BULGARÝSTAN VAKIFLARI

Osmanlý vakýflarý sadece Anadolu ve Ortadoðu ile sýnýrlý deðildi elbette. Osmanlý döneminde Tüm Balkan coðrafyasýnda yaklaþýk 16.000,sadece Bulgaristan’da 3339 eser mevcuttur. Kanijeli Siyavuþ Paþa’nýn Bulgaristan’da bulunan vakýf ve eserleri. Reyhan Þahin Allahverdi. Mehmet Akif Ersoy Ünv.

Osman Keskioðlu ve Taha Özaydýn hazýrladýklarý Bulgaristan’daki Türk Ýslam Eserleri isimli eserde Vakýflar Genel Müdürlüðü Arþiv ve Neþriyat Müdürlüðü’ndeki fihrist defterlerindeki araþtýrmalarýnda bugünkü Bulgaristan’ýn çeþitli yerlerinde 400 kadar vakýf kurulduðunu tespit etmiþlerdir...   

Bunlarýn arasýndan en eskileri olmak üzere þunlarý sayabiliriz. Zaðra’da Sarim Bey oðlu Umur Bey’in 818 H,Köstendil’de Vezir Halil Paþa’nýn 894 H,Filibe’de Rüstem Paþazade Ýskender Bey’in 875 H, Sadrazam Çandarlý Ýbrahim Paþa’nýn 906 H,Vezir-i Azam Mustafa Paþa’nýn 907 H,Plevne’de Mihaloðlu Ali Bey’in 901 H,Sofya ve Niðbolu’da Yahya Paþa’nýn 912 H,Sofu Mehmet Paþa’nýn 954 H,Sokollu Mehmet Paþa’nýn eþi Esma han Sultan’ýn 908 H,Nurbanu Sultan’ýn 1054 H tarihli vakýflarý vardýr. Bu gibi büyüklerin yanýnda orta halli kiþilerin vakýflarý da bulunmaktadýr. 

            1285 H/1868 M. Yýlýnda Tuna Vilayeti Merkezi Rusçuk’ta basýlan Tuna Salnamesindeki istatistiklerine Kamusul Alam ve Evliya Çelebinin notlarýna göre muhtelif þehir ve kasabalardaki Cami,Okul,Medrese ve Tekke adedi þöyledir. Cami:447 Okul 250, 73 Medrese 78 Tekke olmak üzere toplam 848 Hayrat eser tespit edilmiþtir. Unutulmamalýdýr ki bu eserlerin tamamý kiþiler tarafýndan yaptýrýlmýþ hizmet içinde vakýflar kurulmuþtur. Bulgaristan coðrafyasýnda tespit edilebilen hayrat eserler ve bulunduklarý yerler aþaðýdaki tabloda gösterilmiþtir.

1285 H/1868 M. Yýlýnda Tuna Vilayeti Merkezi Rusçuk’ta basýlan Tuna Salnamesindeki istatistiklerine Kamusul Alam ve Evliya Çelebinin notlarýna göre muhtelif þehir ve kasabalardaki Cami,Okul,Medrese ve Tekke adedi þöyledir. 447 Cami, 250 Okul, 73 Medrese 78 Tekke olmak üzere toplam 848 Hayrat eser tespit edilmiþtir.

SOFYA

Osmanlý Devleti’nin Anadolu topraklarýnýn büyük bir kýsmýný egemenliðine almadan önce fethettiði topraklarýn baþýnda Balkan topraklarý gelir. Balkan topraklarýndan da Bulgaristan ve Sofya, Osmanlý topraklarýna en erken katýlan yerlerdendir. Bu fetihler sonucu baþlayan Balkanlar’daki ve Sofya’daki Osmanlý egemenliði 500 yýldan fazla sürmüþ ve bu süre zarfýnda Balkanlar ile birlikte Sofya þehri de bir ilim ve kültür þehri haline gelmiþtir. Türkler Balkanlar’da ilerlerken burada kurduklarý egemenliðe paralel olarak yeni yerleþim yerleri kurduklarý gibi yerleþtikleri þehir, kasaba ve köyleri de þenlendirmiþler ve ekonomik olarak zenginleþtirmiþlerdir. Ayrýca yerel halk ile bütünleþerek þehirlerin kültürel anlamda zenginleþmesine de katký saðlamýþlardýr. Bu süreçte Sofya, Balkanlar’ýn en önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri haline gelmiþtir. Sofya Osmanlý döneminde vakýflarý, camileri, hanlarý, hamamlarý ve Türk-Ýslam þehirlerinin ayrýlmaz bir parçasý olan kendine özgü çarþýlarý ile bölgenin merkezi konumundaki önemli þehirlerinden birisi olmuþtur.

Osmanlý Devleti’nin Balkanlardaki en önemli sancaklarýndan biri olan Sofya, ismini þehir merkezinde bulunan “Aya Sofia” kilisesinden dolayý XIV. yüzyýlýn sonlarýnda almýþtýr.

Evliya Çelebi Sofya için, “Sofya, Sofya sahrasýnýn güneyinde, Vitoþa daðýnýn eteðinde, Kurd baðlarý denen Ýrem baðýnýn aþaðýsýnda düz bir alanda kurulmuþ büyük bir yerleþim yeridir. Batý ve Kuzey tarafý verimli bir ovada güllük gülistanlýk bir kazadýr. Sofya birbirine yakýn köylerden meydana gelmiþtir.” der.

