Yazýnýn baþlýðýna bakýp ta “düðün deðil, bayram deðil eniþtem beni niye öptü” nerden çýktý þimdi vakýflar diye düþünebilirsiniz; ama bugün dünyada yaþanan keþmekeþliðin bir kurumun eksikliðinden kaynaklandýðýnýn tespiti ve teþhisi amacýyla geçtiðimiz günlerde Tataristan’da ilan edilen merhamet yýlý dolayýsý ile baþkent Kazan’da düzenlenen “Rusya’da yardým kurumlarý ve tarihi tecrübeler” konulu konferansta basýndan öðrendiðimiz kadarýyla çok önemli bir konunun altý çiziliyordu. Sonuç bildirgesinde katýlýmcýlarýn hemen hepsinde þu kanaat hâsýl olmuþ “ Osmanlý vakýflarýna dünyanýn ihtiyacý vardýr.”

Diyalog Avrasya Platformu, Tataristan Sosyal Yardýmlaþma Bakanlýðý, Kazan Hýristiyanlar Birliði ve Rusya Ýslâm Üniversitesi gibi farklý kesimlerden birçok kurumun iþtirak ettiði konferansta bir bildiri sunan Ýslâm kültür ve medeniyeti üzerine araþtýrmalarý ile ünlü Rus bilim adamý Leonid Sükyanin Osmanlý vakýf anlayýþýnýn modern zamanlardan çok ileri bir seviyede olduðunu ve bu yapýnýn günümüze taþýnmasý gerektiðini belirtmiþ. Sükyanin, “Maalesef günümüzde bu çalýþmalarý yaparak hukuki alt yapýyý hazýrlayacak yetiþmiþ bilim adamýna sahip deðiliz. Vakýflar Ýslam kültüründe önemli bir merkezde duruyor. Yardýmlaþma ve paylaþma temelli Osmanlý vakýflarýný anlamadan Ýslam anlayýþýný yorumlamak zor. Tüm dünyanýn bu tecrübeye ihtiyacý var” deðerlendirmesinde bulunmuþ.

Konferansta bir teblið sunan Marmara Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi’nden Prof. Dr. Cahit Baltacý, Osmanlý’da vakýf anlayýþýnýn sadece kendi halkýna deðil, gayrimüslimler de dâhil olmak üzere sýnýr ötesinde yaþayan bütün insanlýðýn yardýmýna ulaþma adýna geniþ bir kavram olduðunu ifade etmiþ. Baltacý vakfýn kelime anlamýnýn karþýlýksýz yardým anlamýna geldiðine iþaret ederek yaban hayvanlarýnýn ihtiyaçlarýnýn bile düþünüldüðünü belirtmiþ.

Osmanlý’da vakýf olarak kurulan eðitim, hastane, kervansaray, han, hamam, aþevi gibi birçok kurumun din ve ýrk farký gözetilmeksizin bütün insanlara hizmet verdiðini belirten Baltacý mahallelere kurulan sadaka taþlarýndan ihtiyacý olanlarýn ihtiyaçlarý kadar aldýklarýný, yardýmda bulunmak isteyenlerin de buralara sadakalarýný koyduklarýný belirten öðretim görevlisi toplumda var olan güven ortamýna dikkat çekiyordu. Kimsesiz kadýnlar, borçlu olanlar, evlenmek isteyenler ve hatta kýþ mevsiminde aç kalmasý muhtemel yaban hayvanlarý için bile vakýflarýn kurulduðunu hatýrlatan Baltacý, “Osmanlý’da vakýflarýn verimli iþlediði dönemde hýrsýzlýk baþta olmak üzere suç oranlarý en düþük seviyeye inmiþtir.” tespitinde bulunmuþ.

