KARATAYSULTAN KERVANSARAYI/ZAVÝYESÝ

Celâleddin Karatay, I. Alâeddin Keykubad ve halefleri döneminde çeþitli zamanlarda sýrasýyla “emir‐i devât”,“emir‐i taþthâne”, “hazinedâr‐ý hâ ss”, “nâib” ve “atabey” olarak önemli mevkilerde bulunmuþtur. Alâed din Keykubad’ýn yanýnda göreve baþlamadan önce bir gulâmhaneye eðitilmek üzere alýnan Celâleddin Karatay, sonra saraya getirilmiþ ve burada kendisine önemli bir makam verilmiþtir. Ýbn Bibi, bizzat Celâleddin Karatay’dan yaptýðýný ifade ettiði rivayetine göre, Celâleddin Karatay’ýn Alâeddin Keykubad’ýn tahta çýkýþýndan ölümüne kadar bu sultanýn hizmetinde bulunduðunu belirtmiþtir.

Celâleddin Karatay, “Barýþta ve seferde, varlýkta ve yoklukta 18 yýl gece gündüz o hazretin yanýnda bulundum” ifadesini kullanmýþtýr. TARÝHÝN PEÞÝNDE ‐ULUSLARARASI TARÝH ve SOSYAL ARAÞTIRMALAR DERGÝSÝ‐ Yýl: 2013, Sayý: 9 Sayfa: 357‐382 I. KARATAY KERVANSARAYI/ZAVÝYESÝ’NÝN VÂKIFI

Celâleddin Karatay’ýn devlet hizmetinde etkin hale gelmesi özellikle II. Ýzzeddin Keykâvus’un saltanat dö nemlerine rastlamaktadýr. Zannýmca Celaleddin Karatay’ýn zikre deðer en önemli özelliði mühtedi olmasýdýr. Amiyane tabirle Celaleddin Karatay devþirmedir ve devþirme bir devlet görevlisi olarak Ýslami hassasiyetinden dolayý çok sayýda vakýf kurmuþtur. Hatta bu yüzden kervansaray kitabesine ismini dahi yazdýrmamýþtýr. Karatay’ýn kurduðu hayratlarýn en önemlilerinden birisi de Kayseri’de kurduðu Kervansaraydýr. Kayseri’de XIII. yüzyýla ait Anadolu Selçuklu kervansarayý. Kayseri-eski Malatya yolu üzerinde, Bünyan ilçesi Elbaþý bucaðý Karadayý köyünün içindedir.

Anadolu’nun milletlerarasý ticaretin dýþýnda kalmasýndan sonra han XVI. Yüzyýlda zâviyeye dönüþmüþtür.  Selçuklu tarihçisi Ýbni Bibi abartýlý bir ifadeyle Celaleddin Karatay’ýn Kervansaray (ribât) yaptýrmadýðý hiçbir memleket ve yolun bulunmadýðýný rivayet eder. Bu ifâde, þüphesiz mübalâðalý olmakla beraber, onun bu türlü birçok eserler vücuda getirdiði tarzýnda anlamak icabeder.   

Muhiddin bin Abdüzzâhir'in onun faal olduðu zamana ait tasvirine göre … Yazýn ve ve kýþýn içinde herþey bulmak mümkündür. Kervansarayda hamam, hastâne (bimaristân), ilaçlar, yatak ve yemek takýmlarý ve ahýrlar vardýr. Her yolcu orada, derecesine göre, misafir edilir. Sultan, yani Baybars, buradan geçerken kervansarayda misafir kaldý. Buna ait büyük vakýflar vardýr ki bunlar etrafýnda ve diðer beldelerde bulunur. Hanýn, gelir ve masraflarýna bakmak için, daireleri (devâvin) , memur ve kâtipleri mevcuttur. Tatarlar bunun resimlerinden hiçbir þeye dokunmadan eskisi gibi iþlemesine býraktýlar.  CELÂLEDDÝN KARATAY, VAKIFLARI VE VAKFÝYELERÝ Dr. OSMAN TURAN Ankara üniversitesi D. T. C. Fakültesi

              Karatay Kervansarayý döneminde çeþitli bölgelerden gelen yolcular ile üst düzey devlet adamlarýnýn aðýrlandýðý yer idi. Moðollarý büyük bir hezimete uðratan Sultan Baybars’ta bu kervansarayda kalmýþtý. Kervansarayýn iç eriþinde “ Evânînü’s‐sayfiyye” adý verilen yazlýk köþkler ve kýþlýk mekânlar bulunmaktaydý ve her mevsimde konaklayanlarýn birinc il ihtiyaçlarýna olanak saðlayan hamam, bimaristan adý verilen hastane gibi mekânlar ile ilaç, yatak ve yemek takýmlarý ve ahýrlar vardý.