Sofya da diðer Balkan þehirleri gibi Osmanlý idaresine girdikten sonra önemli deðiþiklikler geçirdi. Bunlardan en önemlisi þehrin bir Türk-Ýslam þehri görünümü kazanmasýdýr. Türkler Bulgaristan’da kurduklarý egemenliðe paralel olarak yeni yerleþim yerleri kurduklarý gibi, geldikleri þehir, kasaba ve köyleri de þenlendirmiþler ve ekonomik olarak zenginleþtirmiþlerdir. Kýrsal kesimlere yerleþen Türkler buralara yeni isimler vermiþlerdir.

Camilerle süslenen Sofya tam anlamý ile bir Osmanlý þehri görünümündedir. 93 harbinde Rus ordularý kumandaný, Sofya’yý görünce: “Bu minare ormanýný yakýp yýkmalý” demiþtir. Rus ordularý komutanýnýn yakýp yýkmak istediði bu þehir, Osmanlý þehirleri arasýnda en az sorunlu þehirler içerisinde yer almaktaydý. Bundan dolayý da belgelerde “Saadetli Sofya” þeklinde geçmiþtir.

Balkanlardaki bugünkü önemli þehirlerin birçoðu Osmanlý döneminde geliþme kaydetmiþtir. Filipe, Tatarpazarcýk, Belgrad, Sarayaova, Üsküp, Yeniþehri, Ýlbasan, Manastýr, Köstence ve Sofya bunlardandýr.

Osmanlý idaresine girdikten sonra Osmanlý Devleti’nin Balkanlardaki en önemli þehirlerinden birisi haline gelmiþtir. Osmanlý ordusu Avrupa üzerine sefere çýkacaðý zaman çoðunlukla Sofya’yý bir üs olarak kullanmýþtýr. Sofya akýncýlar için de önemli bir yerleþim yeriydi. 1570 yýlýnda 171 nefer akýncý beyi bu serhad þehrinin merkezinde oturuyordu. Sofya savaþ zamanýnda ordunun toplanma yeri olduðu için Rumeli beylerbeyi asker ve mühimmatý buraya sevk ederdi.

Seyyah Dernschwam Sofya’dan övgü ile bahsetmektedir. Ona göre XVI. Yüzyýlda Sofya’da evler tek katlý ve ahþaptan yapýlmýþtýr. Þehrin etrafýnda sur yoktur. Þehrin dýþýnda on beþ caminin varlýðý ile birlikte her türlü sanatýn yapýldýðýndan bahseder. Dernschwam Sofya’da bulunan hamam ve hamamýn yanýndaki camiden övgü ile bahseder. 1570 yýlýnda on cami, otuz dört mahalle mescidi, dört okul, dört zaviye, bir bedesten, yedi hamam ve bir kervansarayýn özelliklerini detaylý þekilde anlatýr.

 Sofyalý Âlim, Þair ve Bilim Adamlarý

Sofya þehri her Anadolu þehri gibi birçok âlim, þair, mütefekkir ve bilim adamý yetiþtirmiþtir. Bunlardan en önemlisi de divan þairleridir. Osmanlý Devleti’nde üç bin kadar divan þairi yetiþmiþtir. Bunlardan yaklaþýk 15 tanesi Sofyalýdýr: Cenânî, Fethî, Himmetî, Nazîrî, Resmî, Rusûhî, Vaslî, Visâlî, Zühdi, Hazânî, Vuslati, Râsih, Hâdî, Vâhid, Feyzî.

Osmanlý döneminde baþta Sofya olmak üzere tüm Bulgaristan yoðun bir imar faaliyetine sahne olmuþtur. Þehirler yeni bir anlayýþla imar ve ihya edilirken yeni yerleþim yerleri de kurulmuþtur. Þunu rahatlýkla söyleyebiliriz Sofya, Osmanlý idaresine girdikten sonra birçok alanda önemli ilerlemeler kaydetti. Bu ilerlemelerin baþýnda Sofya þehrinin imar edilmesi ve her tarafýn Osmanlý eserleri ile donatýlmasýdýr. Fakat bütün Bulgaristan’da olduðu gibi Sofya’daki Türk-Ýslam eserleri birer birer yok edildi.  Bugün Sofya’da bir cami ile Þumnu’da birkaç cami ayakta kalabilmiþtir. Bu konuda Profesör A. Iþirkov 1912 yýlýnda Bulgaristan’daki bilhassa Sofya’daki Türk eserleri konusunda þu bilgileri vermektedir:

“Yunanlýlarý bizim anýtlarýmýz tahrip etmiþ olmalarý yüzünden kýnamak için yeteri kadar kelime bulamayan bizler, kendimiz Türk anýtlarýný fanatik bir çýlgýnlýkla yýktýk. Biraz zahmet ve iyi niyetle, bugün elimizde Sofya þehrinin tarihini yazabilmek için çok önemli Türk kayýtlarý bulunabilirdi. Genel düzenleme planýnýn gerçekleþtirilmesi sýrasýnda tahrip edilmiþ olan bütün binalarýn ve kamu anýtlarýnýn planlarýna ve fotoðraflarýna þehrin, belli baþlý binalarýn yer alacaðý ve kurtuluþ öncesi döneme ait bütün mahallelerin ve bütün sokaklarýn isimlerinin belirtilebileceði ayrýntýlý bir planýna sahip olabilirdik. Bu esnada, söz konusu alanda pek az bir þey yapýlmýþtýr ve Sofya þehrinin tarihçesi, Türk döneminin çaðdaþý olan kiþilerin mevcut olduðu bir sýrada düzenleme esnasýnda ortadan kalkmýþ olan sokaklarýn ve binalarýn yerlerini belirlemede zorluk çekmektedir.”

