sayýsý çatýþmalarda yaralanarak ölenlerden çok daha fazladýr.”[2]

    "Osmanlý Ýmparatorluðu'ndaki en büyük kolera salgýný 1912-1913 Balkan Savaþlarý sýrasýnda yaþanmýþtýr, ordu personeli ve muhacirler arasýnda ciddi zayiata sebep olmuþtur."[3] ]

Mehmet Oðlu Durmuþ ve Evlilikleri

1878 Ermenek, Yukarý Ýzvit doðumlu, Abdulsamedoðullarýndan Mehmet oðlu Durmuþ, askerlik yapmak üzere orduya çaðrýlmýþ. Gidiþ o gidiþ. Tam dört yýl ne izine gelebilmiþ ne de bir haberi gelmiþ.

Askere gitmeden önce köyde üç erkek evladý ve eþini býrakarak vatan görevine alýnmýþtýr.

Mehmet oðlu Durmuþ’un köyde ne anasý, ne babasý, ne de kardeþleri vardýr. Bir üvey erkek kardeþi Abdullah varmýþ ancak onu daha önce kaybetmiþ. Babasýný küçük yaþta kaybettiðinden bir ailenin öküzlerini gütmüþ, iþlerini yapmýþ. Geçimi böyle saðlamaya çalýþýrken o ailenin yakýnlarýndan birinin hasta “Sarýkýz” lakaplý bir kýz ile evlendirilmiþ. Onunla üç yýl evli kalmýþ, ancak hasta Sarýkýz ile evliliðinden hiç memnun olmadýðý gibi, bir çocuklarý da olmamýþ.

Bir gün kararýný vermiþ “Ben bu kadýný boþayacaðým.” düþüncesi ile Abit Çavuþ lakaplý kiþiye danýþmaya gidiyor. Abit Çavuþ’a fikrini açýklýyor. O sýrada Abit Çavuþ bir tane tokat vuruyor.

Ne olduðunu daha anlamadan Abit Çavuþ;

-Sen aklýný mý oynatýyorsun. Sarýkýz zaten hasta, mal dediðin gani. Üç gün sonra ölecek bütün mallar sana dökülüp kalacak. Kendine gel. Seni sevmesem bir tokatla falan kalmazsýn. Git malýna sahip ol!” der.

Mehmet oðlu Durmuþ, tokat yemiþliðin mahcubiyeti içinde evine döner. Kimseye bir þey demez.

Olacak bu ya üç gün sonra Sarýkýz vefat eder. Gerçekten köy yerinde hatýrý sayýlýr tarlalar kalýr. Lakin eþsiz kalmýþ, çoluk çocuk da yok.

Aradan zaman geçer bir gün bir haber gelir. “Gel bu kýzý sana isteyelim.” derler. Bu kýz ise hatýrý sayýlýr Zahide’den olma, Çolak Hüseyin’in kýzý 1881 doðumlu Fadime’yi vermezler diye düþünür. Fadime’nin Ahmet, Ali ve Mehmet isminde üç de erkek kardeþi olunca ve kendisi önceden evlenmiþ dul sayýldýðýndan iyice tereddüt eder.

Aralar bulunur, Fadime evlenir. Fadime, aralarýnda ikiþer yaþ olan, üç tane erkek çocuk dünyaya getirir.

Bu dönemde etrafta diðer kadýnlarda gördüðü kunduralardan bir tane de kendinin olmasý hevesine kapýlýr. Gençlik iþte gönül istemez mi? Ýster de kocasýnýn alýp geldiði kunduranýn tokalý kunduraya deðiþtirilmesi sonrasýnda kendisine köydeki kadýnlar çoktan “Tokalý” lakabýný takarlar bile.

Durmuþ’un Aðabeyi Yaralý Dönüyor

Mehmet oðlu Durmuþ’un aðabeyi Abdullah 16 yýldýr askerde olduðundan ikinci evlat askere alýnmamýþtýr.

Bir gün Mehmet oðlu Abdullah yaralý olarak köye ulaþýr. Ulaþýr da eþini ve 16 yýl önce býrakýp gittiði iki çocuðunu sorar. Önce kimse bir þey söyleyemezler. Alýþtýra alýþtýra eþinin ve çocuklarýnýn öldüklerini söylerler. Yaralý olan Abdullah þimdi de yüreðinden büyük bir yara alýr. Hâlâ vücudunda kurþun olduðundan bu konuda bilgisi olan birine danýþýlýr. O da “Fare ezilip yara üzerine sarýlýrsa içerden kurþunu çýkarýr.” der. Öyle yapýlýr ancak kurþun çýkmaz, Abdullah vefat eder.