              Kervansarayýn bulunduðu yerde bu Karadayý isimli bir köy bulunmaktadýr. Benzeri hayratlar gibi Karatay Sultan kervansarayý vakfiyesinde belirtildiði þartlar üzerine çalýþmýþ ve en son zaviye olarak hizmetine devam etmiþtir. Hayat þartlarýnýn deðiþmesi ile amacý kýsmen ortadan kalkmýþ ve vakýftan yararlananlarýn bulunmadýðý, gelirleri sarf edilecek hayrat müesseseleri mevcut olmayan vakýflara “evkaf‐ý münderise” adý verilmiþtir. Karatay Kervansarayý’nda da böyle bir durum söz konusudur.

                  XVI. yüzyýlýn ilk yarýsýndan itibaren özellikle Orta Anadolu’da zaviyelerin önemi oldukça azalmýþtýr. Bölgenin Türkleþmiþ ve Ýslamlaþmýþ olmasý zaviyelere verilen deðeri azaltmýþ, ancak mevcut zaviyeler Osmanlý idarecileri tarafýndan korunmuþ, bazý tamiratlarla baþka amaçlar için kullanýlmýþtýr. Rastlanýlan en erken belgeye göre vakýf, 1850 tarihinden itibaren tekrar “Karatay Sultan Zaviyesi” olarak kaydedilmiþ tir.

              Celâleddin Karatay yaptýrdýðý kervansaraya akarat olarak mülkiyetinde bulunan Sarahor, Likendon köyleri, Kayseri dýþýndaki iki ç ayýr, Kayseri civarýnda 334 müd tohum alan 29 parça arazi, yeri bilinmeyen yedi tarla, Meþhed civarýnda satýn aldýðý 19 tarla ve Güney köyünü vakfiyesine yazdýrmýþtý. Vakfiyeye kayýtlý zahire ekmek için tahsis edilmiþ mezralarda bulunmaktadýr. Nitekim vakfiyede görevlilere ücret olarak para ve zahire verilmesi bu durumu açýklar.

                  Celaleddin Karatay Kervansarayý için 1247’de yapýlan Þarkî Karahisar’daki Behramþah Kasabasý’nda bulunan bir han ile Kayseri þehrinde bulunan iki evini ve Kayseri þehrinin dýþ kýsmýnda bir hanýný,  1248 tarihli vakfiye zeyli ile de Meþhed köyünde ki dört ev ve bir fýrýný, Kayseri’deki sekiz evi ve Sarahor köyünde sayýsý kaydedilmemiþ olan evler ile bir hamamýn yanýnda on beþ dükkâný vakfetmiþti.  Vakfiye þartýna göre masraflardan artan gelir ile de din, ýrk ve cinsiyet gözetilmeksizin kervansaraya gelen her yolcuya yemek ikram edilerek ayakkabýsý olmayanlara ayakkabý temin edilecek ve binekleri için saman ile arpa verilecektir.

Vakfiyeye göre, kervansarayda konaklama esnasýnda hastalanan misafirlerin tedavisi ile burada vefat eden yolcularýn defin masraflarý da vakýf gelirlerinden karþýlanacaktýr. Ayrýca, akraba ve azatlý kölelerinden kazanmaktan aciz olup kervansaraya sýðýnan kadýn, erkek, Müslüman ya da gayrimüslim herkese her yýl 120 dirhem para ile 24 müd zahire     verilecektir.

TARÝHÝN PEÞÝNDE ULUSLARARASI TARÝH ve SOSYAL ARAÞTIRMALARDERGÝSÝ Yýl: 2013, Sa yý: 9  KARATAY SULTAN ZAVÝYESÝ’NÝN MALÎ T ARÝHÝNDEN  BÝR KESÝT (1813‐1889) Zehra ODABAÞI

ÜRGÜP

Çalýþmamýzýn ilerleyen sayfalarýnda anlaþýlacaðý üzere bilgi vereceðimiz þehirler aile, beylik ve devletlerin baþkentleri veya önemli þehirleri. Ýslam tarhi boyunca Müslümanlarýn hakimiyetine giren bütün þehirler vakýf þehir olarak görüldü ve ihya/imar edildi. Bu þehirlerin tamamýndan bahsetmemiz maalesef mümkün deðil. Bu sebepten aile, beylik ve devletlerdeki önemli bazý þehirlere öncelik vermek durumundayýz.