Osmanlý Devlet adamlarý Bulgaristan coðrafyasýnda 3,339 civarýnda Türk-Osmanlý eseri inþa etmiþtir. Bu eserlerden günümüze kadar ayakta kalanlarýn sayýsý 150 civarýndadýr ( Ekrem Hakký Ayverdi.)

 Osmanlý döneminde Sofya’daki Türk vakýf eserlerini þu þekilde listeleyebiliriz:

 Sofu Mehmed Paþa Medresesi

1547 tarihinde yapýlan medresenin 16 hücresi vardýr.

 Mevlana Alaeddin Medresesi

Kanuni döneminde yapýlmýþ olan bu medresenin sekiz hücresi vardýr. Vakýftan maaþ alan müderrisin yýllýk geliri 5.400 akçedir. Muallimin vakýftan aldýðý miktar 720, halifenin aldýðý miktar 1.800 akçedir.

 Sakallýzâde Hacý Ahmed Medresesi

Sofya’da Kuru Çeþme semtinde tüccardan Sakallýzâde Hacý Ahmed tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Bu medresenin varlýðýný 1804 tarihli bir arzuhalden öðrenmekteyiz. Medresenin vakfiyesi 1762-63 tarihlidir.

 Hacý Ahmed Medresesi

Medrese altmýþlý bir medresedir. Vakfiyesi 1783-84’te kaydolmuþtur. Rüstem Çelebi mahallesinde Ali bin Hacý Ahmed Medresesi’ne vakýf belgelerinde rastlanmaktadýr.

 Harmanlý Medrese

Medresenin yapýlýþ tarihi 1585’tir. Bunlarýn dýþýnda Sofya’da bulunan medreseler þunlardýr: Sadrazam Siyavuþ Paþa Medresesi, Benli Kadý Medresesi, Koca Mustafa Paþa Medresesi, Karatekke Medresesi.

 Cami, Mescid ve Namazgâh

Sofya’da Osmanlý dönemine ait birçok cami bulunmaktadýr. Bu camilerin dýþýnda hemen hemen her mahallede bir veya birden fazla mescitte yapýlmýþtýr.

 Siyavuþ Paþa Camii

VI. Yüzyýlda kilise olarak inþa edilen yapý Osmanlý döneminde camiye çevrilmiþtir. 1818 depreminde minaresi yýkýlan cami, 1838 depreminde büyük hasar görmüþtür. 1910 yýlýnda cami olmaktan çýkarýlmýþtýr.

 Koca Mahmud Paþa Camii

1444-1456 senelerinde Rumeli Beylerbeyi olan Koca Mahmud Paþa, beylerbeyliðinin merkezi olan Sofya’da bir cami yaptýrmýþtýr.

 Cami-i Mehmed Paþa

Sofu Mehmed Paþa tarafýndan 1548’de yaptýrýlmýþtýr. Cami siyaha yakýn granit taþtan yapýldýðý için “Kara Cami” olarak da anýlýr. Mimar Sinan tarafýndan yapýlmýþtýr. Cami külliyesi ve müþtemilatý ile Sofya’nýn üçüncü büyük yapýsýdýr. Caminin etrafýnda kütüphane, imaret, hastane, hamam ve kervansaray olmasýna raðmen bu yapýlardan sadece cami günümüze kadar gelebilmiþtir.

Banyabaþý Camii

Cami 1566 yýlýnda Molla Efendi Kadý Seyfullah isimli bir hayýrsever tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Yaptýranýn isminden dolayý Seyfullah Efendi Camii olarak ta anýlmaktadýr.

 Namazgâh

Namazgâh Sofya þehir merkezinde Pazar yeri olarak kullanýlan meydanda bulunmaktadýr. Bu yapý halk arasýnda Rimska Stena veya Roma Duvarý olarak tanýnmaktadýr.

Bunlarýn dýþýnda bulunan cami ve mescitler þunlardýr. Gül Camii, Cafer Çelebi Camii, Hacý Bayram Camii, Sungurlar Camii, Cami-i Kebir, Mustafa Bey Camii, Yahya Paþa Camii, Karadaniþmend Camii, Fethiye Camii, Cami-i Hoca Abdi, Cami-i Atik ve Sakallýzâde Hacý Ahmed Aða Mescidi, Fatih Mescidi.

Yukarýda saymýþ olduðumuz eserlerin dýþýnda Sofya’da daha birçok Osmanlý dönemi Türk eseri vardý. Yahya Paþa’nýn yaptýrdýðý Bedesten günümüze ulaþmamýþtýr.

 Sofya’da Bulunan Vakýflar

Zaðanos Paþa Vakfý

Zaðanos Paþa II. Murad ve Fatih Sultan Mehmed döneminde devletin çeþitli kademelerinde görev yapan önemli bir devlet adamýdýr. Ýstanbul’un fethinden sonra da Çandarlý Halil Paþa’nýn yerine vezir-i âzam olmuþtur. Zaðanos Paþa Anadolu ve Balkanlarda birçok hayýr eseri yaptýrmýþtýr. Sofya’nýn Bana (Banya) köyü de Zaðanos Paþa vakfýnýn arazisidir. Köyün geliri diðer vergiler ile birlikte 3.958 akçedir.

