XVII. YÜZYIILDA HERSEK SANCAÐI

1580’den itibaren Bosna Eyaleti’nin bir parçasý olan Hersek Sancaðý 1470 senesinde bölgenin fethi sonucunda kurulmuþtur. Önceden Rumeli Eyaleti’ne baðlýydý. 1470’ten 1576’ya kadar Sancaðýn merkezi Foça, 1576’ten 1833’e kadar ise Taþlýca (Pljevlja) olmuþtu. 1833’ten 1851’e kadar Hersek Sancaðý eyalet idari seviyesine yüksetilmiþ, 1851’den 1878’e kadar tekrar Bosna Eyaleti/Vilayeti’ne baðlanmýþtý. XVII. yüzyýlda Hersek Sancaðý Osmanlý merkez bölgelerine nazaran bir taþra ve serhat bölgesi olmuþ ancak Adriatik kýyýlarýnda stratejik bir kapý ve Osmanlý çýkarlarýna büyük tehlike kesilen dýþ rakip devletlerine (Venedik Cumhuriyeti, Papalýk Devleti, Habsburg Monarþisi) bir bent konumunda bulunmuþtur.

Günümüze kadar korunmuþ XVII. Yüzyýl Hersek Sancaðý’na ait bir çok vakfiye mevcuttur. (1612-1700 arasý sadece Mostar’da Mustafa oðlu Koski Mehmed Paþa, Muhammed oðlu Hacý Bali, Ferhat oðlu Hacý Ahmed, ‘zürri vakýf)  Voliç-Okyuzoviç Hacý Hasan Sevri, Hacý Ýbrahim Aða Þariç, Aiþa binti Ahmed(zürri vakýf) Meryem binti Hacý Mustafa (zürri vakýf), Turhan oðlu Hacý Mustafa (zürri vakýf), Hacý Ahmed Bey Lakiþiç, Sipahi Temim oðlu Hacý Salih, cundi Hacý Salih (zürri vakýf), tabak Hacý Beçir (zürri vakýf), Hacý Mustafa oðlu Ýbrahim Çevro, Fatma binti Halil Çelebi ( zürri vakýf) isimli kiþilere ait vakfiyeleri günümüze ulaþmýþtýr.

Camiler

XVII. yüzýl boyunca Hersek Sancaðý’nda 18 yerde 56 yeni cami inþa edilmiþtir. Bu sayýdan en fazlasý yani 21’i Mostar’da, ardýndan 6’sý Konyic/Belgradcýk, 4’ü Taþlýca ve 3’er Foça, Rudo ve Trebinye’de inþa edilmiþtir.

Mescitler

Mescit kullaným itibarýyla camiye benzer bir yapý olmakla birlikte daha küçük çaplý, minaresiz ve Cuma ve Bayram namazlarý kýlýnmýyor olmasý gibi özellikler taþýr. Hersek sancaðý’nda XVII. yüzýl boyunca 6 farklý yerde 16 mescidin yaptýrýldýðýna dair bilgilere ulaþtýk. Bunlarýn yarýsý, yani 8’i Mostar’da yapýlmýþtýr. Ardýndan Blagay ve Novi’de 2’si inþa edilmiþtir.

Tekkeler

Derviþlerin dergahý olarak bilinen tekke Hersek sancaðýnda da vakfedilmiþtir. Elveriþli tarih kaynaklarý XVII. yüzýl Hersek’te Konyic/Belgradcýk, Novi ve Ustikolina olmak üzere üç yerde birer yeni tekke inþa edildiðini gös- termektedir. Bunun yaný sýra Nevesinye’de tarih boyunca bulunmuþ olan üç tekkeden en az biri XVII. yüzyýla aittir.

Eðitim-Öðretim Yapýlarý

Genel olarak cami ve medrese yaný baþýnda yapýlan ilk okula mektep denir. Halk tarafýndan yoðun ilgi görmüþ bu eðitim müessesesinin adý halk türkülerinde de geçer. Mesela, Mostar mektepleri þu dörtlükte tarif edilir: “Mostar’da þeker meytef derler/içinde üç yüz kýz okur/Hocalarý Ömer Efendi/Kalfalarý ise güzel Emina”. Hersek sancaðýnda XVII. yüzýl boyunca en az 8 yerde 14 mektep yaptýrýlmýþtýr. Bunlarýn 6’sý Mostar’dadýr.

Medrese ve Hanikahlar

XVII. yüzýl Hersek sancaðý’nda medrese, dershane, hanikah gibi müesseseler de hayýrseverler tarafýndan vakf edilmiþtir. Toplam 11 yerde en az 17 en fazla ise 22 medrese yaptýrýlmýþtýr.

Sosyal Yapýlar Hamamlar

Hersek sancaðý’nda XVII. yüzýl boyunca Osmanlý þehrinin vazgeçilmez simgeleri arasýnda yer almýþ hamamlarýn yaptýrýlmasýna da devam edilmiþtir. Araþtýrmalarýmýz 8 yerde 9 hamamýn yaptýrýldýðýna dair bilgi vermektedir.

