KAYSERÝ

  Erciyes daðýnýn kuzey etekleriyle kuzeyindeki ovanýn temas sahasýnda içkale ve surlar çekirdek olmak üzere kurulmuþtur. Doðu-batý ve kuzey-güney ticaret yollarý, orta kol ordu ve menzil güzergâhý üzerinde yer alan þehir antik dönemde Mazaka, Roma zamanýnda Caesarea, Ýslâm fethinden ve Türkler’in idaresine girdikten sonra Kaysâriye, Kayseriye imlâsýyla ve nihayet Cumhuriyet döneminde Kayseri þeklinde yazýlmaya baþlanmýþtýr.

Kayseri çevresi Anadolu’nun en eski yerleþim yerlerinden biri olup þehrin 22 km. kuzeydoðusunda Kültepe’de ele geçen arkeolojik buluntular ve çivi yazýlý tabletler iskânýn milâttan önce 3500’lere kadar indiðini, burada Asur ticaret kolonilerinin oluþtuðunu göstermektedir.

Kayseri, diðer Anadolu þehirleri gibi VII. yüzyýlýn sonlarýndan itibaren Ýstanbul’u fethetmek üzere harekete geçen müslüman Arap ordularýnýn yolu üzerinde olduðundan onlarýn akýnlarýna mâruz kaldý. XI. yüzyýl ortalarýnda Anadolu’ya yönelik Türkmen akýnlarý sýrasýnda muhtemelen 1067 sonra Türkler’in eline geçti. Dâniþmendliler’in önemli bir merkezi oldu ve burada Ulucami (Sultan Camii, Câmi-i Kebir) baþta olmak üzere birçok eser meydana getirildi. Kendisinden sonra iki defa hükümdar olan (1143, 1172-1175) Zünnûn zamanýnda Kayseri yeniden karýþýklýklar içine düþtü. Dâniþmendli hâkimiyetinin zayýflamasý üzerine Selçuklu Sultaný II. Kýlýcarslan Kayseri ve civarýný 1169’da Selçuklu topraklarýna kattý. 1175 Anadolu’da birliðin saðlanmasý üzerine Kayseri Selçuklular’ýn önemli bir merkezi oldu, sultanlarýn ve hanýmlarýn ikametgâhý haline geldi. Nûreddin Mahmud Sultan Þah tarafýndan 1193’de Anadolu’nun bilinen ilk medresesi (Hoca Hasan) yapýldý. Moðol istilâsýndan kaçan birçok âlim ve sanatkâr Kayseri’ye yerleþti.

Memlük Sultaný Baybars ile Kayseri’ye gelen Kadý Ýbn Abdüzzâhir, 16 21 Nisan 1277’de Kayseriye geldiklerinde yedi camide (Sultan, Huand, Hacý Kýlýç, Lala, Kölük [Gülük], Hoca Hasan, Nizâmeddin Müstevfî) cuma namazý kýlýndýðýný belirtmektedir.

Bir süre sonra, Ýlhanlýlar’ýn genel valisi olan ve Sivas merkez olmak üzere müstakil bir devlet kuran Emîr Eretna’nýn eline geçti (1343).

1474 yýlýnda Karamaoðullarý beyliði yýkýlana kadar þehir pek çok kere el deðiþtirdi. 1474’de Gedik Ahmed Paþa Karamanoðullarý Beyliði’ni ortadan kaldýrdýktan sonra Kayseri’de Osmanlý idaresi kuruldu.

Kayseri, ticarî ve kültürel zenginliðiyle Anadolu’nun en önemli merkezlerinden biri olmuþtur. Surlarýn çevrelediði yerleþim birimine “içeri-þehir” adý verildi. Burasý ulucamisi, bedesten ve çarþýsý, hanlarý, hamamlarý, yüzlerce çeþme ve kuyusu, kýsacasý sanayi tesisleri dýþýnda her türlü dinî, ticarî ve kültürel faaliyetin yürütülüp ihtiyaçlarýn karþýlanabileceði bir özelliðe sahipti.