 Üveys Bey Oðlu Þadi Bey Vakfý

Þadi Bey Karaman köyünde bir cami yaptýrarak Sofya’nýn Goleme Lozena karyesini bu cami için vakfetmiþtir. Köyün geliri 11.300 akçe, caminin günlük masrafý yýllýk masrafý ise 7.200 akçedir.

 Zâviye-i Bali Efendi Vakfý

Zâviye, herhangi bir tarikata mensup derviþlerin, bir yerleþim yeri veya yol üzerinde gelip geçenlerin yeme ve içme ihtiyaçlarýný saðlamak amacý ile yapmýþ olduklarý hayýr binalarýdýr. Evliya Çelebi Bali Beyden bahsederken Balkanlarýn fetih ve Türkleþmesindeki önemi üzerinde durur. Vakfýn yýllýk geliri 6.400 giderleri ise 6420 akçedir.

 Haným Aða bin Abdullah Vakfý

Bu vakýf ailevi bir vakýf niteliðindedir. Aða bin Abdullah ev ve ahýrýný satarak gelirini vakfetmiþtir. Bu gelirden elde edilen meblað 60.000, gideri ise 13.400 akçe gözükmektedir.

 Zaviye-i Karaoðlan Vakfý

Vakfýn deðirmen ve dükkânlardan senelik 2.308 akçelik geliri vardýr. Vakfýn gelirleri gelen ve gidenlerin masraflarýnýn karþýlanmasý için baðýþlanmýþtýr.

Sarraf Kasým bin Ahmed Vakfý

Vakfýn gelirleri arasýnda Keçeciler çarþýsýndaki 5 bab dükkan ile demirci Gerger’in 2 bab dükkanýndan elde edilen meblað vardýr. Vakfýn yýllýk geliri 18.000, giderleri 2.770 akçedir.

 Saruhan bin Koçi Vakfý

Bu vakýf için çeþitli zemin ve dükkânlardan yýllýk 1.872 akçe geliri olmakla birlikte giderlerini karþýlamamaktadýr.

 Kara Daniþmend Vakfý

Bu vakfýn oldukça fazla bir gelirinin olduðunu görmekteyiz. Ayný zamanda kuruluþ aþamasýnda da 5.000 akçe gibi iyi bir gelirle kurulduðu gözükmektedir.

 Evhad Bey bin Hamza Vakfý

12.000 akçelik bir gelir ile kurulan vakýf önemli bir gelir kaynaðýna sahiptir. Giderleri ise Ýmam mü’ezzin gibi görevlilerin maaþlarýný karþýlamak için harcanmýþtýr.

 Hacý Hamza Vakfý

Bu vakfýn sadece ismi hakkýnda bir bilgi elde edebildik.

 Dursun bin Saltýk Vakfý

Vakfýn gelir ve giderleri belli deðildir. Vakfedilen ahýr, fýrýn, ev ve bahçe evladýna ve onun evladýna kalacak þekilde ailevi bir vakýf konumundadýr.

 Kamer Hatun bint-i Ali Bali Vakfý

Bu vakýfta iki bablýk deðirmenin hâsýlý vakfedilmiþtir. Vakýf ailevi bir vakýftýr. Vakfýn gelirleri Kamer Hatun’un ölümünden sonra evlatlarýna ve torunlarýna vakfedilmiþtir.

 Kamer Hatun Vakfý

Bu vakýf ailevi bir vakýftýr. Vakfýn gelirleri arasýnda beþ bab dükkân ve 1 bab þemhane vardýr. Bu taþýnmazlarýn kira gelirleri Kamer Hatun’un zevci Hacý Ahmed Halife’ye vakfedilmiþtir.

 Zâviye-i Hacý Mehmed bin Mustafa ve Hacý Þuca bin Abdullah Vakfý

Vakfýn geliri çeþitli dükkan, dükkan ve zeminlerin kira gelirlerinden yýllýk 20.000 akçe iken gideri ise 5.528 akçedir.

  Mescid-i Hacý Mustafa bin Mustafa bin Musa Kethüda Vakfý

Bu vakýf bir aile vakfýdýr.

 Merhum Abdi Hoca Vakfý

Vakfýn yýllýk gelir toplamý 2.000 akçedir. Gider toplamý ise 1.560 akçedir. Giderler daha çok görevlilerin maaþlarý için harcanmaktadýr.

 Hacý Ýbrahim bin Hýzýr Vakfý

Vakfýn kuruluþunda asl-ý mal 5.000 akçedir. Murabahasý ise 500 akçedir. Vakfýn giderleri 2.520 akçedir.

 Abdi Bey bin Abdullah Vakfý

Vakýf sahibi sahip olduðu baðýný vakfederek gelirini iki kuyu için vakfetmiþti.

 Cündî Ahmed Vakfý 

Vakfýn gelirleri arasýna beþ dükkân vardýr. Vakfýn üzerinde kayýtlý olan iki odalý evin biri müezzine diðeri de imama vakfedilmiþtir.

Sarraç Hacý Davud Vakfý

Vakfýn asl-i malý 4.000 akçedir. Bunun murabahasýndan ise 400 akçelik bir gelir elde edilmektedir. Vakfýn 4.058 akçelik gideri imam, müezzin, tevliyet ve daha birçok harcama kalemleri için harcanmaktadýr.

Hacý Ýlyas bin Abdullah Vakfý

Vakfýn as-i malý 21.000 akçedir; bunun murabahasýndan elde edilen gelir miktarý ise 2.100 akçedir. Vakfýn asl-i mallarýnýn %10 üzerinden murabahaya verildiðini anlamaktayýz. Vakfýn giderleri ise 6.840 akçedir.

