M. NÝHAT MALKOÇ

            Osmanlý padiþahlarýnýn 12.'si ve Ýslâm halifelerinin 91.'si Sultan III. Murad...

            Osmanlý padiþahlarýnýn 12.'si ve Ýslâm halifelerinin 91.'si olan Sultan III. Murad, II. Selim'in Venedik asýllý eþi Afife Nurbânû Sultan'dan doðma en büyük oðludur.  Dedesi Kanunî Sultan Süleyman'dýr. 4 Temmuz 1546 (Cemâziyelevvel 953) tarihinde, babasý II. Selim(Sarý Selim), Saruhan(Manisa) sancak beyliðinde görevli iken Manisa'da dünyaya gelen III. Murad, diðer þehzadeler gibi çocukluðunda ve gençliðinde iyi bir eðitim almýþtýr. Orta boylu, deðirmi yüzlü, kumral sakallý, elâ gözlü ve beyaz tenli olarak tasvir edilen III. Murad, ilk tahsilini Manisa sarayýnda görmüþtür. Zamanýn  meþhur hocalarý Sadeddin Efendi ve Ýbrahim Efendi onu iyi bir eðitimden geçirmiþtir. Devrin ilimlerini onlardan öðrenmiþtir.

            Donanýmlý bir insan olan III. Murad, küçük yaþtayken Aydýn sancak beyliðine tayin edilmiþtir. Babasý II. Selim, Karaman valisi olunca   III. Murad  da Akþehir sancak beyliðinde görevlendirilmiþtir. Kanunî Sultan Süleyman’ýn vefatýndan ve babasýnýn tahta geçmesinden sonra 1562 yýlýnýn  martýnda III. Murad, Manisa(Saruhan) sancak beyliðine getirilmiþtir. Osmanlý tahtýna geçinceye kadar, 12 sene boyunca bu görevde kalmýþtýr. Arnavut asýllý Safiye Sultan ile burada iken tanýþtýrýlmýþ ve onunla evlenmiþtir. Safiye Sultan'dan olan oðullarý III. Mehmed ve Mahmud ile kýzlarý Ayþe ve Fatma burada dünyaya gelmiþtir. Mihrihan, Fahriye, Nazperver, Þahhuban;  III. Murad'ýn Safiye Valide Sultan dýþýnda bilinen eþlerinden bazýlarýdýr. III. Murad'ýn oðullarý III. Mehmed (1566/1603), Abdullah, Bayezid, Cihangir II, Alaüddin (Mahmud),  Mustafa, Selim , Abdurrahman, Alemþah, Ali, Hasan, Ýshak, Korkud, Hüseyin, Ahmed, Osman, Ömer, Yakup, Yusuf, Davud, Cihangir I, Süleyman; kýzlarý ise Ayþe,  Fatma, Hüma, Hatice,  Fahriye, Mihrimâh ve Fethiye adlarýný taþýmaktadýr.

            Sultan III. Murad, bütün çocuklarýna deðer verse de gelecekte halefi olacak olan þehzadesi Mehmet üzerine adeta titrerdi. Onun iyi yetiþmesi için hiçbir fedakârlýktan kaçýnmazdý. Onun için görkemli bir sünnet düðünü yapmýþtýr ve bu düðün Gelibolulu Âli’nin "Cami’ül-Buhur Der-Mecâlis-i Sûr" adlý eserinde 2725 beyitle anlatýlmýþtýr.

            III. Murad dindar ve ehl-i tarikat bir padiþahtý.

            Dindar ve ehl-i tarikat olan III. Murad deðiþik zamanlarda farklý tarikatlarla irtibat içerisinde olmuþtur. Sultan III. Murad’ýn önce  Þeyh Þüca’ya, Þeyh Þüca’nýn vefatýndan sonra da Pîr Þaban-ý Velî’nin halifelerinden Gelibolulu Þeyh Mehmed Daðî’ye intisap ettiði söylenmektedir. Sultan III. Murad sadece Þeyh Þüca ile deðil; Nakþibendiyye’den Emir Buharî Tekkesi þeyhi Þaban Efendi ve Aziz Mahmud Hüdaî ile de mektuplaþmýþtýr. Pîr Hüsameddin Uþþakî’nin de III. Sultan Murad’la Manisa’da þehzadeliðinden itibaren mektuplaþtýðý bilinmektedir. Onun mektuplarýnýn derlenmesiyle oluþan Kitâbü’l-Menâmât, tasavvuf alanýnda mektubât, vakýât, vâridât ve tabirname türleri açýsýndan önemli bir eserdir.