Mehmet Oðlu Durmuþ Askere Çaðrýlýyor

Mehmet oðlu Durmuþ’un aðabeyi ölünce çok üzülür. Elden bir þey gelmez diye düþündüðü günlerde askerlik çaðrýsý ulaþýr. Askere gidiþ hazýrlýklarý, veda töreni derken üç oðlunu öpe koklaya vedalaþýr. Üç çocuðunu önce Allah’a sonra karýsýna emanet eder.

Fadime, üç çocuk, iki öküz, bir katýr, tarla tezek mücadele eder. Bu mücadele dört yýl devam eder.

Hasta Asker Durmuþ Arazide Býrakýlýyor

1878 Ermenek, Yukarý Ýzvit doðumlu, Abdulsamedoðullarýndan Mehmet oðlu Durmuþ, 1912-1913 Balkan Savaþý’na katýlmýþ. Ancak Osmanlý Ordusu’nun büyük bölümü  kolera, tifo ve dizanteri salgýnýna yakalanmýþ.

Ordu arazide iken Mehmet oðlu Durmuþ, tamamen takatsiz kalmýþ ve bir ölüden farký kalmayýnca ordu onu arazide býrakýyor.

Asker Durmuþ’un Ölüm Künyesi Okunuyor

Mehmet oðlu Durmuþ’un ölüm künyesi ise Ermenek, Halimiye Bucaðý Askerlik Þubesine gönderilir. Tebligat daðýtan askerler ölüm künyesini Yukarý Ýzvit karyesine ulaþtýrýrlar.

Þehit haberleri Cuma günleri hutbede okunduðu için Durmuþ’un ölüm künyesi camide okunur.

Bu sýrada Fadime Gelin, ekip kaldýrdýklarý pamuktan çýkrýkta ip eðirirken (bükerken) büyük annesi Akife gelir.

 “Kocanýn ölüm künyesi camide okunsun, sen burada ip eðir.” deyince elindeki ip yumaðýný yere býrakýverir.

Evde feryat figan baþlar. Komþular akýn akýn eve toplanýrlar. Þehit haberi ile köy çalkalanýr.

Kur’an ve Yasin okunur.

Fadime, dört yýldýr kocasý gelecek ümidiyle yaþamýný sürdürmeye çalýþýrken ölüm haberi onu derinden yýkar.  Bir yandan üç çocuk bakmanýn zorluðu, bir yandan iki öküz, bir katýra bakmanýn güçlüðü, cabasý arazinin ekimi, dikimi onca çaresizlik içinde bocalayýp kalýr. Her aný gözyaþý akýtmak ve yas etmekle geçmeye baþlar.

Küçük Kardeþlerin Mal Paylaþýmý

“Ben bu çocuklarýmý nasýl besleyeceðim, tarlalarýmý nasýl ekip kaldýracaðým?” diye yas ederken üç çoðunun en büyüðü 12 yaþlarýnda olan en büyük oðlu Mehmet; “Anne sen aðlama! Ben babamýn çizmesini giyerim. Tarlalarýmýzý eker kaldýrýrým.” diye söyler.

Onun küçüðü 8 yaþlarýnda olan Hüseyin; “Bende babamýn fesini alacaðým.” der.

En küçük olan 6 yaþlarýndaki Ali’de “Ben de babamýn darabulusunu[4] alýrým.” der.

Katýr Satýlýyor

Fadime yoksulluk içinde parasýz, pulsuz çocuklarýnýn bakýmý derken tek çare olarak katýrlarýný satmayý planlar. Konum komþuya duyurur. Katýrýn satacaðý tüm köyde duyulur. Köyden kimse katýrý almaz. Hatta bu satýlýk katýr haberi Yukarý Ýzvit üzerinden eski Karaman yolu üzerinde komþu olan, üç saatte yaya olarak ulaþýlan Balkusan köyüne kadar yayýlýr.

Balkusan’dan bir katýr alýcýsý gelir. Fadime Gelin katýrý ahýrdan çýkarýr, evin önündeki karadut aðacýna baðlar. Alýcý katýrýn etrafýný dolaþýr, eli ile katýra dokunur, baþýný okþar. Katýrý beðenir.