Hacý Kemal bin Abdullah Vakfý

Vakfýn 4.320 akçe gelir getiren 35 adet dükkâný ile palamud deðirmeni yanmýþtýr. Bunun üzerine bu yerlerin arazisi mukataa usulü kiraya verilmiþ ve aylýk 123 yýllýk 1.596 akçe geliri bulunmaktadýr.

 Merhum Kâtip Mustafa Vakfý

Vakfýn gelirleri 2.000, giderleri 4.320 akçedir.

 Yahya Paþa Vakfý

Yahya Paþa II. Bayezid’in damadýdýr. Bu kiþi II. Bayezid zamanýnda Bosna Sancakbeyliði’nde ve Rumeli Beylerbeyliði’nde bulunmuþtur. Yahya Paþa daha sonra da vezir olmuþtur. Yahya Paþa, Kayýnpederi II. Bayezid’in temlik ettiði mülklerini Üsküp’teki cami ve imareti için vakfetmiþtir. Yahya Paþa Sofya’da içinde 44 dükkân bulunan Rumeli’nin en büyük bedestenini yapan kiþidir.

 Hasan Paþa Vakfý

Hasan Paþa Rumeli Beylerbeyliði yapmýþtýr. Hasan Paþa kendi mülkünden olan bazý yerleri Akþehir’de yaptýrdýðý imaret ve mescitler için vakfetmiþtir. Vakfýn gelirleri kapan ve þemhane mukataasýndan elde edilen 24.400 akçedir.

 Alâeddin Efendi Vakfý

Vakýf çeþitli dükkân ve evlerden yýlda 9.364, giderleri ise 16.922 akçedir.

 Seyfullah Efendi Vakfý

            1566 yýlýnda Molla Efendi Kadý Seyfullah isimli bir hayýrsever tarafýndan yaptýrýlan camiye ait bir vakýftýr. Vakfýn camii Banyabaþý Camii olarak ta bilinmektedir.

 Sofya’da Günümüze Ulaþan Osmanlý Eserleri

Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ne göre Sofya’da 53 cami ve mescid, 40 mektep ve 2 medrese mevcuttur. 1868-1869) tarihli Tuna Vilayeti Salnamesi’ne göre þehirde 44 cami, 8 mektep, 4 medrese, 18 tekke vardýr. 1872-1873) Tarihli Tuna Vilayeti Salnamesi’ne göre 44 cami ve 18 tekke bulunur. 1877-1878 Osmanlý- Rus Harbinden önce Sofya’da 41 cami, 3 mescit, 3 medrese, 11 mektep, 2 hamam, 5 kaplýca, 5 türbe, 3 han, 8 tekke, 1 dergâh, 2 zaviye, 1 kütüphane ve 1 mahkeme konaðýnýn mevcudiyeti bilinmektedir.18 Ekrem Hakký Ayverdi tarafýndan hazýrlanan “Avrupa’da Osmanlý Mimari Eserleri: Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk” adlý kitapta da ise Osmanlý döneminde Sofya ve köylerinde 32 cami ve mescit, 7 medrese, 19 mektep, 15 tekke-zaviye, 3 imaret, 13 han, 11 hamam, 2 türbe, 7 kervansaray, 10 çeþme, 1 sebilin varlýðýndan söz edilmektedir.

Þehri modernleþtirmek adýna Sofya’da Osmanlý eserlerinin yýkýmý, geçici Rus idaresi döneminde 1878-1879’da baþlamýþtýr. Ýlk olarak 870 Türk evi yýkýlmýþ, þehrin doðu ve güney mahalleleri harabeye dönmüþtür. “Minare ormaný” olarak adlandýrýlan þehirde minareler dinamitlenerek havaya uçurulmuþ, pek çok cami yýktýrýlmýþtýr. 1879 yýlýnda Sofya’da ayakta kalan cami sayýsý on dörttür. Bunlardan on üçü büyük bina yokluðundan dolayý askerî amaçlar için tahsis edilmiþtir. Diðeri ise harap vaziyetteki Banya Baþý Camii’dir.

Ruslar’ýn 1879’da çekilmesinden sonra Bulgar hükümetleri, geriye kalan Osmanlý eserlerini peyderpey yýkmaya devam etmiþlerdir.1880’de þehrin doðu bölümünden baþlayan ve mahalle mahalle sistematik bir þekilde devam eden yýkýmlar, 1900’lerin baþýna kadar devam etmiþtir.