            Sultan III. Murad devrinin en büyük olumsuzluklarýndan biri ekonomik ve siyasî sýkýntýlar yanýnda; halkýn veba salgýnlarý, yangýnlar, kýtlýklar ve yolsuzluklarla mücadele etmek zorunda kalmasýdýr. Bu durum kýyamet, uðursuzluk, büyü ve geleceðe dönük kehanetlere halkýn ve padiþahýn raðbet etmesi sonucunu beraberinde getirmiþtir.

            Son derece kabiliyetli, iyi bir eðitim görmüþ, dinine baðlý, hoþgörülü, cömert, þair ruhlu, baþta babasý olmak üzere herkes tarafýndan sevilen bir insan olan III. Murad  þehzadelik yýllarýnda yönetim iþlerine pek karýþmadý. Zamanýný daha çok Manisa yaylalarýnda geçirdi. Tahtýn tek varisi olarak kendi hâlinde ve rahat bir ömür sürdü. Bu onun bir þansýydý belki de. Manisa'da görev yaptýðý sýrada Muradiye Camii'ni inþaatýný baþlattý. III. Murad adýna 1583-1592 yýllarý arasýnda yaptýrýlan külliye cami, medrese, imarethane ve dükkânlardan oluþmaktadýr. Projesi Mimar Sinan’a ait olan külliyenin inþasý Mimar Mahmut Aða tarafýndan baþlatýlmýþ, onun ölümü üzerine Mimar Mehmet Aða tarafýndan tamamlanmýþtýr.

            Sultan III. Murad, 22 Aralýk 1574'te babasýnýn vefat etmesi üzerine Osmanlý tahtýna oturmuþtur.  Cülûsunda 1 milyon kadar duka altýn daðýttýðý söylenir. Tahta oturduðunda dönemin güçlü sadrazamý Sokullu Mehmet Paþa da görevinin baþýndaydý. Sokullu, babasý II. Selim'in sadrazamýydý. III. Murad, tecrübeli bir sadrazam olan Sokullu'nun kendi döneminde de görevinde kalmasýna karar vermiþtir. Bir anlamda onun engin devlet tecrübesinden istifade etmiþtir. Sokullu Mehmed Paþa'nýn sadrazam olduðu  III. Murad döneminde, Osmanlý topraklarý en geniþ sýnýrlarýna ulaþmýþtýr. Babasý II. Selim'den devraldýðý 15. 162.151 km kare ülke topraðýný, 19.902.000 km kareye çýkarmýþtýr.

            Sultan III. Murad resmiyetten hoþlanmayan, kendi hâlinde bir insandý. Cömertlikte ve merhamette sýnýr tanýmayan III. Murad, 17 Þubat 1587'de bir Dîvân-ý hümayun toplantýsýnda verdiði þu yerinde ve anlamlý  ferman, onun sadece insanlara deðil, hayvanlara karþý da çok merhametli olduðunu gösteriyor: "Bundan sonra hayvanlarýný beslesinler, sakat ve zayýf hayvanlara taþýyabileceklerinden fazla yük yüklemesinler ve þayet yolda yüklü giderlerse ve birkaç taneyse bunlarý birbirlerine baðlasýnlar ve hayvanlarýn ardýndan gitmesinler."

            Sultan III. Murad, saltanatý boyunca Ýstanbul’dan hiç çýkmamýþtýr.

            Sakin görünümlü bir insan olan III. Murad, saltanatý boyunca Ýstanbul’dan hiç çýkmamýþtýr. Saraydaki kadýnlarýn etkisinde kaldýðý söylenir. Kadýnlar saltanatý onun devrinde baþlamýþtýr. Fakat onun döneminde fetihler de sürmüþtür. Saltanatýnýn ilk yýllarýnda Venedik, Avusturya ve Lehistan ile  barýþ antlaþmalarý imzalanmýþtýr.  III. Murad 1578'de Lala Mustafa Paþa'yý Ýran seferine göndermiþtir. Gayesi Þirvan'ý ve Gürcistan'ý almaktý. Ýlk olarak Özdemiroðlu Osman Paþa Çýldýr'ý almýþ, Osmanlý Ordusu Tiflis'e dayanmýþtý. Ardýndan Koyun Geçidi Zaferi Þirvan yollarýný Osmanlýya açmýþtý. Lehistan Krallýðý onun zamanýnda Osmanlý hakimiyeti altýna girmiþtir. Kafkasya baþtan baþa bu dönemde fethedilmiþtir.Yine Fas Sultanlýðýna bu dönemde son verilmiþtir. Hazar Denizi'nde hakimiyet kurulmuþtur. Ýran ve Azerbaycan Osmanlý devletine katýlmýþtýr. Ýngiltere'yle iliþkiler geliþtirilmiþtir.  