Köprüler

Irmak ve nehirlerin fazla olduðu yerlerde insanoðlunun günlük hayatýnda köprülerin de önemi artar. Bu durum Hersek bölgesinde de mevcut. Dolaysýyla köprü yapýmý bu bölgede devamlý bir ihtiyaç olmuþtu. Araþtýrmalarýmýza göre XVII. yüzýlda 4 ayrý yerde 5 yeni köprü inþa edilmiþtir.

Han, Kervansaray, Ýmaret, Misafirhane ve Kahvaneler

Bosna Eyaletinin bir diðer özelliði iktisadi hayatý ayakta tutan iki yapýnýn fazla olmasýdýr: han ve kervansaraylar. Hersek sancaðý’nda ise XVII. yüzýl boyunca toplam 10 yerde 6 yeni han ve 4 yeni kervansaray inþa edilmiþtir.

Saat Kuleleri

Avrupa’da XIV. yüzyýlda yaygýnlaþan saat kulesi yapma geleneðinin Osmanlý topraklarýnda XVI. yüzyýlýn sonla- rýnda baþladýðý kabul edilir. Þehirleri ve kasabalarý süsleyen birer sembol olarak en yüksek tepelere ya da her yerden görülebilen meydanlara dikilen saat kulelerin Osmanlý Bosnasý’ndaki sayýsý 23’tür. Bunlarýn 6’sý XVII. yüzyýl Hersek Sancaðý’nda 5 ayrý yerde yapýlmýþtýr.

Diðer Vakýf Yapýlarý

Bahsedilen vakýflardan gayrý Hersek sancaðýnda bir kaç daha vakýf türü tarihi kaynaklarda geçmektedir. Bunlarýn arasýnda Stolac’da Tepica pazar yeri özel bir yapý, dört sütün üzerine yapýlmýþ, dört su üzerinde çatýsýyla tüccarlarýn uðradýðý meþhur bir yerdi. Hersekliler, beþ gözlü/ocaklý deðirmen, bez haddeleme için kolon ve yün toplama için küfe, sarnýç ve çeþmeler, yolcu su tenekeleri (fucci), imaret için çeþitli bulaþýk, fakirler için arazi vb. vakýflar da baðýþ lanmýþtýr.

XV. ve XVI. yüzyýla kýyasla artýk klasik dönemdeki monumental ve görkemli yapýlar mevcut deðildi. Doðal bir süreçtir, hemen duraklamanýn iþareti anlamýna gelmez. Mesela eðer bir yerde merkez selatin cami veya büyük bir cami yapýlmýþ ise ikincisini yapmak Osmanlý’da gelenek deðildi.

            Bosna Eyaleti’nin bir parçasý olan ve doðuda Karadað ve Ýþkodra Sancaðý, batý ve güneyde Dubrovnik Cumhuriyeti ile Klis Sancaðý, kuzeyde ise Bosna Sancaðý arasýnda bulunmuþ Hersek Sancaðý’nda XVII. yüzyýl boyunca inþa edilmiþ vakýf eserleri (mescid, cami, tekke, mektep, medrese, hamam, köprü, han, kervansaray, imaret, kahvane, saat-kule, çeþme vb.) olarak Hersek Sancaðý’nda veya toplam 16 kazasýnda 1606 ile 1699 yýllarý arasý yani Zitvatorok ile Karlofça barýþ antlaþmalarý arasýndaki zaman diliminde toplam 56 cami, en az 16 mescid, 3 ile 6 arasý tekke, en az 14 en fazla 20 mektep, en az 17 en fazla 22 medrese, 9 hamam, 5 köprü, 6 han, 4 kervansaray, 6 saat-kule ve 3 suyolu yaptýrýlmýþtýr. Bazý rakamlarýn net olmamasý ilgili kaynaklarýn tarihçesi net olmadýðý içindir.

Balkanlarda Osmanlý devletine karþý bir ön yargýnýn olduðu bilinen bir gerçektir. Özellikle Bulgarlar Osmanlý’yý milli kimliklerini yok etmeye çalýþmakla suçlarlar.  Ayrýca, anýlan bölgede gayrýmüslimlere yani Ortodoks ve Katolik kiliselerine ait vakýflardan da söz edilmektedir. XVII. asýrda Ortodoks camiasýna ait 8 ve Katolik camiasýna ait 11 çeþitli vakýf binasý inþa edilmiþtir.

Sedad BEŠLIJA Dr., Sarajevo Üniversitesi, Tarih Enstitüsü ÇEVRE VE ÞEHÝRCÝLÝK BAKANLIÐI Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüðü Arþiv Dairesi Baþkanlýðý 2. Uluslararasý Arþiv Kongresi Bildiriler Cilt 1 ANKARA 2019 XVII. YÜZYILDA HERSEK SANCAÐI: VAKIF ESERLERÝ