ÇAÐIMIZIN KAÞGARLI MAHMUD'U ÝLHAN AYVERDÝ VE MÝSALLÝ BÜYÜK TÜRKÇE SÖZLÜK

           M. NÝHAT MALKOÇ

           Bir dünyadan bir dünyaya yahut güneþe ve hayata tebessüm…

Doðumla baþlar her þey… O iki heceli sözcükle “merhaba” deriz hayata… Gün ýþýðýyla ilk kez buluþur gözlerimiz… Hayatýn kepenkleri açýlýr o an… Herkes bir noktadayken siz sýfýrdan dâhil olursunuz yaþama… Geriden gelseniz de temponuzla nicelerini geçersiniz hayat yolculuðunda. Sonra bir koþudur sürer gider; kimi dimdik yürür, kimi tökezler. Bazý yollar kader aðlarýyla örülse de kulun inisiyatifleri de vardýr þüphesiz…  Ýlhan Ayverdi’nin hayat yolculuðu da tam da böyle 24 Ekim 1926’da Manisa’ya baðlý Akhisar’da baþladý.

Âh hiç unutulur mu o ilk mektep yýllarý?

Ah hiç unutulur mu o ilk mektep yýllarý… Ýlk ayakkabý, ilk çanta, mürekkep kokulu ilk kitap… Okula ve okumaya dair ilk izlenimler… Ýlk öðretmen, ilk arkadaþ, daha nice ilkler… Zaman sanki bizi o müstesna dilimine çeker. Ýlhan Ayverdi için de unutulmazdý mektep yýllarý…  Ýlk ve orta tahsilini doðduðu topraklar olan Akhisar’da tamamladý Ýlhan Haným… Okullaþma yaygýnlaþmamýþtý o zamanlar… O devirde Akhisar’da lise olmadýðý için Ýzmir’deki Karataþ Lisesi’ne kaydoldu ve 1943 yazýnda lise diplomasýný aldý. Daha sonra Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatý Bölümü’nü bitirdi.

Ýstanbul Üniversitesi yýllarý Ayverdi için unutulmaz yýllardýr. Zira orada Ahmet Kabaklý’yla kesiþti yollarý. Onunla ayný sýnýfa düþmüþlerdi. Bu dostluk zamanla dayanýþmaya dönüþerek ömür boyu sürdü onlar için… Yine Tarýk Buðra’nýn ilk eþi Jale Baysal da onun en samimi sýnýf arkadaþlarýndan biriydi. Bu okulda Türk tarihinin ilk edebiyat profesörü Ali Nihat Tarlan, Ýsmail Hikmet Ertaylan, Mehmet Kaplan gibi çok kýymetli hocalarýn rahle-i tedrisatýndan geçer; onlardan aldýklarýyla kendini iyice yetiþtirir Ýlhan Ayverdi.... Millî kültür, tarih ve edebiyat þuurunu onlardan alýr, bu deðerleri gittikçe kimliðinin bir parçasý haline getirir. O minval üzere þekillendirir hayatýný. Mefkûre ateþini o ilk kývýlcýmlarla tutuþturur.

Coþkunun ve heyecanýn doruðu: Öðretmenlik yýllarý…

Okulunu bitirince dünyalar onun olmuþtu sanki. “Öðretmen” sýfatýný kazanmýþtý. Kendini daha bir güçlü hissediyordu. O artýk Türk Dili ve Edebiyatý Öðretmeni’ydi. Geleceðin Türkiye’sine yön vereceklerin zihin hamurunu yoðuracaktý maharetli elleriyle. Hayalini kurduðu mefkûreci nesli yetiþtirecekti vazife yaptýðý okullarda. Yerli kültürün kýlavuzluðunda bizim deðerlerimizle cilalayacaktý pas tutmuþ yürekleri. Heyecanlýydý bu yüzden… Bu þevk ve heyecan içerisinde sýrasýyla Anarat Hiðutyun Ermeni Ortaokulu, Galatasaray Lisesi, Zoðrafyon Rum Lisesi (1951–55), Saint ]oseph ve Saint Michel Fransýz Liseleri ve Çapa Eðitim Enstitüsü’nde Türk Dili ve Edebiyatý grubu dersleri öðretmenliði yaptý. Görev yaptýðý okullarýn hepsinin de özel durumlarý ve hassasiyetleri vardý. O da bu özel durumlarýn farkýnda bir öðretmen olarak kýsa zamanda gönüllere girmesini bildi.

