SAFEVÝYYE TARÝKATÝ ve Þeyh Safiyyüddin Erdebili

Ýsmiyle anýlan Safeviyye Tarikatýnýn kurucusu, Þeyh Safiyyüddin özel olarak incelenmesi gereken bir sufidir. Çünkü onun ismiyle anýlan Sunni görüþteki Safeviyye tarikatý ilerleyen zamanda tamamen ÞÝÝ’leþerek Sunnilik karþýtý bir tarikata dönüþmüþ ve bir devletin (bugünkü ÝRAN) kurucu fikri olmuþtur.

1252 yýlýnda Erdebil civarýnda doðan, 12 Eylül 1334 yýlýnda da vefat eden Þeyh Safiyyüddin, çocukluðundan itibaren oldukça olgun ve dindar bir kiþiliðe sahipti. Takvayý ön planda tutardý. Bir þeyhe intisap etme arzusu ile Þiraz'da Þeyh Rükneddin Beyzavi ve Amir Abdullah gibi zahid derviþlere iltihak etti. Sonra, þeyhinin tavsiyesi ile Halveti þeyhi Zahid Geylani'ye intisap etti. Þeyhi ölünceye kadar 25 yýl onun yanýnda kaldý. Bu sýrada þeyhinin kýzý Bibi Fatrna ile evlendi. Zahid Geylani’nin vefatýndan sonra, halifesi olarak tarikatýn baþýna geçti. Þeyh Safiyüddin'nin zamanla ünü her tarafa yayýlmaya baþlamýþtý; Baþta halk olmak üzere zamanýn devlet adamlarý onun cazibesine kapýlmýþ ve ona hürmet göstermiþlerdir.

Þeyhin gayretleriyle pek çok Moðol Ýslam'la þereflendi. Safiyyüddin, 85 yaþlarýnda iken Hacca gitmeye niyetlendi. Mekke'ye Hacca gitti ve geldi. Geliþinden 12 gün sonra 85 yaþýndayken vefat etti. Vefatýndan az önce oðlu Sadreddin'i kendisine halef/halife tayin etmiþti.

Þeyh Safi'nin Ehl-i Sünnet mezhebine mensup olduðu, konunun uzmanlarýnýn çoðu tarafýndan dile getirilmiþtir. Safiyyüddin'e mezhebi sorulunca "Biz Sahabenin mezhebindeniz. Dördünü de severiz, dördüne de dua ederiz. Ruhsat yolunu deðil azimet yolunu tutarýz" demiþtir. Bu ifade Þeyh Safi’nin sunniliðine delil sayýlabilir. Bilindiði üzere ÞÝA gelenek olarak Hz. Ali (kv) dýþýndaki halifeleri kabul etmez ve galiz ifadelerle hakaret bile eder. Bazý kaynaklarda Þeyh Safi’nin torunu Hoca Ali zamanýnda tarikatýn Þilliðe mütemayil bir vaziyet almaya baþladýðý yazýlsa da, bunun böyle olmadýðý, Ade Allache tarafýndan Osmanlý-Safevi kavgasýnýn menþei ve geliþimi üzerine yapýlan ciddi ve muhtevalý bir araþtýrma da ortaya konmuþtur. Mazzaoui'nin de dediði gibi, Þeyh Safiyyüddin'den Þeyh Cüneyd dönemine kadar tarikatta elle tutulur nitelikte ne þilliðe temayül vardýr, ne de bünyesinde rafýzi fikirler barýndýrmaktadýr.

Safiyyüddin ve oðlu Sadreddin kuvvetle muhtemel Þafii mezhebine mensup idiler. Kaynaklarýn büyük ekseriyeti de Þeyhin Þafii olduðunu belirtmektedirler. Þeyh Safi’nin Halvetiyye ve Kalenderiyye tarikatlarýný birleþtirerek kurduðu tarikata, çevresindekiler içten ve samimi olarak baðlanmýþtýr. Kendisi de ihlaslý bir hayat tarzýný tercih ederek zamanýndaki devlet adamlarýndan yani siyasetten bir dereceye kadar da olsa uzak durmuþtur. Þeyh Safi tam 35 sene þeyhlik makamýnda kalmýþtýr. Erdebil Tekkesi'nin þöhreti, batý Türkmenleri arasýnda ve Osmanlý Devletinde de bilinmekteydi. Osmanlýlar, bu gibi irþat faaliyetinde bulunan tekke ve zaviyelere teþvikkar davrandýklarýndan Erdebil Tekkesi'ne de Bursa'dan her sene hediye yollarlardý. Þeyh Sadreddin ölümünden evvel oðlu Hoca Ali'yi Erdebil Þeyhi ilan etti. Þeyh Sadreddin'in 1392'deki ölümünden sonra babasýnýn vasiyeti gereði yerine oðlu Hoca Ali Erdebil Þeyhi olmuþtu.

Tarihi süreç içinde her zaman Ehl-i Sünnet fikrinin savunucusu olan Osmanlý Devleti Þeyh Safi zamanýnda, Erdebil tekkesine “ Çerað Akçesi” adýyla hediye gönderirdi, bu hediyeler Hoca Ali’nin oðlu Þeyh Ýbrahim zamanýnda devam etmiþtir.