Karaduta baðlý katýrýn boynuna sarýlan Fadime Gelin hýçkýra hýçkýra aðlar. Üç çocuðu “peþli zýbýnýnýn” peþlerinden tutunup çýðlýklar içinde aðlarlar.

Alýcý parasýný öder. Nihayet katýrý yularýndan tutup götürür.

Arazide Öldü Diye Býrakýlýyor

Savaþtan çok önce askere alýnan Durmuþ, Balkan Savaþýna katýlýr. Ancak salgýn hastalýða yakalanýp arazide býrakýlmasýndan sonra orada ne kadar kaldýðý bilinmeyen Asker Durmuþ, kendisine gelir.

Uzaktan ýþýklar görür. O ýþýklara doðru yürür. Burasý Balkan Türklerinin yaþadýðý bir köydür. Köye girdiðinde köpek sesleri köylüyü harekete geçirir.

Uzaktan” kimsin?” sorusu sorulunca buranýn bir Türk köyü olduðunu anlar. “Ben hasta bir askerim.” der.

Köylüler etrafýna birer birer toplanýrlar. Olayý anlamaya çalýþýrlar. Orduyla birlikte yürüyüþ halinde iken düþtüðünü hatýrladýðýný, ondan baþka bir þey hatýrlamadýðýný anlatýr.

Hemen bu hasta asker için yatacak bir yer saðlanýr. Ýyileþinceye kadar besledikleri gibi aralarýnda para toplayýp verirler. Ýstanbul’a giden trenin nereden geçtiðini nereden trene binebileceðini anlatýrlar.

Yürüyerek trene binebileceði istasyona ulaþýr. Trene binmeyi baþarýr. Memleketine gitmek üzere yola çýkar. (Bu yolculuða çýkýþ yerinin hangi þehir olduðu biz torunlarýna intikal etmemiþtir.)

Trenle Karaman’a gelir.  Trenden iner. Karaman’da Ermenek yönüne gidecek yolcular arar. Kimseyi bulamaz. Yolda yiyeceði ekmeði alýr. Üç gün yürüyerek gideceði yolculuðuna baþlar. Bitkin ama yürümek zorundadýr. Ýki gece yol üzerindeki hanlarda yatar.

Asker Durmuþ’un yolculuðunun üçüncü gününde... Bu kýsmýnda torunlarý arasýnda üç ayrý ihtilaflý anlatým mevcuttur.

Birinci anlatým; Aladað köylerinin birinden geçerken çeþme baþýnda katýr sulayan adamla karþýlaþtý þeklinde.

Ýkinci anlatým; Balkusan ’a akþam vakti gelir. Bir evde misafir kalmak için eve girerken, ev sahibinin ellindeki idare lambasýnýn ýþýðýnda ahýrdan yukarýya çýkýþ merdiveninde aþaðýdaki katýrý görür ve katýrýn kendinin katýrý olduðunu söyler. Anlaþýrlar ve katýrý geri aldýðý þeklindedir.

Üçüncü anlatým; ise bizzat en küçük oðlu Ali’den (babam) dinlediðim þekliyledir.

Nihayet dedem, Asker Durmuþ Balkusan'a gelir. Bir çeþme baþýna yanaþýp su içmek ve oturup dinlenmek ister. Suyunu içip, elini yüzünü yýkar. Halen hastalýðýnýn etkisinde olduðundan oturup dinlenirken uykusu gelir. Biraz kestirmek için uzanýr. Uyurken çeþmeye bir kiþi katýrýný sulamak üzere gelir. Katýr su içerken arada ona ýslýk çalar.

Islýk çaldýðý sýrada Asker Durmuþ uyanýr, yerinden kalkar. Baksa ki 4 yýl önce býrakýp gittiði katýrý çeþmede sulanýyor. Yanýnda da yular zincirini tutan bir Balkusanlý duruyor.

Karþýlýklý selamlaþmadan sonra su içen katýra, ismini seslenir. Katýr su içmeyi býrakýp Asker Durmuþ’un yanýna doðru hareket eder. Zincir elinde katýrýný sulayan adam þaþýrýr. Þaþkýnlýðý henüz bitmeden Asker Durmuþ;

"Arkadaþ bu katýr benim. Sen kimden satýn aldýn?" diye sorar.

Adam;

"Yokarý Ýzvit'ten Fatma Gelin diye biri var, kocasý 4 yýl önce askere gitmiþ, askerin öldü haberi gelmiþ. Kadýncaðýz çaresiz kalmýþ, katýrý satýlýða çýkarmýþ  bende talip oldum, 6 ay önce satýn aldým.” der.

