Kendi kendini gerçekleþtiren kehanetler ve piþmanlýk duygumuzdan bahsedeceðim biraz...

Yatýrým yaparken psikolojimizi etki eden birçok faktör var.
Sadece yatýrýmý etki eden deðil, hayatýmýzýn birçok noktasýnda bizi etkileyen bir teoriden bahsetmek istiyorum.
 
Kendini gerçekleþtiren teori. Bu teori, hayatýmýzý davranýþlarýmýzý, kararlarýmýzý oldukça etkileyen bir yapýya sahip.  Yatýrým kararlarýmýzda, bundan payýný alýyor tabi ki. Aslýnda bu teori, halk arasýnda “kendini gerçekleþtiren kehanet” olarak da adlandýrýlýyor. Kendini gerçekleþtiren kehanet, davranýþlarýmýzýn ,inançlarýmýzýn etkilenip beklentilerimizin þekillenmesi, dönüþmesiyle sonuçlanýyor.

Bu durum, inançlarýn, davranýþlarý nasýl etkilediði ve kendi elimizle onlarý fark etmeden  gerçek kýldýðýmýzý anlatýyor bize. Þu an biraz karýþýk geldiðini farkýndayým.

Örneklendirdikçe, ne demek istediðimi anlayacak ve hatta belki tanýdýk gelecek bu size.
 
Kendini gerçekleþtiren kehanet örneklerini aslýnda ilk kez eski Hint ve Yunan literatürün de rastlýyoruz. Ancak modern anlamda 1948 de ilk kez detaylýca ele alýnýyor.

Ýnsanlarýn inançlarý ve fikirleri, doðru ya da yanlýþ olsun, düþünme biçimlerini derinden etkiliyor. Ve böylece onlarý gerçeðe dönüþmeye zorlayacak þekilde hareket etmeye yönlendiriyor. 

Bunu biraz daha açabilmek için size, yakýn zamanda Liseye baþlayacak Rýza ile tanýþtýrmak isterim. Rýza, sevimsiz tuhaf ve biraz garip olduðunu düþünüyor kendinin. Zaten bu yaþlarda gençlerde buna benzer duygu ve düþüncelere sýklýkla rastlýyoruz. Rýza’nýn kendiyle ilgili düþünceleri ve beklentisi böyle olunca ,sýnýfta hiç arkadaþ edinemeyeceðini veya kimsenin onunla oturmak istemeyeceðine dair düþünceleri ve inançlarý oluþmaya baþlýyor dolayýsýyla. Yani kendini öyle gördüðü için, etrafýnda öyle algýlayacaðýný düþünmeye baþlýyor. Bu güçlü inançlarý doðru olsun ya da olmasýn Rýza’nýn sýnýfa girdiðinde davranýþ þeklini etkiliyor deðil mi, bu doðal olarak. Garipseneceðini düþünmesi. Ortada hiç böyle bir durum yokken Rýza’nýn bu düþünce sebebi ile tuhaf ve baþlýyor .Ýþte bu noktada bu davranýþ muhtemelen sýnýftaki diðer çocuklara da yansýyor. Rýza’ya mesafeli yaklaþmaya baþlýyorlar bu seferde o insanlar. Belki de bu yüzden Rýza’ya yaklaþmalarýný onunla birlikte oturmalarýný engelleyecek bir durum ortaya çýkýyor.