Ekrem Hakký Ayverdi’yle bir ömür saadet…

Evlilik, hayatýn dönüm noktalarýndan biridir herkes için… Dünyayý iki kiþinin gözünde ve gönlünde birleþtirmektir bir anlamda. Mutluluða kement atmaktýr çoðu insan için. Belki de hayatýn düzene konulmasýdýr; bir mutluluk projesidir ayný zamanda. Yeni bir yola revan olmaktýr. Evlilikteki seçiminiz geçiminize de birebir yansýr, kolay deðildir bu yüzden…

Ýlhan Haným, Ekrem Hakký Ayverdi ile 8 Ekim 1959 tarihinde evlenmiþtir. 33 yaþýndadýr o zaman… Bu alanda ülke standartlarý düþünüldüðünde geç baþlamýþ bir evliliktir onunkisi... Ýlhan Haným o zamana kadar kendini yetiþtirmekle geçirmiþtir yýllarýný. Yakýn ve uzak çevresiyle paylaþmýþtýr entelektüel birikimini. Kendini öðretmenliðe ve kültür elçiliðine adamýþtýr. Kitaplarýn sihirli dünyasýna dalmýþtýr, vakýf hizmetlerine giriþmiþtir.

Geç evlense de aradýðý mutluluðu yakalamýþtýr Ýlhan Haným… Bu evlilik her ikisini de mutlu etmiþtir. Zira bu iki insan ayný dünyalarýn insanlarýdýr. Ayný kültür çeþmesinden gidermiþlerdir susuzluklarýný.  Zevkleri, öncelikleri ve hassasiyetleri aynýdýr. 24 Nisan 1984 tarihinde Ekrem Hakký Ayverdi’nin ebedî âleme irtihaliyle bu evliliðin dünya ayaðý son bulmuþtur. 25 yýl boyunca bütün güzellikleri paylaþmýþlar, nezakette sýnýr tanýmamýþlardýr. Birbirine kol kanat germiþler, nefes aldýkça Türk kültürüne hizmet etmiþlerdir.

Merhum Ekrem Hakký Ayverdi Türk mimarî kültürüne sevdalý bir insandý. Onun bu sahadaki eserleri emsalsizdir; her biri bir boþluðu doldurmaktadýr. Ýlhan Ayverdi, eþi yüksek mimar Ekrem Hakký’nýn daima yanýnda olmuþ, çalýþmalarýnda ona desteðini esirgememiþtir. Ekrem Hakký Ayverdi’nin“Osmanlý Mimarî Eserleri” adlý dört ciltlik eserinin hazýrlanmasýnda Ýlhan Haným’ýn katkýsý da büyük olmuþ, eþiyle birlikte yirmi yýl boyunca Anadolu ve Rumeli’yi karýþ karýþ gezmiþtir. Bu ikili el ele, gönül gönüle vererek kültürümüze hizmet etmiþlerdir. Bu dayanýþma, kültürümüzün ve medeniyet abidelerimizin gün yüzüne çýkmasýný saðlamýþtýr. Unutulmamalýdýr ki o eserler bizim topraklarýmýzýn tapusu hükmündedir.

Dostlarýn vedaý ve yürekleri kanatan hicran yarasý…

Ölüm iki yüreði ayýrmýþtý. Bir elmanýn yarýsý kadar birbirine benzeyen ve uyum içinde olan parçalar uzak düþmüþtü birbirinden. Ekrem Hakký Bey’in ölümü Ýlhan Haným’ý fazlasýyla sarsmýþtýr. Boþluða düþmüþtür, fakat inancý ona bu zor günlerinde ýþýk olmuþtur.

 Ýlhan Ayverdi 25 yýldan beri eþinden ayrý yaþýyordu. Ölümün getirdiði acýyý yüreðinden atamýyordu. Bu çok zor bir hayattý onun için. Unutmak istese de unutamýyordu bir türlü geçen mutlu yýllarý. Kendini çalýþmalara verip bir nebze de olsa hayata tutunmaya çalýþýyordu. Kolay mýydý bir kadýnýn bu koca kentte yalnýz baþýna ayakta durmasý?... Deðildi elbet… Bu konuda en büyük desteði hocasý ve görümcesi olan Samiha Ayverdi’den görüyordu. O, hayatýndaki büyük boþluðu bir nebze de olsa dolduruyordu. Fakat eþinden dokuz yýl sonra 22 Mart 1993 günü de çok sevdiði dostu olan Samiha Ayverdi’yi kaybediyordu. Bunlar bir faninin kolay kolay kaldýrabileceði acýlar deðildi þüphesiz…