Osmanlý'da devlet kendini, vatandaþýn canýný, malýný korumak, asayiþi saðlamak, sýnýrlarý muhafaza etmek, devlet düzenini ne bahasýna olursa olsun her þeyden üstün tutmak, bu düzeni ilgilendiren her türlü yüksek menfaati saðlamakla mükellef gördüðü için Ýslam medeniyetinin de etkisiyle akla hayale gelmeyecek vakýflar kurmuþlar veya kurdurmuþlar. Merak ettim acaba bu vakýflar hangileridir diye hayýr, hasenat sahipleri neler yaptýrmýþlar neler? Akla gelen her þey: Cami, mescit, külliye, medrese, mektep, çeþme, sebil, sel sebil, þadýrvan, yalak, fýskiye, havuz, kuyu, kaplýca, hamam, çifte hamam, ýlýca, helâ, yol, köprü, kervansaray, imaret, hastane, kütüphane, namazgâh, musalla, gasil hane, tekke, ribat, zaviye, hücre, dergâh, türbe, künbed, çarþý, pazar, han, bahçe, tarh, laðým, kýþla, kale, hisar-beçe, palanka, burç, hendek, tabya, kaldýrým, sokak, park, bulvar, miskinhane, kalender hane, darülkura, darülhuffâz, dârülhadis, muvakkithane, liman, fener, deniz feneri, yunak (çamaþýrhane), yaðhane, mumhane, þeker hane, demirhane, dökümhane, fýrýn, tezgâh, mezbaha, tophane, gülle hane, þiþhane, ahýr, hara, dershane, týmarhane, dârüþþifa, niþangâh, fetvahane, menzil hane, niþan taþý, sayeban, kameriyye, çardak, suyolu, sarnýç, tâbhane, müftihane, mahkeme, sýðýnak, kabristan, köþk, konak, saray, sahil saray, yalý, ev, meþruta hane, liman, iskele, kahvehane, bozahane, þýra hane, kýraathane, eczahane, mahzen, cedvel (kanal) ve daha pek çok þey...

II. Bayezid devri yazarlarýndan Cantacasin, klasik eserlerinde o devir için þöyle der: "Küçüðü ve büyüðü ile Türk ileri gelenleri, cami ve hastane yaptýrmaktan baþka bir þey düþünmezler. Onlarý zengin vakýflarla teçhiz ederler. Yolcularýn konaklamasý için kervansaraylar inþa ettirirler. Yollar, köprüler, imaretler yaptýrýrlar. Türk büyükleri, bizim senyörlerimizden çok daha hayýr sahibidirler, son derece misafir severler. Türk, Hýristiyan ve Yahudileri memnuniyetle misafir ederler. Onlara yiyecek, içecek ve et verirler. Bir Türk, karþýsýnda yemek yemeyen bir adamla Hýristiyan ve Yahudi bile olsa yemeðini paylaþmamayý çok ayýp sayar. D’Ohsson’a göre bu derece hayýrseverliðin menþei Ýslâm dinîdir. Þöyle der : "Kur'ân, Türkleri, dünyanýn bütün milletlerinin en hayýr ve en insan severi haline getirmiþtir."

Bu vakýflar içerisinde hastanelerde akýl hastalarýnýn tedavi yöntemi çok dikkat çekicidir. Bir ayrý branþ olarak deðerlendirilen akýl hastalarýnýn tedavisi ki bu branþta Türk doktorlarý XIX. asra kadar, Batý'dan çok çok üstündüler.

Akýl hastalarý XVIII. asra kadar, Avrupa'da "Þeytan'la iþbirliði yapan melun mahlûk" muamelesi görüp, çok defa diri diri yakýlýrken Osmanlýda daha XV. asýrda bile akýl hastalarý için imar edilmiþ dârüþþifalar vardýr. Hastalar dertlerine özel, Türk mûsikîsi makamlarýyla tedavi edilmeye çalýþýlýrdý. Yalnýz mûsikî ile deðil, hususi yemekler, çiçekler ve manzaralar ile de tedavi uygulanýyordu. Bilhassa kuþ etleri veriliyordu. Her hastanýn odasýna iki pencere konuyordu. Pencereler tercihen gül bahçesine bakýyordu.

Osmanlýnýn Kur an ilhamýyla bayýndýr ettiði ve kurduklarý vakýf medeniyeti daha doðrusu medeniyetin vakfý, insan ve hayvan haklarý günümüz batý ve Amerikasýnýn vicdanýna mahkûm edilmiþ insan hakký ile kýyas edilebilir mi? Tek kelimeyle günümüz dünyasý her yönüyle Osmanlýyý arýyor.