Asker Durmuþ; “O askerde öldü dedikleri kadýnýn kocasý benim arkadaþ. Ölmedim ve þimdi köyüme gidiyorum. Evet, katýrým satýlmýþ. Sana bir teklifim var; bu katýra kaç mecidiye verdiysen köyüme varýp tedarik edip, sana paraný versem, katýrýmý tekrar bana verir misin?” der.

Adam askere gidip öldüðü söylenen askerin adýný sanýný önceden öðrendiði için “Künyeni söyle bakayým.” der.

“1878 doðumlu, Abdulsamedoðullarýndan Mehmet oðlu Durmuþ’um.” der. Adam hiç ses etmez ama Fadime Gelin’in kocasý olduðuna kanaat getirir.

“Bak asker aða, o Fadime Gelinin ve üç oðlunun karadut aðacýnýn dibinde aðlayýþý, çocuklarýn çýrpýnýþlarý benim gözümün önünde. Hele sesleri kulaðýmdan hiç gitmiyor.” Baþka hiçbir þey söylemeden “Katýrý alýp götürebilirsin asker aða.” der sadece. Hatta parayý ne zaman ödeyeceksin diye sormaz bile.

O zamanýn insanlarýndaki anlayýþ ve güvene bakýn. Birbirini hiç görmemiþ iki kiþi arasýndaki konuþmalar sonrasýnda katýrýn yular zincirini Asker Durmuþ’a uzatmasý gerçekten olgunluðun, adamlýðýn, güvenin tavan yaptýðý bir insanlýk örneði deðil midir?

Asker Durmuþ, eline aldýðý yular zincirinden tuttuðu katýrýný öper, okþar, sever ve aðlar. “Bir ay içinde ben borcumu ödemeye gelirim.”

Ya katýrýn aradan geçen dört koca yýlýn ardýndan sahibinin bir defa adýný söylemesiyle yanýna gelmesindeki sadakate ne demeli? Bir de derler ki; bir katýr sahibini günde dokuz defa öldürmeye niyet eder, ama öldüremez. Gerçek öyle midir bilinmez. Ancak bu sadakate ne demeli?

Ýki kiþi çeþme baþýnda vedalaþarak ayrýlýrlar. Ayrýlýrlar ama Asker Durmuþ, adama saygýsýzlýk olmasýn diye katýrýn yular zincirinden tutarak Balkusan köyden dýþarýya çýkýncaya kadar katýrýnýn üzerine binmez. Ta ki köyden dýþarýya çýktýktan sonra ancak katýrýna biner. Daha gidilecek üç saat sürecek bir yol vardýr.

Yaþadýðý hastalýðýn bitkinliði, takatsizliði üzerinde olan Asker Durmuþ, bir de üç gündür süren bu yaya yolculuk sýrasýnda katýrýna kavuþup ona binmesi kendine ayrý bir sevinç, mutluluk yaþatmýþtý.

Gün akþam olmadan evine ulaþmak ister ama yol bu uzun, hemen biter mi? Evine ancak yatsý ezanýndan bir hayli sonra ulaþýr.

Katýrýn üzerinden inip evin önündeki karadut aðacýna baðlar. Aðaç kepennikten (merdiven) evine çýkar. El ile yontularak yapýlmýþ tahta kapýsýný týklatýr. Ýçeriden Fadime Gelin ‘Kim o?’ diye seslenir.

“Benim, ben Durmuþ’um.” der. Ancak içeriden Fadime Gelin “Hayýr benim kocam askerde öldü. Ecelini kapýmda arama sen Durmuþ falan olamazsýn. Ben sana kapý falan açmam, boþuna kapýmda bekleme, kimsen çek git.” der.

Asker Durmuþ, karaduta baðlý katýrýnýn yanýna iner biraz düþünür. Muhtar aklýna gelir. Muhtarýn evine gider, yenice yataðýna yatmýþ olan muhtara seslenir. Muhtar elinde idare lambasý ile dýþarý çýkar. Ýdareyi hafif yukarý kaldýrarak karþýsýnda duran kiþiye bakar. Büyük bir þaþkýnlýk yaþar. “Senin ölüm künyen camide okundu, sen yaþýyor musun?” diye görünce þaþýrýr. Konuþurlar. Sonra tekrar beraberce geriye gelirler.