II. Bayezid devrinde Kayseri sancak beyi Mustafa Bey, 902’de (1497) sur içinde bugün Halýcýlar Çarþýsý olarak hizmet veren bedestenle yakýnýnda çeþitli dükkânlardan oluþan çarþýyý inþa ettirmiþ, burasý o dönemde þehrin ticarî merkezi özelliði kazanmýþtý. Bedestenin yanýnda Kayseri’nin 1390 tarihli en eski âbidevî çeþmesi olan Þeyh Müeyyed Çeþmesi ve hemen karþýsýnda Þah Hatun tarafýndan yaptýrýlan Pamuk, Pembe veya Kapan Haný adlarýyla bilinen han yer almaktaydý.

Kayseri tarihî âbideler bakýmýndan da önemli bir yere sahiptir. Bu tür binalarýn en eskileri    

 XII ve XIII. yüzyýllarda Dâniþmendliler ve Selçuklular döneminde yapýlmýþtýr.

Mevcut eserler içinde en eski dinî mâbed Dâniþmendliler devrinden kalma Ulucami’dir (Câmi-i Kebîr, Sultan Camii). XII. asrýn ikinci yarýsýnda Melik Muhammed Gazi tarafýndan yapýldýðý tahmin edilen cami 1205-1206’da esaslý bir þekilde onarýlmýþ, bir diðer önemli tâdilât ise 1723’de gerçekleþtirilmiþtir. Caminin yine kuzey kapýsý üzerinde Osmanlýlardan III. Ahmed’in Matbah ve Sur Emini Kayseri’li Halil Efendi’nin hicri 1135 tarihinde camiyi tamir ettirdiðine dair iki kitabesi bulunmaktadýr.

Halil Efendi Kayseri’de ayrýca Gülük Camii Çeþmesi, yýkýlan Gömleksiz Çeþme’yi, yine yýkýlmýþ Düvenönündeki Dutlu Çeþme, Hasbek Kitçi Mescidi Çeþmesi’ni ve Çukurlu Camii çeþmelerini yaptýrmýþtýr. Ayrýca Kayseri’ye bir yetimhane ve Hunat Medresesi içine bir kütüphane inþa ettirmiþ ve buraya birçok kitaplar koymuþtur. Mezarý Ýstanbul’da Haliç kenarýnda olup Ýstanbul’da da bir hayli hayratý bulunmaktadýr.

Ulu Cami’nin doðu duvarýna bitiþik olarak yapýlmýþ olan tek kubbeli kütüphane, III. Selim’in Reisülküttaplarýndan (devrin dýþ iþleri bakaný) Kayserili Raþid Efendi’ye aittir ve Raþid Efendi’nin koyduðu birçok kýymetli yazma kitaba sahiptir.

Melik Gazi tarafýndan bir medrese ve günümüze ulaþan bir türbe yaptýrýlmýþtý. Türbenin Melik Emir Gâzi’ye ait olduðuna dair bir kitabe bulunmamakla birlikte Dulkadýroðullarýndan Alâüddevle Bozkurt Bey’in 1500/1501 tarihli vakfiyesinde, Melik Gâzi Türbesi yanýnda Melik Gâzi ve ceddinin ruhu için mescit ve tekke yaptýrdýðýný yazdýðýna bakýlýrsa, o devirde türbenin Melik Gâzi’ye ait olduðu biliniyordu. Türbe XII yüzyýla tarihlenmektedir.

Melik Gâzi Türbesi’nin kuzey-doðusundaki iki türbeden yakýnda olaný, halk tarafýndan “Emir Halil” türbesi olarak bilinmektedir. Türbe, yukarýda sözü geçen Alâüddevle Vakfiyesinde bahsedilen bu beyin dedesi Dulkadýroðlu Bey’i Emir Halil ile ilgili olmalýdýr fakat türbede bunu gösterecek bir kitabe bulunmamaktadýr. Sonraki tarihlerde deðiþikliðe uðramýþ olan yapý 1964’te vakýflarca yeniden yapar gibi onarýlmýþtýr.