            Sultan III. Murad; dedesi Kanunî, babasý II. Selim'den sonra hiç gereði yokken Fransa'ya kapitülasyon haklarý verdiði için eleþtirilmiþtir. Zira o dönemden sonra Fransýz bayraklý gemiler sularýmýzda rahatlýkla dolaþabilmiþ, limanlarýmýzý kullanarak diledikleri gibi ticaret yapabilmiþlerdir. Bunu kabul etmeyen Ýngiltere'yle de benzer bir anlaþma yapýlmýþtýr.

            22 Aralýk 1574'te (8 Ramazan 982) II. Selim'in ölümü ve III. Murad'ýn tahta geçiþi(cülûsu) resmen ilân edilmiþ, kendisine biat merasimi yapýlmýþtýr. III. Murad ayný zamanda Ýslâm halifesi olduðu için ilk icraat olarak Kâbe'nin duvarlarýnýn tamirini emretmiþtir. Ýlk cuma namazýný büyük bir törenle Ayasofya'da kýlmýþtýr. Eyüp Sultan

Türbesi'ne giderek kýlýç kuþanmýþ, ardýndan Edirnekapý'dan þehre girmiþtir.

            Kýlýnamayan bir vakit namazýn piþmanlýðý: Uyan ey gözlerim gafletten uyan!...

            Osmanlý padiþahlarý içerisinde þiirle ve edebiyatla meþgul olanlarýn sayýsý çoktur. Bunlardan biri de III. Murad'dýr. O, çocuk denebilecek bir yaþta birbirinden güzel þiirler yazmaya baþlamýþ, yazdýðý þiirlerle çevresindekilerin takdirini toplamýþtýr.

            Sultan III. Murad "Murâdî" mahlasýyla daha çok dinî ve tasavvufî þiirler yazmýþtýr. Edebî yönü güçlü olan III. Murad, ikisi Türkçe, biri Arapça, biri de Farsça olmak üzere dört divan tertip etmiþ, bu sahada ne kadar güçlü bir kalem olduðunu cümle þuaraya göstermiþtir.

            Cömert, yardýmsever ve merhametli bir kiþiliðe sahip olan III. Murad, bilgili ve âlim denilebilecek derecede donanýmlý bir insandý. Sultan III. Murad ayný zamanda sülüs, nesih ve talikte özgün ve baþarýlý bir hattattýr. O, Arapça ve Farsça dillerini de iyi derecede bilirdi.

            Sultan III. Murad, þiirdeki mahlasýyla "Murâdî", Muhibbî(Kanunî Sultan Süleyman)'den sonra en çok gazel söyleyen sultandýr. Günümüze ulaþan tek eseri Divân’dýr. Bu divânda bin beþ yüzü aþkýn gazel mevcuttur. Muradî'nin þiirleri, divanda toplanmýþ olup bir nüshasý Süleymaniye Kütüphanesi Fatih 3874 numarada bulunmaktadýr. Eðlenceye ve zevke düþkün olan III. Murad’ýn þiirlerinin çoðu, hayat anlayýþýnýn aksine dinî ve tasavvufîdir. 39 adet Farsça gazel kaleme alan Muradî’nin bu þiirleri "Futuhat-ý Ramazan" adlý eserinde yer almaktadýr. Þiirleri bazý mecmua ve tezkirelerde de yayýmlanmýþtýr. III. Murad iyi bir sanat eðitimi almýþ, þiir ve edebiyatýn yanýnda hat sanatýyla da yakýndan ilgilenmiþtir. 

            Hepimizin duyduðu, beðendiði ve derinden etkilendiði "Uyan Ey Gözlerim..." adlý  bir ilâhî vardýr. Bizleri duygulandýran ve tefekküre sevk eden bu ilâhiyi Sultan III. Murad kaleme almýþtýr. Fakat bu eser þiir olsun diye deðil, bir piþmanlýðýn niþanesi olarak yazýlmýþtýr. Bu þiir bir anlamda  nefse nasihattir. Bu þiirdeki hisler þair Muradî'nin duygu ve düþünce dünyasýna ýþýk tutar. Þiir Ali Ufkî tarafýndan  Muhayyerkürdi  makamýnda bestelenmiþtir. Dillerden düþmeyen ilâhînin þu sözleri okuyanlarýn adeta yüreðine iþler:  "Uyan ey gözlerim gafletten uyan/Uyan uykusu çok gözlerim uyan/Azrail'in kastý canadýr inan/Uyan ey gözlerim gafletten uyan/Uyan uykusu çok gözlerim uyan//Seherde uyanýrlar cümle kuþlar/Dil-ü dillerince tespihe baþlar/Tevhit eyler daðlar taþlar aðaçlar/Uyan ey gözlerim gafletten uyan/Uyan uykusu çok gözlerim uyan//Bu dünya fânidir sakin aldanma/Maðrur olup taç-u tahta dayanma/Yedi iklim benim diye güvenme/Uyan ey gözlerim gafletten uyan/Uyan uykusu çok gözlerim uyan/Benim, Murat kulun, suçumu affet/Suçum baðýþlayup günahým ref'et/Resul'un sancaðý dibinde haþret/Uyan ey gözlerim gafletten uyan/Uyan uykusu çok gözlerim uyan"