Böyle bir senaryoda Rýza kaçýnýlmaz olarak diðer çocuklarýn ona nasýl davranacaðýna dair kendi kehanetini gerçekleþtiriyor. Bu tip insanlarla sizde sýkça karþýlaþmýþsýnýzdýr, biraz çekingendir bir adým geride duruyordur. Hatta o insanlarýn, burnu havada, bazen havalý olarak adlandýrdýðýmýz olur. O daha da geri durup çekindikçe, insanlar ona daha da mesafe koymaya baþlar.
Böyle olunca da, aslýnda kendi kendine gerçekleþtiren bir durum oluþmaya baþlar öyle bir durumda bir beklenti karþýlanmýþ olur. Hayatýmýzda birçok alandaki davranýþlarýmýz, kendi kendini gerçekleþtiren teoriden etkilenebiliyor. Bir toplantýya gireceðimiz zaman, bir sýnavýmýz olduðunda ,hatta o haftanýn burç yorumlarýný bile okuduðunuzda bundan etkileniyor olabilirsiniz. Belki hiç fark etmiyoruz, hatta belki inanmýyoruz bile burcumuza ama, burcumuzda yazanlarý gerçekleþtirmeye yönelik davrandýðýmýzý söyleyen araþtýrmalar bile var. Haftalýk burcunda þanslýsýn, eline para geçebilir gibi bir yorum okuduðunda nasýl etkilenebileceðini bir düþün. Yeni bir yatýrýmcýysan, ekraný açýp, borsalarda dolaþma davranýþýn artabilir, ekran süren uzayabilir bu hafta en azýndan. Kendi kendini gerçekleþtiren kehanetin, burçlar, çekim yasasý ve benzeri birçok konuyu açýkladýðýna dair yorumlar görüyoruz. Peki birde finans dünyasý yatýrýmlarýmýzý nasýl etkiliyor ona bakacaðýz. Diyelim ki, bir gurup insan, dedikodu olsa da bankanýn iflas baþvurusu bulunacaðýna dair yanlýþ bir inanç geliþtiriyor. Çevreleriyle konuþarak ta bu duyumun yayýlmasýna sebep oluyor. Sýrf bu dedikodu sebebiyle, korktuklarý için birçoðu bankaya gidip paralarýný istiyor. Taktir edersiniz ki, bankanýn elinde bir anda yüklü nakit çýkýþý, bu denli karþýlayamadýðý nakit akýþý, onu iflasa kadar götürebiliyor. Piyasalarda ki spekülasyonlar da, buna benzer þekilde etkiler yaratabiliyor. Özellikle, sosyal medya yüzünden, haberlerin doðru veya yanlýþ fark etmeden büyük hýzla yayýldýðýný ve insanlarýn etiketlendiðini dedikodularýn yayýldýðýný görebiliyoruz. Belli bazý kiþi ve kurumlar, þirketler tarafýndan ortaya atýlan haberler piyasanýn yönünü etkileyebiliyor. Sadece hisselerde deðil, kripto para piyasasýnda da buna benzer gerçekleþebiliyor. Þirketlerin bazý kripto para alýmlarý yaptýðýna dair, haberler çýktýðýný görmüþsünüzdür. Bu haberler, kulaktan kulaða yayýldýkça insanlar o kripto paranýn yükseleceðini inanmaya baþlýyor. Bu inançlarý da tahmin edersiniz ki, onlarý alým yapmaya yönlendiriyor. Bir bakmýþsýnýz ki o kripto paranýn fiyatý git gide yükselmeye baþlýyor. Ayný þekilde bazen bazý kiþi, kurum ve ya ülkeler kripto para hakkýnda yasaklar düzenlemeler satýþlar yapacaðýna dair söylemler baþlatýyor. O kripto paranýn düþeceðini düþünen herkes, kendini korumaya alýyor ve satýþlar baþlýyor. Bir bakmýþsýnýz ki fiyat gerçekten de düþüþe geçmiþ bu sefer.

Bu örnekler, kendini gerçekleþtiren kehanetin kitlesel olarak bizleri nasýl etkilediðini gösteriyor. Þimdi biraz daha bireysel deneyimlerimiz hakkýnda, daha farklý bir yönden konuþmak istiyorum. Yaptýðýmýz bir yatýrým düþüþe geçtiði zamanlarda, bir takým duygular deneyimleriz. Kaygý, korku, suçluluk onlardan bir kaçýdýr. Ancak, bir tanesi, içinde olduðumuz durumla ilgili, aksiyon almamýza harekete geçmemize engeller ve bizi donuklaþtýrýr. O da piþmanlýk duygusu. Bu duygu ,kendi kendini gerçekleþtiren kehanete bile sebep olabiliyor. Davranýl sal finansta en önemli önyargý eðimlerinden biri ,kaybeden yatýrýmlarý kazananlardan daha uzun süre elde tutmaktýr. Kaybedeni kazanandan daha uzun süre elde tutmak. Bunun adýna yönelim etkisi diyoruz. Yönelim etkisinin, çoðunlukla piþmanlýk korkusundan kaynaklý olduðunu araþtýrmacýlar düþünüyor. Çünkü, zarar eden bir yatýrýmý sonlandýrmak, kiþinin zihninde hatalý olduðunu kabul etmesi anlamýna geliyor ki bu insanýn kendiyle çeliþmesi olur, kimse kendiyle çeliþmek istemez en azýndan evrem sel olarak. Zararýyla o anda yüzleþmek ve hatayý kabullenmekte piþmanlýk duygusunu getiriyor beraberinde. Tam da bu sebeple, yatýrýmcýlar piþmanlýk duygusundan kaçmak için düþmeðe devam eden yatýrýmý. 

Belki yükselir umudu ile tutmaya devam ediyor, aslýnda kendi ile kararlarý ile ters düþmemeye çalýþýyor...

 
Semra EROÐLU Þiirleri sevdiren kadýn
30/06/2023