Her þeye raðmen hayat devam ediyordu. Ölenle ölünmezdi. Mücadele ve hayata tutunmaydý esas olan… Bu acýlardan sonra Kubbealtý Akademisi Kültür ve Sanat Vakfý’nýn çalýþmalarýna adamýþtý kendini. O, 1970 senesinde kurulan Kubbealtý Vakfý’nýn ismini koyan kiþiydi ayný zamanda. Bir umut fidesi olarak cemiyet hayatýna oturtulmuþtu bu vakýf… Nasýl ki bir fidan su isterse, o da ilgi isterdi onu var edenlerden… Ýlhan Haným bundan sonraki bütün vaktini ve mesaisini bu vakýf çalýþmalarýna ayýrmýþtý. Türk kültürüne ve Türk edebiyatýna hizmet yolunda gecesini gündüzüne katarak çalýþýyordu.

Kapsamlý bir sözlük hazýrlayan ilk kadýn yahut Türkçeye adanmýþ bir hayat…

Merhum Ýlhan Ayverdi, Türk milletini de, Türk devletini de, Türk dilini de çok sevmiþ, ömrü boyunca bunlarýn diri ve iri durmasý için mücadele vermiþtir. O, ana dili olan Türkçeye adeta bir ömür adamýþtýr. Bu dil için yaþamýþ, bu dil için nefes almýþtýr.  O, Türk ilim hayatýnda kapsamlý bir sözlük hazýrlayan ilk kadýndýr. Onun, milletine en büyük hediyesi 34 yýlda tamamladýðý “Misalli Büyük Türkçe Sözlük” adlý muhteþem eseri olmuþtur.

Bir sözlüðe 34 yýlýný vermek, dile kolay… Ýlhan Ayverdi Haným, 1970’te baþlamýþtý sözlük çalýþmasýna. Fakat iþin bu kadar büyüyeceðini ve uzayacaðýný o da hesap etmemiþti doðrusu. Fakat yaptýðý iþ, geçiþtirilebilecek nitelikte bir iþ deðildi. Týrnakla kuyu kazmak kadar zor ve hassas bir iþti sözlük çalýþmasý yapmak… Olaðanüstü sabýr ve gayret gerektirirdi. O da bütün zorluklara raðmen sabýrla çalýþtý ve bu dünyadan göçmeden evvel Türk kültürüne ölmez bir eser kazandýrdý. Allah ona en büyük eseri olan  “Misalli Büyük Türkçe Sözlük” ü raflarda görmeyi nasip etti. O da bu mutluluða tattýktan sonra bu dünya gurbetinden göçtü. Eserini tamamlama saadeti ona yetti. Halk tabiriyle söylemek gerekirse gözü açýk gitmedi.

“Kubbealtý Lügati” olarak da bilinen “Misalli Büyük Türkçe Sözlük”...

Dünyanýn en zor iþlerinden biridir sözlük hazýrlamak… Yýllarca býkmadan, usanmadan fiþlerle uðraþacaksýn. Kelimelerin peþinde koþup duracaksýn. Kolay hazýrlanmamýþtýr “Misalli Büyük Türkçe Sözlük”… Çok zor süreçlerden geçmiþtir. Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi hocalarýyla baþlayan bu sözlük çalýþmasý zamanla ilerlemeyince farklý arayýþlara girilmiþtir. Baþta katkýda bulunacaðýný söyleyen çevreler somut çalýþmalar yapmamýþlardýr. Neticede iþ Ýlhan Ayverdi’nin üzerinde kalmýþtýr. O da hayatýný bu iþe vakfetmiþtir.