Bu esnada Kün Camii, Lüleli Cami, Saray Camii, Tellak Hasan Camii ve Mektebi, Kurþunlu Cami, Çukur Cami, Kýz Kasým Camii, Müseli Camii, Hüsrev Camii, Fethiye Camii, Zafir Camii, Deve Bayýrý Camii ve Zincirli Cami, Karagöz Bey Camii, Cündî ve Kara Þahin Camileri, Menzilhâne (Eðri) Camii ve Mektebi, Yazýcýzâde Camii ve Mektebi, Baþ Çeþme Camii, Hacý Ýsa (Kâbe) Camii, Kuru Çeþme Camii, Sungurlar (El-Hac Bayram) Camii, Kara-Daniþmend Camii, Hazinedâr Camii, Saruhan Bey (Kurþunlu) Camii, Seyfullah Efendi Türbesi ve Mektebi, Gül Camii Medresesi, Arif Aða Camii, Alaca Mescid, Hacý Ýsmail Camii ve Mektebi, Hacý Ýlyas Camii, Kapan Camii, Orta Mescit Camii, Kasabân Zincirlikuyu Zincirli Camii, Sulusokak Camii, Sabuncular Camii, Haffafhâne Mescidi, Ýçerüçarþý Camii, Çuhacýlar Haný Mescidi, Muhtesibzâde (Debbaðlý) Camii, Ali Boyras Camii, Hacý Yahþi (Said Aða) Camii, Hasbip Aða Camii ve Vakfý, Saat-i Atik Camii, Hacý Hamza Camisi, Kurban Camii, Fethiye Camii, Bali Efendi Camii, Þadi Bey Camii, Sakallýzâde Medresesi, Misvaklý Efendi (Ýsmail Paþa) Mektebi, Gazi Yahya Paþa Mektebi, Taþ Mektep, diðer Taþ Mektep, Kamer Hatun Mektebi, Halil Efendi Mektebi, Kadiri Tekkesi, Rifai Tekkesi, Þeyh Sinan Efendi Türbesi, Kýlýnç Baba Zaviyesi, Nakþi Tekkesi, diðer Nakþi Tekkesi, Fethiye Tekkesi, Halveti Tekkesi (Cafer Baba Tekkesi), Rifai Dergâhý (Nalband Baba Tekkesi) Kasap Baba Türbesi, Çoban Baba Tekke ve Türbesi ile Mercan Baba Türbesi yýkýlmýþtýr. 

Osmanlý çarþýsýyla birlikte mezarlýklar da ortadan kaldýrýlmýþtýr. Kalan birkaç cami cephane, hastane, jimnastik salonu, ecza deposu, müze gibi yeni fonksiyonlar kazandýrýlarak kullanýlmýþ, bir kýsmý da kiliseye çevrilmiþtir. 1900’lerin baþlarýnda ise eski Osmanlý þehrinden hiç bir þey kalmamýþtýr.   Günümüzde Sofya’da Osmanlý eseri olarak sadece 4 yapý mevcuttur. Bunlardan Banya Baþý Camii cami fonksiyonunu sürdüren tek yapýdýr. Sadrazam Mahmud Paþa Camii Arkeoloji Müzesi olarak kullanýlmaktadýr. Siyavuþ Paþa Camii ve Bosnalý Mehmed Paþa Camii ise kiliseye çevrilmiþlerdir.

 AVRASYA ETÜDLERÝ T.C. Türk Ýþbirliði ve Koordinasyon Ajansý Baþkanlýðý Yýl: 22, Sayý: 50 (2016/2) Balkanlar’da Bir Osmanlý Þehri: Sofya (1385-1878) Selim Hilmi ÖZKAN  Yýldýz Teknik Üniversitesi, Eðitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Eðitimi Anabilim Dalý

Gülberk Bilecik Ý.Ü. Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Türk ve Ýslam Sanatý Anabilim Dalý Öðretim Üyesi. YENÝ TÜRKÝYE 67/2015

                                                    SÝLÝSTRE

  Günümüzde Silistra þeklinde anýlmakta olup Bulgaristan-Romanya sýnýrýnda Tuna’nýn Bulgaristan’ý terkettiði mevkide adý geçen nehrin sað kýyýsý üzerinde yer alýr. Þehrin Türkçe’deki ismi olan Silistre eski Bulgarca Drǎstǎr kelimesinden türemiþtir. Bu kelime de Latince Durostorum sözcüðünün deðiþmiþ halidir. Durostorum muhtemelen eski Dak-Trak dilinde “muhkem yer” anlamýna gelen bir isme dayanýr. Tarih boyunca kuzeyden gelen kavimlere karþý önemli bir koruma hattý oluþturan ve pek çok defa iþgal edilerek yýkýma uðrayan Silistre, Bizans-Bulgar Ortaçaðý’nda Bulgarlar’ýn yerleþik olduðu en büyük ve en önemli þehirlerden biriydi. Hemen hemen bütün Osmanlý devri boyunca Türk-Ýslâm öðeleri aðýr basan bir þehir oldu.

1377’de Eflak Voyvodasý I. Radu, Silistre’yi almasýna raðmen kýsa bir süre sonra yeni Eflak idarecisi Mircea tarafýndan Çar Ývan Þiþman’a geri verildi. 1388 kýþýnda Çandarlý Ali Paþa kumandasýndaki Osmanlý ordusu Silistre’yi ele geçirdi. Kuman asýllý olan ve I. Murad’ýn vasalý durumunda bulunan Þiþman’ýn (Susmanos) I. Murad’a diðer bütün þehir ve kalelerin içinde güzel binalarý, zenginliði ve saðlam surlarýyla Silistre’nin baþta yer aldýðýný söylediði rivayet edilir. Mihaloðlu Fîruz Bey ilk Osmanlý sancak beyi olarak Silistre’ye yerleþti.  

Fetret devri ve sonrasýnda (1402-1415) Efmak Voyvodasý Mircea’ýn tekrar eline geçen Silistre ve Dobruca 1419 ilkbaharýnda Çelebi Sultan Mehmed tarafýndan tekrar alýndý.