Diðer eski cami ayný zamanda bir mahalleye adýný veren Kölük (Gülük) Camii’dir. VI. yüzyýlda yapýldýðý sanýlan ve 1210’da Yaðýbasan oðlu Mahmud kýzý Adsýz Elti Hatun tarafýndan tamir ettirilen mâbed ismini, burayý 1334-35’de yeniden ihya eden Kölük (Gülük) Þemseddin b. Alameddin’in adýný taþýr.

Bir diðer tarihi vakýf eseri mesciddir. Yapýsý itibariyle 19. yüzyýlýn sonlarýnda, Kayseri Hunat Camii orta kubbesi, Zeynel Abidin Türbesi ile birlikte yapýldýðý anlaþýlan mescidin duvarlarýna bindirilmiþ tek kubbesi bulunmaktadýr. Dulkadýroðlu Alâüddevle Bozkurt Bey’in vakfiyesinde geçen kendi yaptýrdýðý mescit ve zaviyenin bugün izleri dahi belli deðildir. Belki bu yapýlar (vakfiyede Melik Gâzi Türbesi yanýna yaptýrýldýðý belirtildiðine göre) þimdiki mescidin yerinde idi ve harap hale geldiðinden yýkýlarak yerine Osmanlý Sultaný II. Abdülhamid tarafýndan yeni mescit yapýlmýþtýr.

Yapýsý itibariyle 19. yüzyýlýn sonlarýnda, Kayseri Hunat Camii orta kubbesi, Zeynel Abidin Türbesi ile birlikte yapýldýðý anlaþýlan mescidin duvarlarýna bindirilmiþ tek kubbesi bulunmak- tadýr. Dulkadýroðlu Alâüddevle Bozkurt Bey’in vakfiyesinde geçen kendi yaptýrdýðý mescit ve zaviyenin bugün izleri dahi belli deðildir. Belki bu yapýlar (vakfiyede Melik Gâzi Türbesi yanýna yaptýrýldýðý belirtildiðine göre) þimdiki mescidin yerinde idi ve harap hale geldiðinden yýkýlarak yerine Osmanlý Sultaný II. Abdülhamid tarafýndan yeni mescit yapýlmýþtýr.

Bunlarýn dýþýnda I. Gýyâseddin Keyhusrev’in, kýz kardeþi Gevher Nesibe’nin vasiyeti üzerine 1205-1206’da inþa ettirdiði, biri týp medresesi olan Çifte medreseler (Gýyâsiye ve Þifâiye),

1.Alâeddin Keykubad’ýn zevcesi Mahperi Sultan tarafýndan yaptýrýlan Huand Hatun Cami, medrese, hamam ve türbeden oluþan külliye, (1238) Hacý Kýlýç Camii ve Medresesi (1249), Fahreddin Sâhib Ata tarafýndan inþa ettirilen Sâhibiye Medresesi (1267) Selçuklu dönemine aittir.

Ýlhanlý yönetimiyle iliþkili bir zat olan Hatunoðlu Eþref’in bânisi bulunduðu 1271 tarihli Hatunoðlu Camii ve yine XIII. yüzyýl eseri olan Han Camii ile Lâle Camii kesin biçimde tarihlendirilemeyen, fakat eski gelenekle münasebetler gösteren binalardýr.

Tamirler ve tâdilâtlarla deðiþikliklere uðramýþ Þeyh Ýbrâhim Tennûrî ile iliþkili Þeyh veya Þýh Camii (1473) küçük bir yapý olup güneyinde yer alan bir türbeye de sahiptir.