Ürgüp her hangi bir Anadolu beyliði veya devletin baþkenti deðil. Þahsým Ürgüp’lü olduðu için burada Ürgüp hakkýnda kýsaca bilgi vermek istiyorum. Abartý olmasýn ama yaklaþýk 250 yýldan fazladýr Ürgüp ile Nevþehir arasýnda husumet demeyelim ama bir soðukluk her zaman vardý. 18. Yüzyýlýn ilk çeyreðinde Muþkara küçük bir köy, Ürgüp ise sancak merkeziydi. Muþkaralý (Nevþehir)  Damad Ýbrahim Paþa sadrazam olunca memleketi Muþkara’yý vakýf þehir ilan etti. Göçerlerlere vergi muafiyeti vererek nüfus artýrýldý. Kadýlýk ve Pazar Muþkara’ya alýndý. Damad Ýbrahim Paþa yaptýrdýðý külliyelerle Muþkara’yý þehre dönüþtürdü. Damad Ýbrahim Paþa’nýn gayretleriyle Muskara Nevþehir’e dönüþerek büyüyüp geliþirken Ürgüp geriledi. Bu olaylardan sonra Ürgüp ile Nevþehir arasýndaki soðukluk hiç düzelmedi.

Ürgüp’ün ne zaman ve nasýl kurulduðu hakkýnda bilgi yoktur. Yerleþme tarihinin Hititler dönemine kadar indiði tahmin edilirken, Ürgüp yöresinin 705 yýlýnda Araplar’ýn idaresine girdiði, bu hâkimiyetin X. Yüzyýl baþlarýna kadar sürdüðü tahmin edilmektedir.

Ürgüp’ün Anadolu Selçuklu Devleti’nin ilk dönemlerinde Türk hâkimiyetine geçtiði sanýlmaktadýr. Ardýndan 1243 Moðol istilâsýndan etkilendiði anlaþýlan Ürgüp Moðollar’ýn
kontrolü altýna girdi. Alâeddin Eretna, Ýç Anadolu’da kendi adýný taþýyan devletini kurunca bu defa Eretna Devleti’nin egemenliðinde kaldý. Eretna oðlu Ali Bey'in Kadý Burhâneddin’le mücadelesinden bahseden Bezm ü Rezm adlý eserde kasabanýn ismi “Birügüb” diye kaydedilir. 1375’te Kayseri ile birlikte Karamanoðlu Alâeddin Ali Bey’in idaresine giren Ürgüp’te 1398’de Osmanlý hâkimiyeti kurulduysa da 1402’de yeniden Karaman Beyliði’ne dahil oldu. Fâtih Sultan Mehmed zamanýnda Gedik Ahmed Paþa’nýn Karaman seferi sýrasýnda (1474 yýlý sonlarý) Develikarahisarý'nýn zaptýyla görevlendirilen Niðde sancak beyi Koçu Bey bu kesimi ele geçirdi. Ürgüp’ün de bu tarihte kesin biçimde Osmanlý egemenliðine girdiði söylenebilir. 881 (1476) tarihli Karaman Evkaf Defteri’nde eyaleti oluþturan vilâyetler arasýnda Ürgüp de bulunmaktadýr.

Ürgüp’ün Osmanlý hâkimiyetine girmesinden sonra bölgede çok önemli olaylar cereyan etmedi. XVIII. yüzyýlda kasabayý ilgilendiren en önemli geliþme, Muþkara köyünün Damad Ýbrâhim Paþa tarafýndan ihya edilmesiyle Nevþehir kasabasý ve kazasýnýn ortaya çýkmasýdýr.

Þemseddin Sâmi kasabayý 1400 hânede yaklaþýk 8000 kiþilik nüfuslu, baðlýk ve
bahçelik bir kasaba þeklinde anar; burada bir rüþdiye mektebiyle birçok medresenin yer aldýðýný bildirir. Konya Vilâyet Salnâmesi’nde verilen bilgiye göre 1870’te Ürgüp’te
beþ medrese, on sýbyan mektebi bulunmaktaydý. 1874’te medrese sayýsý beþe, sýbyan mektebi sayýsý on dokuza çýkmýþtý. 1887 tarihli Konya Vilâyet Salnâmesi’ne göre bir hükümet konaðý, bir telgrafhâne ve bir rüþdiye mektebi vardý. Kasabada iki kütüphane mevcut olup buralarda 113 yazma ve 327 basma eser kayýtlýydý. Ürgüp’ün merkez olduðu kaza 1476’da Karaman eyaletini meydana getiren sekiz vilâyet arasýnda yer almaktaydý. 1870 yýlý salnâme kayýtlarýna göre Ürgüp kazasýnda 485 dükkân, dokuz ekmekçi fýrýný, yirmi yaðhâne, biri harap iki hamam, bir namazgâh, on bir türbe, yetmiþ cami ve mescid, seksen yedi çeþme, yirmi altý deðirmen, on bir çanakçý fýrýný, 244 çanakhâne ve beþ kilise vardý. 1483 yýlýnda yapýlan Vakýf tahririne göre Ürgüp’te 14 adet vakýf vardý. MURAD ÇELEBÝ DEFTERi: 1483 YILINDA KARAMAN VÝLAYETÝNDE VAKlFLAR Akif Erdoðru