1462 yýlýnda Fâtih Sultan Mehmed Silistre’yi üs olarak kullanýp Eflak seferine çýktý. Bu sefer neticesinde elde edilen dâimî barýþ ve güvenlik Dobruca ve Silistre’nin tekrar toparlanmasýný saðladý. Bu duruma bölgeyi 1473 ve 1480 yýllarý arasýnda ziyaret eden Saltuknâme müellifi Ebülhayr Rûmî de iþaret eder ve müslümanlarýn güvende, barýþ içerisinde korkusuzca yaþadýklarýný belirtir.

XVI. yüzyýlýn ilk çeyreðine ait kayýtlara göre göre altý imam ve bir müezzinin kaydedildiði þehirde iki cami, üç mescid vardý, ayrýca Þeyh Nasuh Tekkesi derviþleri de bulunuyordu.

1516 ve 1569-1570 yýllarý arasýnda huzurlu geçen elli dört yýl içerisinde Silistre büyüyerek 6300-7300 kiþilik nüfusa sahip bir þehir haline geldi. Bu dönemde yirmi dokuz imam ve müezzinin hizmet ettiði dört cami ve on altý mescid, 802 hâne, 204 mücerret bir müslüman topluluk, bunun yanýnda þehirde yaþayan kýrk altý askerden oluþan bir garnizon ve yirmi dört sipahilik bir grup daha bulunmaktaydý.

Evliya Çelebi 1061 (1651) ve 1068’de (1657) Polonya’ya doðru bir sefere gitmek için iki defa Silistre’de bulunmuþtur. Ýlk geliþinde þehri uzun uzadýya tasvir ederek kalesini anlatýr, buranýn on bir kulesi olduðunu, iki kapýdan girildiðini, içeride Yýldýrým Bayezid Mescidi, çeþitli ambarlar, yirmi asker hânesi bulunduðunu yazar. Þehrin varoþ kýsmýnda ise adlarýný vererek on üç müslüman mahallesini sýralar, ayrýca on hýristiyan, bir de yahudi mahallesi olduðunu belirtir. Burada yedi tahta köprü, yedi cami (Sinan Paþa’nýn Kurþunlu Cami, Eskicami, Akkapý Camii, Mahkeme Camii, Pazaryeri Camii, Haraççý Camii, Melek Ahmed Paþa Musallâsý), bir medrese, kýrk mektep, üç hamam, on çeþme, 800 dükkân, bir bedesten vardýr.

1697-98 tarihli avârýz defterine göre elli beþ imam, þeyh ve müezzine karþýlýk askerî statüleri bulunan 187 yeniçeri, kýrk sekiz müstahfýz ve elli sekiz yörük vardýr.

Ruslar 1836’ya kadar Silistre’yi ellerinde tuttular. Rus askerlerinin þehri boþaltmasýnýn ardýndan Vali Selim Paþa yarýsý yýkýlmýþ olan þehrin ortasýna büyük ve ihtiþamlý tek kubbeli cami yaptýrdý. Tuna nehrinin karþý tarafýndaki Romanya topraklarýndan görülebilen bu cami Silistre’deki Osmanlý varlýðýný çok açýk biçimde yeniden ortaya koydu.

1846’da Sultan Abdülmecid þehri ziyaret ederek zarif bir caminin inþasýný emretti. Bu cami günümüze kadar gelmiþtir.

Þehrin Selânikli Mûsâ Hulûsi Paþa kumandasýndaki baþarýlý savunmasý, Nâmýk Kemal’e Vatan yâhud Silistre adlý meþhur piyesini yazmasýnda ilham kaynaðý olmuþtur.

1290 (1873) tarihli Tuna Vilâyeti Salnâmesi’ne göre on üç camisinin, 497 dükkânýnýn, elli dört maðazasýnýn, üç hamamýnýn, dört kilisesinin ve bir sinagogunun bulunduðunu belirtmektedir. MACHIEL KIEL

Rumeli’deki bir diðer yer Silistre Sancaðý/ Beylerbeyliðidir. Ahmet Cebeci’nin naklettiðine göre 1597/1598 yýlýnda Silistre Sancaðýnýn toplam geliri 11.895.011 akçe olup vakýf gelirleri ise 4.125.729 akçedir.1984 yerleþim yerinden 345 köy ve 5 Kasaba vakýftýr. Küçük bir örnek olarak Silistre kazasýndaki 46 vakfa 234.000 akçe vakfedilmiþ olup yýllýk geliri 56.000 akçedir. Vakýflarýn mülkiyetinde 176 dükkan,2 fýrýn,1 mahzen, kiralýk ev-oda ve zemin,70 deðirmen,1 Pazar yeri,8 bað ve baðçe 1 çayýr,1 hamam zaviyeler içinde 15 koyun,13 sýðýr, kazan, haraný, sahan vb. bulunmaktadýr.    

TIRNOVA

 Bulgaristan’ýn kuzeydoðusunda Balkan daðlarýnýn kuzey yamaçlarýndan çýkarak Tuna nehrine ulaþan Yantra suyunun taraçalý yamaçlarý üzerinde kurulmuþtur. 1965 yýlýndan beri adý Veliko Tǎrnovo’dur. Konumu bakýmýndan Týrnova bütün Bulgaristan’ýn en çarpýcý ve en ilgi çekici þehri durumundadýr. Burasý Osmanlý döneminde (1393-1878) Niðbolu sancaðýna baðlý bir kaza merkezi olup XVII ve XVIII. yüzyýllarda kalabalýk müslüman Türk nüfusuna sahipti. Týrnova’nýn tarihi, Roma dönemine kadar iner.