Osmanlý devri camileri için en ilgi çekici örnek 1586 tarihli Kurþunlu Cami’dir. Mimar Sinan’a atfedilen cami Hacý Ahmed Paþa tarafýndan yaptýrýlmýþ olup dört köþe pâyesi üzerinde yükselen bir kubbeye sahiptir. Evliya Çelebi bu cami dýþýnda Osman Paþa ve Lala Paþa camilerinden bahsetmekteyse de bunlardan günümüze hiçbir þey kalmamýþtýr.

Kayseri’deki mimari eserler arasýnda medreseler önemli bir yer tutar. En erken örneðin Ulucami yanýndaki, Melik Mehmed Dâniþmend Gazi’nin inþa ettirdiði yeðeni Selçuklu Emîri Muzafferüddin Mahmud tarafýndan 1205-1206’da onarýlan Melik Gazi Medresesi olarak bilinmesine raðmen bu binanýn son izleri 1966’da belediye tarafýndan ortadan kaldýrýlmýþtýr.

Camilerle iliþkili veya bir bütün halinde külliyeler teþkil eden medreseler arasýnda hiç þüphesiz en ünlüsü, I. Gýyâseddin Keyhusrev ve kýz kardeþi Gevher Nesibe Hatun tarafýndan yaptýrýlan, týp medresesi ve þifâhâne olarak iki yapýdan müteþekkil külliyedir. 1205-1206 tarihli olan yapýlar tipik açýk avlulu ve dört eyvanlý medrese planýna sahiptir. Þifâhâne tarafýnda kümbet de yer almaktadýr.

Kayseri’nin Selçuklu medreseleri arasýnda önemli eserler mevcuttur. Bunlarýn içinde, Yaðýbasan’ýn torunu Adsýz Elti Hatun’un yaptýrdýðý 1212 tarihli, Kayseri’nin yegâne iki katlý medresesi olan tek eyvanlý Kölük Medresesi, XIII. yüzyýl baþlarýna tarihlenen Avgunu Medresesi, II. Gýyâseddin Kýlýcarslan’ýn oðlu Melik Sultan’ýn emriyle Ebû Bekir oðlu Hasan’ýn inþa ettirdiði Hoca Hasan Medresesi, Vezir Sirâceddin Bedr’in eseri olan 1238 tarihli Sirâceddin Medresesi, 1267-68 tarihli Vezir Sâhib Ata’nýn Sâhibiye Medresesi, Alâeddin Keykubad’ýn hanýmý Huand Hatun’un külliyesi içinde yer alan muhteþem medresesi (1238’den sonra), Keykâvus devri eseri olan, XIII. yüzyýl ortalarýna tarihlendirilen Hacý Kýlýç Medresesi gibi yapýlar yanýnda bugün tamamen yok olmuþ Ziyâeddin Karaarslan’ýn yaptýrdýðý Ziyâiye Medresesi, III. Gýyâseddin Keyhusrev’in veziri Muînüddin Süleyman Pervâne’nin inþa ettirdiði Pervâne Medresesi önemli yer tutmaktadýr.

Eretna devri eseri olan Köþk Medrese, Kayseri’nin güneydoðusundaki Köþk daðý adý verilen tepenin üzerinde yer almaktadýr. Emîr Eretna’nýn, hanýmý Melike Sûlî Paþa adýna inþa ettirdiði 1339 tarihli medrese sûfîler için bir hankah olarak yaptýrýlmýþ ve daha sonra medrese olarak kullanýlmýþtýr. Binanýn içinde Emîr Alâeddin Eretna’nýn türbesi bulunur.

Dulkadýroðlu devri eseri olan Hatuniye Medresesi 1431-32 tarihli olup el-Melikü’n-Nâsýr Muhammed tarafýndan inþa ettirilmiþtir.