Safeviyye Tarikatý usül ve adap bakýmýndan da, Sünni karaktere sahip tarikatlara benzemektedir. Kaynaklara göre müridlerin gün aðarýnca bir saat zikr ve ibadet etmeleri, akþam olunca bu zikri tekrarýný yapmalarý, Ýkindi vakti Kur'an okumalarý, riyazat için bulgur çorbasý veya sade yemek yemeleri, çoðu zaman oruçlu bulunmalarý, Ramazan ayýnýn son on günü ile Zilhicce ayýnýn ilk on gününü inzivada geçirmeleri, kýþ baþýnda, malum olan kýrk günlük "çile" denen inziva ve itikaf yapmalarý- itikaf sýrasýnda hiç kimseyle temas olunmaz, tam vecd haline gelinceye kadar oruç, namaz ve ibadetlerle vakit geçirilir- Safeviyye tarikatýnýn adaplarýndandý.  

Diðer tarikatlarda olduðu gibi tarikat eðitimini -Seyr-ü süluk- tamamlayan müridler-halifeler irþad için memleketlerine gönderilirdi. O dönemde seyr-ü sülukunu tamamlayýp irþad için memleketine gönderilen mürid/halifelerden birisi de Somuncu Baba olarak bilinen Ebu Hamidüddin Aksarayi'dir.

Þeyh Ýbrahim’den (ö.1447) sonra posta oturan oðlu Þeyh Cüneyd (öl.l460) genç denebilecek bir yaþta Erdebil Tekkesi'ne þeyh oldu. Þeyh Cüneyd zamanýnda tarikat tam bir dönüþüme uðradý. Sunni tavrýný tamamen deðiþtirdi. Aþýrý þii fikirlere sahip siyasi bir tarikata dönüþtü.   Þeyh Cüneyd, yapýsý itibariyle cerbezeli, faal ve ikna kabiliyetine sahip biriydi. 

Kuruluþunda tamamen sünni: bir karakter taþýyan Safeviyye Tarikatý'nda, Þeyh Cüneyd'le birlikte aþýrý inançlara rastlanmaktadýr. Bu aþýrý inançlar, Cüneyd'den sonra oðlu Haydar zamanýnda da artarak devam etti ve torunu Þah Ýsmail'le birlikte son haddine u1aþtý. ÞÝÝ Safevi (Bugünkü ÝRAN) bir devletin temellerini attý. Akkoyunlu tarihçisi Fazlullah b. Ruzbihan'ýn kaydettiðine göre, Þeyh Cüneyd'in Anadolu'daki müridieri Cüneyd'e Allah, oðlu Haydar'a da Allah'ýn oðlu diye inan maktaydýlar.

Burada kýsaca Ýmamiyye mezhebinden bahsetmemiz gerekmektedir. Ýmamiyye mensuplarý kabaca tarif etmek gerekirse Ýmamet ve Hilafet’in yani dini ve siyasi liderliðin Hz. Ali evladýnýn yani seyyidlerin doðal hakký olduðuna inanýr ve kabul eder. Þeyh Safiyyüddin ve nesli seyyid olduklarý için Hoca Ali’nin bu tür pasif bir düþüncesi olsa da fiili olarak hayata geçmesi Þeyh Cüneyd zamanýnda olmuþtur. Zaman ilerledikçe Þeyh Cüneyd ve ardýllarýna uluhiyyet nisbet edilmiþtir.

Çalýþmamýzýn Hace Muhammed Parisa (ks) bölümünde naklettiðimiz üzere Hace Parisa (ks) nýn ehl-i beyt sevgisi onun þii olduðu yönünde yorumlanmasýna sebep olmuþtur. Bu tam anlamýyla öküzün altýnda buzaðý aramaktýr. Yine ortada yanlýþ bir algý vardýr. Þöyle ki; Ehl-i sünnet halife sýralamasýný meþru kabul eder. Bunu yaparken de Hz. Ali (kv) ve evladýný dýþlamak gibi bir düþüncesi asla olmamýþtýr. Bilakis Ehl-i Sünnet camia her zaman Ehl-i Beyt’e aþýrý bir sevgi ve hürmet beslemiþtir. ÞÝA ve fikir olarak ondan beslenen guruplar Ehl-i Beyt sevgisini de istismar etmiþ ve sahiplenmeye kalkýþmýþlardýr. “ Resûl-i Ekrem (sav) þöyle buyurmuþtur: “Kuþkusuz âlimler peygamberlerin vârisleridir. Peygamberler miras olarak ne altýn ne de gümüþ býrakmýþlardýr; onlarýn býraktýklarý yegâne miras ilimdir.” Tirmizî, Ýlim, 19. Hadis-i þerifinden dolayý pek çok sufi neseben olmasa bile ilmen seyyid olduðunu düþünmüþtür.

Ehl-i sünnet þeyhlerin vasýflarýndan birisi de ilmen peygamber varisi olmalarýdýr.

 https://www.diyanet.gov.tr/trtr/Kurumsal/Detay/33780#:~:text=Res%C3%BBl%2Di%20Ekrem%20(s.a.s),)'in%20miras%C4%B1na%20sahip%20%C3%A7%C4%B1kal%C4%B1m. 9 Eylül 2022 Cuma Hutbesi

SAFEVÝYYE TARÝKATÝ ve TÜRKMENLER ÜZERÝNDEKÝ ROLÜ Doç. Dr. Mustafa EKÝNCÝ e Harran Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, öðretim üyesi,

Reþat Öngören DÝA