Týrnova, 790-791 (1388-1389) yýllarýnda Vezîriâzam Çandarlý Ali Paþa kumandasýndaki Osmanlý ordusunun kýþ seferi sýrasýnda çatýþma olmadan ele geçirildi. Osmanlý vasalý Çar Ývan Þiþman’ýn affedilmesinin ardýndan Týrnova tekrar kendisine teslim edildi. Bununla birlikte dört yýl sonra Yýldýrým Bayezid uzun ve þiddetli geçen bir kuþatmanýn arkasýndan þehri tekrar zaptetti (17 Haziran 1393). Tsarevets tepesindeki saraylar, evler ve kiliseler gerçekten yýkýlmýþtý. Eðer Osmanlý Devleti Bulgar kimliðine ve kültürüne karþý gerçekten imha planý yürütmüþ olsaydý son derece önemli olan bu millî sembollerin ayakta kalmasý imkânsýzlaþýrdý. (Kara Timurtaþ Paþa’nýn Rumeli Beylerbeyliðinde Paþa tarafýndan vergi muafiyeti karþýlýðý yerli Bulgarlar’dan oluþan Voynuk teþkilatý burada kuruldu, -voynuklar Osmanlý ordusuna için at besler ve yetiþtirirlerdi.) 

XV. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Yýldýrým Bayezid’in oðullarý arasýndaki iç savaþtan sonra Týrnova yeniden imar edildi ve Ýslâmî bir þehir niteliðine büründü. Bu süreç II. Murad zamanýndan kalma güçlü devþirme beylerinden biri olan, 1435’te tek kubbeli zarif bir cami, iki mescid, imaret, medrese, mektep, hamam, kervansaray, Yantra üzerine bir köprüyle pek çok dükkân ve su deðirmeni yaptýran Fîruz Bey b. Abdullah tarafýndan hýzlandýrýldý. (Bu ifadede bir hata olduðunu düþünüyorum. Firuz Bey Mihaloðlu Gazi Mihal Paþa’nýn torunudur. Yani devþirme deðil Türk kökenlidir. Fetret devri öncesinde ve sonrasýnda Eflak ovasýnda faaliyetlerde bulunmuþtur. bknz Mihaloðullarý-Dia)) 1444 yýlýndan itibaren þehirde bir buçuk asýrdan daha fazla bir süre huzur ve refah hâkim oldu.

1516 tarihli tahrir defterine göre þehirde iki cami ve altý mescid bulunurken 1540 yýlýnda beþ cami, on bir mahalle, altý mescid, bir imaret ve yine imareti olan Kavak Baba Zâviyesi vardý. Müslümanlarýn sayýsý kendi içindeki artýþ yanýnda mahallî Bulgar nüfusunun Ýslâmlaþmasýyla da yükselmiþti. Yerli müslümanlar Týrnova’nýn Ýslâmî yaþamýna iyi uyum saðladý; pek çoðu iki imarette ya aþçý ya fýrýncý ya müezzin ya da bir vakfýn nâzýrý olarak görev yaptý.

1640 yýlýnda 10.000 nüfuslu ve sekiz kilise ve bir manastýrý olan bir Katolik cemaat Bunlarýn yanýnda 10.000 nüfusa sahip 2000 Türk hânesi ve yedi büyük cami mevcuttu. Yedi camisi olan Türkler 3000 kiþiydi. 1660-61 tarihli bir rûznâmede Týrnova’nýn Kavak Baba, Yýldýrým Han, Seyyid Halil Kadý (ilk defa 1540 tarihli vakýf defterinden zikredilmiþtir), Ali Paþa ve Ýlyas Kethüdâ adlý beþ medresenin olduðu kayýtlýdýr.

1540 tarihli Vakýf Defteri’ne göre Arnavut adlarý taþýyanlarýn hâne sayýsý altmýþ üçe ulaþmýþtý. Rüstem Paþa burayý imtiyazlý bir statü vererek derbentçi köyü yaptý ve ardýndan vakýf statüsüne geçirdi.

Öte yandan 1178 (1765) yýlýndan kýsa bir süre önce Ali Efendi, Týrnova’da yeni bir kütüphane kurdu. Bu yüzyýlýn sonunda Kýrk Þehid adlý meþhur kilise kullanýlmaz hale gelince zâviyeye dönüþtürüldü. 1851 yýlýna ait bir belge burasýnýn Halvetî derviþlerine tahsis edildiðini göstermektedir.

1828’de Maximilian Thielen’in el kitabýnda “Tirnava” þeklinde belirtilen þehrin Niðbolu sancaðýna baðlý olup bir tarafý müslüman-Türk, diðer tarafý Rum, Ermeni ve yahudilerden meydana gelen iki mahalleye ayrýldýðý, sekiz camisi, birkaç Rum kilisesi, sinagoglarý ve hamamlarý bulunan bir kasaba olduðu ifade edilmektedir. 1800 yýlýnda Hacý Ali Aða þehrin Türk tarafýnýn merkezine avlusunda yedi hücresi, ayrý bir kütüphanesi olan kubbeli bir cami inþa ettirdi.

Bu yüzyýlda þehir daha büyük bir hýzla geliþti ve üstün bir refaha ulaþtý. 1869 tarihli Tuna Vilâyeti Salnâmesi, Týrnova’yý 453 köyü ve % 41’i müslüman 175.900 nüfusu bulunan bir sancak þeklinde tasvir eder. Þehirde ise 3091 hâne, yirmi bir cami, on dört kilise, yedi medrese, dört tekke, üç hamam ve 1056 dükkân mevcuttu. MACHIEL KIEL