Muhtar kapýyý týklatýr Fadime Geline durumu anlatýr. Fadime Gelin Kapýyý açar. Kocasýnýn dönüþüne çok sevinen Fadime Gelinin sevinci yüreðinden taþar. Hele bir de katýrýnýn da geri geliþini duyunca sevinçten aðlar. Üç çocuðunu uyandýrmazlar. Çocuklar sabah uyanýnca þaþýrýrlar. Önce uzak dururlar. Sonra teker teker babalarýna sarýlýrlar.

Asker Durmuþ’un köye dönüþü haberini tüm köylü duyar. Köylü akýn akýn hoþ geldin ziyaretine gelirler. Bu ziyaretler sorasýnda dört yýllýk ayrýlýk ve öldü söylentileri üzerine bol bol sohbetler edilir. Köyde böyle bir olayýn güzel bir sonla bitmesi herkesin yüzünü güldürür.

Asker Durmuþ, köyüne Gelince askerlik hayatý anýlarda kalmýþ ve herkes ona geçmiþten gelen lakaplarý Abdulsamedeoðlu yerine Samed Durmuþ’u demeye baþlar.

Samed Durmuþ’u kýsa zamanda katýrýn parasýný mecidiye olarak tedarik eder. Zira o dönemde Osmanlý Devletinde mecidiye para birimi kullanýlmaktaydý. Katýrýna binerek Balkusan köyüne borcunu ödemek için gider.

Samed Durmuþ’u, Balkusan’a varýnca daha önce köyüne dönen askerin ve katýrýnýn hikâyesini duyanlar gelip görüþürler.

Samed Durmuþ’u askerden geldikten uzun yýllar sonra dördüncü çocuðu Sultan kýzý dünyaya geliyor. Sultan 11 yaþýnda vefat eder.

Kendisi, acýsýyla tatlýsýyla bu dünyada geçirdiði yaþamýný 63 yaþýnda iken tamamlayarak ebedi âleme göç eder.

1958 yýlýnda en büyük oðlu yýldýrým çarpmasý ile yaþamýný yitirir. 1975 yýlýnda eþi Fadime Gelin (Tokalý Fadime) vefat eder. Ortanca oðlu 1991 yýlýnda, en küçük oðlu Ali ise 1985 tarihinde hayata gözlerini yumar. [5]

Þimdi ise Asker Durmuþ’un torunlarýnýn bu ibretlik anýyý unutmamalarý için gerçek yaþam öyküsü olarak kaleme alýnmýþtýr.

Asker Durmuþ'un adýný taþýmam bir ömür boyu benim þeref niþaným olacaktýr.

07.02.2015

Durmuþ Ali ÖZBEK

[1] Ekrem Þadi Kavur, “Askerî Hekimliðin Sýhhiye Hizmetlerinde Bir Etüd”, Dirim, Cilt XLIX, Sayý 8, (Aðustos 1973), ss. 194-195 ve 378. / Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMÝR, Salgýn Hastalýklardan Ölümler 1914 – 1918, 

Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, XVI. Dizi – Sayý 104, ANKARA – 2005

[2] Erik Jan Zürcher, “Teoride ve Pratikte Osmanlý Zorunlu Askerlik Sistemi”, Devletin Silahlanmasý, (Çev. M. Tanju Akad), (Ýstanbul, Bilgi Üniversitesi Y., 2003), s. 96. / Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMÝR, Salgýn Hastalýklardan Ölümler 1914 – 1918, 

Türk Tarih Kurumu Yayýnlarý, XVI. Dizi – Sayý 104, ANKARA – 2005

[3] Halaçoðlu, Ahmet, Balkan Harbi Sýrasýnda Rumeli'den Türk Göçleri (1912-1913), 3. Baský, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2014, ISBN 978-975-16-2958-6 s. 142

[4] Tarabulus, trabulus, darabulus gibi isimlerle söylenen ibriþimden yapýlan ucu püsküllü kuþak.

[5] Olay gerçek hayattan alýnmýþ olup, babam Ali Özbek’in anlatýmlarý, amcamýn kýzý Saadet Özbek Açýkbaþ’ýn  anlatýmlarýndan kaleme alýnmýþtýr. 

(*) Prof. Dr. Metin Ayýþýðý, Türk Dünyasý Araþtýrmalarý, Eylül-Ekim, Balkan Savaþlarý Sýrasýnda Kolera Ýle Mücadele, s.50