Kayseri’de önemli mezar anýtlarýna rastlanmaktadýr. 1142 tarihli kare planlý bir yapý olan Dâniþmend Melik Gazi Kümbeti, XIII. yüzyýl eseri olan, Þah Cihan Hatun’a ait onikigen planlý Döner Kümbet, Lala Muslihuddin için yaptýrýlan sekizgen planlý, 1194 tarihli Lala Kümbeti, külliyesi içinde yer alan 1205-1206 tarihli, sekizgen planlý Gevher Nesibe Kümbeti, 1210 tarihli Alaca Kümbet, 1249 tarihli Mahperi Hatun’a ait Huand Hatun Kümbeti (1238’den sonra), XIII. yüzyýl eseri olan sekizgen planlý Hasbek Kümbeti ile birlikte XIV. yüzyýla ait Eretna oðlu Ali Câfer’e ait sekizgen kümbet gibi mühim eserlerin yaný sýra Kutluð Hatun Kümbeti, Ýzzeddin Emîr Sultan Kümbeti, Erdoðmuþ Kümbeti, Emîr Þahab Kümbeti, Sýrçalý Kümbet ve Ulu Hatun Þadgeldi Türbesi dikkat çeken diðer örneklerdir.

 Osmanlý döneminde de mevcut olan medreseler faaliyetlerini sürdürmüþlerdir. 1860’ta yapýlan bir tesbite göre þehirde kýrk iki medrese bulunmaktaydý. Bunlardan yirmi ikisi tedrisata devam etmekte ve buralarda 607 talebe okumaktaydý. Talebenin üçte ikiden fazlasýnýn Yozgat, Niðde, Maraþ, Adana, Kýrþehir’den gelmiþ olmasý, Kayseri’nin sadece ticarette deðil eðitimde de önemli bir merkez olduðunu göstermektedir. XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Kayseri’ye yeni eðitim kurumlarý yapýlmýþtýr. 1898-1899’da idâdî açýlmýþ, iki rüþdiye ve birçok ibtidâiye yapýlmýþtýr. 1900 tesbitine göre otuz dokuz medreseden baþka bir idâdî, üç rüþdiye (1903), elli sekiz sýbyan mektebi vardý.

Hanlar ve kervansaraylarýn hemen hepsi Osmanlý devri eseridir. Bu hanlar arasýnda Pîrî Mehmed Paþa Haný þehrin ticarî hayatý için önemli yer tutuyordu. Mevcut hanlar içinde XVII-XVIII. yüzyýllara tarihlenen ve Damad Ýbrâhim Paþa’nýn eseri olan Vezir Haný ile Pamuk Han akla gelen diðer örneklerdir. Hamamlar arasýnda Gevher Nesibe Hatun’un yaptýrdýðý Sultan Hamamý, Huand Hamamý, Kölük Hamamý gibi yapýlar ayný adlarý taþýyan külliyelere dahil eserlerdir. Bunlarýn dýþýnda, 1351 tarihli Eretna oðlu Câfer Bey tarafýndan yaptýrýlan Câfer Bey Hamamý, 1547 tarihli Hüseyin Bey Hamamý ve Ýmâreti, 1548 tarihli Kadý Bedreddin Mahmud’un eseri olan Kadý Hamamý, 1550 tarihli Selâhaddin Hamamý önemli Osmanlý devri eserleri olarak dikkat çekmektedir.

Yirmi iki Selçuklu çeþmesinin tesbit edilebildiði Kayseri’de Osmanlý devri çeþmeleri yanýnda mevcut olduðu bilinen mevlevîhâneden hiçbir iz kalmamýþtýr.

Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’na ait 2000 yýlý istatistiklerine göre Kayseri’de il ve ilçe merkezlerinde 490, kasabalarda 140 ve köylerde 494 olmak üzere toplam 1124 cami bulunmaktadýr. Ýl merkezindeki cami sayýsý ise 278’dir. MEHMET ÝPÞÝRLÝ ENGÝN BEKSAÇ Kayseri Tarihi Araþtýrmalarý Cilt I Mehmet Çayýrdað Kayseri Büyükþehir Belediyesi Kültür Yayýnlarý No: 184