“Kubbealtý Lügati” olarak da bilinen “Misalli Büyük Türkçe Sözlük” 2005 yýlýnda tamamlanarak kütüphanelerimizdeki yerini almýþtýr. Sözlük hazýrlanýrken 400 yazarýn bine yakýn eseri taranmýþtýr. Ýlhan Ayverdi, bir kuyumcu titizliðiyle hazýrlamýþtý eserini. 100 bin kelime ve deyim yer alýyor bu kýymetli eserde. Ýlhan Ayverdi’nin deyimiyle Türkiye Türkçesi’nin söz hazinesini kapsayan bu sözlükte yaþayan dilimizin kelimelerine, deyimlere, terimlere, yer yer mazmunlara, edebî manalara ve ansiklopedik açýklamalara, 13. yüzyýldan itibaren var olup halk aðzýnda yaþamýþ olan ve Arap harfleri ile yazýlan eserlerde, vesikalarda yer alan kelimelere, Türkçesi olduðu halde yaygýnlaþan yabancý kelimelere, Türkçesi olmayan yabancý kelimelere de yer verilmiþtir. 3549 sayfalýk ve üç ciltlik bu eser Türkçemize bundan sonra daima hizmet edecektir. Gençlerimiz en doðru bilgilere bu sözlükten ulaþabilecektir.

Merhum Ýlhan Ayverdi “Misalli Büyük Türkçe Sözlük” adlý eseriyle 2005 yýlýnda Türkiye Yazarlar Birliði tarafýndan dil alanýnda “Yýlýn Yazarý” seçilmiþtir. O, bu ödülü fazlasýyla hak ediyordu. Bu eserin her kitaplýkta muhakkak bulunmasý gerekir.

Ýlhan Ayverdi hakkýnda yazýlanlar…

Misalli Büyük Türkçe Sözlük’ün müellifi ve Kubbealtý Akademisi Kültür ve Sanat Vakfý Baþkaný Ýlhan Ayverdi, yaþadýkça deðer bilmiþ ve deðer görmüþ mümtaz bir Hanýmefendi’ydi. Vefalý olduðu ve deðer bildiði için kendisinin de yaþarken deðeri bilinmiþtir. Yaþarken hakkýnda kitaplar yazýlan sayýlý insanlardan biridir kendisi. Aysel Yüksel’le Zeynep Uluant baþ baþa verip Ýlhan Ayverdi’yle ilgili “Bir Hayat Bir Lügat” adlý eseri kaleme almýþlardý. Onlarý yine Ýsmet Binark’ýn Ýlhan Haným’ý anlatan “Bir Ýhlâs Abidesi Ýlhan Ayverdi”(Altay Kültür Sanat ve Eðitim Vakfý Yayýný, Ankara 2006) isimli kitabý takip etmiþtir. Keþke bu güzel örneklerin sayýsý artsa ve insanlarýn kýymeti yaþarken bilinse…

Ömrünün son deminde….

Merhum Ýlhan Ayverdi, tabir caizse günümüzün Kaþgarlý Mahmud’uydu. Onun hazýrladýðý sözlük, bir sözlükten çok daha fazlasýydý. Adeta Türk dilinin envanterini çýkarmýþtý bu zorlu çalýþmasýnda. Ömrünün son deminde, “Misalli Büyük Türkçe Sözlük” adlý eseriyle Türk Dil Bayramý çerçevesinde 2008’de ‘Türk Diline Hizmet Ödülü’ne layýk görülmüþtü.

Günümüzün Kaþgarlý Mahmud’u ebedî istirahatgâhýnda, dostlarýyla beraber…

Tasavvuf terbiyesiyle yetiþmiþti Ýlhan Ayverdi. Mehmet Örtenoðlu’nun vasýtasýyla Samiha Ayverdi’yle tanýþmasý Ýlhan Haným’ýn hayatýnda dönüm noktasý oldu. Daha sonra Kenan Rifai’ye intisap etti. Hakký Devrim’in tabiriyle Ýlhan Haným veliyullahtandý. O, bir fenafillâh yolcusuydu. O, eþi Ekrem Hakký ve görümcesi Samiha Haným gibi vakýf insandý.

Gidimli gelimli dünyadýr bu. Her fani ölüm yolunun yolcusudur. Türkçenin en büyük sözlüðüne imza atmýþ olan Ýlhan Ayverdi, 06 Kasým 2009 tarihinde çok sevdiði Rabbine iltica etti. Onun ömrünü verdiði sözlük öksüz kaldý. Türkçe bir sevdalýsýný daha kaybetti. Merkez Efendi Camii’nde kýlýnan cenaze namazýnýn ardýndan manevî rehberi Kenan Rifai’nin ve gönül dostu, görümcesi Samiha Ayverdi’nin de kabrinin bulunduðu Merkez Efendi Mezarlýðý’nda topraða verildi. Allah rahmet eylesin. Son söz Yahya Kemal Beyatlý’nýn olsun:

“Tekrar mülâkî oluruz bezm-i ezelde

  Evvel giden ahbâba selâm olsun erenler”