            Sultan III. Murad dönemi imar faaliyetleri

            Silah kullanma ve ata binmede hüner sahibi olan Sultan III. Murad, bazý kesimlerin dediði gibi Osmanlý devletini vurdumduymaz bir tavýrla yönetmemiþtir. O da diðer padiþahlar gibi iþlerin yolunda yürümesi ve devletin daha da büyümesi için elinden geleni yapmýþtýr. Tek baþýna karar vermekten hoþlanmayan III. Murad istiþareye önem vermiþtir.  

            Memleketin imarý ile de ilgilenen Sultan Üçüncü Murad, Topkapý sarayýna bazý köþkler ilâve ettirmiþtir. Babasý II. Selim ve dedesi Kanunî Sultan Süleyman dönemlerinde birçok esere hayat vermiþ olan Mimar Sinan, Sultan III. Murad döneminde, son nefesini verene kadar kýymetli çalýþmalarýný sürdürmüþtür. Azapkapý Sokullu Camii, Ýzmit Pertev Paþa Camii ve Külliyesi, Ilgýn Lala Mustafa Paþa Camii, Üsküdar Eski Valide Camii ve Külliyesi, Þemsi Ahmed Paþa Camii ve Medresesi, Tophane Kýlýç Ali Paþa Camii- Sebil ve Hamamý, Manisa Muradiye Camii, Ývaz Efendi Camii ve Ramazan Efendi Camii, Sultan III. Murad’ýn bilge Mimar Sinan’a yaptýrdýðý eserlerden bazýlarýdýr. 1588’de Mimar Sinan’ýn ölümünden sonra yapý ve imar faaliyetinde belirli bir azalma olmuþtur. Sultan III. Murad döneminde ayrýca, Kars Kalesi inþa edilmiþtir. Mekke’de Kabe-i Þerif’in duvarlarý mermer yaptýrýlmýþ ve Medine’de bir medrese inþa ettirilmiþtir. Ýstanbul’daki Toptaþý Týmarhanesi de Sultan III. Murad döneminde yapýlan eserlerindendir.

            Zamanýn sonsuzluk hâli yahut Sultan III. Murad Türbesi

            Sultan III. Murad Türbesi, 1599 yýlýnda Mimar Sinan'ýn talebeleri Mimar Davud Aða ve yardýmcýsý Dalgýç Ahmet Aða tarafýndan, III. Murad'ýn 1595 yýlýnda ölmesinden dört yýl sonra, II. Selim ve Þehzadeler Türbesi arasýna inþa edilmiþtir.

            III. Murad Türbesi, altýgen planlý, çift kubbeli, dýþtan mermer kaplý ve ön tarafta revaklý bir bölümü bulunan en büyük Osmanlý türbelerinden biridir. Türbe, dýþtan sade görünümlü, içte ise 16. yüzyýla tarihlenen mercan kýrmýzýsý renkteki Ýznik çinilerinin en güzel örnekleri ve kalem iþi süslemeleriyle zengin bir görünüme sahiptir. Ýçte lacivert zemin üzerine beyaz renkle yazýlmýþ celi sülüs çini kuþaðý bulunmaktadýr.

            Sultan III. Murad Türbesi içerisinde pencereler üç sýra hâlinde yapýlmýþtýr, alt sýrada kapaklý pencere aralarýna ahþap kündekâri dolaplar yerleþtirilmiþtir. Türbenin kündekâri tarzýndaki giriþ kapýsý, geometrik þekilli sedef kakmalarla süslüdür. Ayrýca, kapýnýn sað kanadýnda "Herkes ölümü tadacaktýr", sol kanadýnda ise "O'na döndürüleceksiniz" ile Dalgýç Ahmed Aða yazýlýdýr. Türbe içersinde, Sultan III. Murad, eþi Safiye Sultan, kýzlarý, saray mensubu kadýnlar ile Þehzadelere ait 54 sanduka bulunmaktadýr.

            29 yaþýnda tahta çýkan Sultan III. Murad, Osmanlý tahtýnda 21 yýl kalmýþtýr. III. Murad idrar yollarýndan rahatsýzdý. Son dönemlerde hastalýðý iyice artmýþ, aðrýlarý dayanýlmaz boyutlara ulaþmýþtý.  16 Ocak 1595 tarihinde de felç geçirerek Ýstanbul'da vefat etmiþtir. Ayasofya Camii’nin avlusuna defnedilmiþtir.Ruhu þâd, mekâný cennet olsun.