FAS

Ýslâm dünyasýnda Maðrib ülkelerinden el-Maðribü’l-aksâ veya Cezîretü’l-Maðrib, Batý dünyasýnda Atlas ülkelerinden Maroc (Morocco) isimleriyle tanýmlanýr. Bugün resmî adý el-Memleketü’l-Maðribiyye’dir.

VII. yüzyýl sonlarýndan baþlayarak müslüman Arap kuvvetlerinin akýnlarýna uðrayan Fas, VIII. yüzyýl baþlarýnda Mûsâ b. Nusayr kumandasýndaki müslümanlar tarafýndan fethedildi. Yerli halký oluþturan Berberîler’in Ýslâmiyet’i kabulü ile bölge bir müslüman ülkesi haline geldi.

Müslümanlardan, Maðribü’l-aksâ dedikleri Fas’a ilk ayak basan lider Ukbe b. Nâfi‘dir. Kuzey Afrika’daki ilk valiliði döneminde (666-674) müslümanlarýn Tunus’taki varlýðýný korumak için askerî ve dinî bir üs olarak Kayrevan’ý kuran Ukbe, 682’de baþlayan ikinci valiliði döneminde batýya doðru ilerleyerek önce Tanca’ya, vali Julianus’un ona tâbi olmayý kabul etmesinin ardýndan da güneye yönelerek Dirâ‘ vadisi yoluyla Sûs’a ulaþtý.

Emevîler tarafýndan cezalandýrýlmaktan korkarak Arap yarýmadasýný terkedip VII. yüzyýlýn sonunda Fas’a kadar giden bir grup Hâricî, bazý kabileler arasýnda fikirlerini yaymayý baþarmýþtý. Neticede farklý bir dinî ve siyasî anlayýþ kazanan Hâricî Berberî kabileleri Emevî valilerinin sert uygulamalarýyla karþýlaþýnca Tanca’da Medgare (Matgara) kabilesi reisi Meysere’nin önderliðinde isyan ettiler ve Emevî yönetimine son verip Ýdrîsî Devleti’nin kuruluþuna kadar kendi bölgelerinde ayrý ayrý hüküm sürdüler.

Ýdrîsî Devleti’nin kurucusu Ýdrîs b. Abdullah (I. Ýdrîs), 786’da Mekke yakýnlarýnda Hz. Hüseyin taraftarlarý ile Abbâsîler arasýnda meydana gelen Fah Savaþý’ndan sonra Arap yarýmadasýný terketmiþ ve 788’de Fas bölgesindeki Velîlâ kasabasýna yerleþmiþti. Burada Evrebe Berberî kabilesiyle iyi iliþkiler kuran Ýdrîs 789 yýlýnda bu kabilenin dinî ve siyasî lideri olarak kabul edildi.

Oðlu II. Ýdrîs döneminde devletin gücü daha da arttý. Kurtuba (818) ve Tunus’ta (824-826) çýkan ayaklanmalardan kaçýp baþþehir Fas’a gelen Araplar’dan bazýlarýnýn üst kademelerde görevlendirilmesiyle devletin Arap karakteri güçlendi ve çok geçmeden Fas halkýnýn çoðunluðu Arapça konuþmaya baþladý. Hâricîler’e karþý baþarýlý bir mücadele veren II. Ýdrîs 828’de öldüðünde devletin sýnýrlarý doðuda Þelif nehrine (Cezayir) ve Güney Fas’ta Sûs’a kadar uzanmaktaydý. Ancak II. Ýdrîs’in ölümü devletin parçalanmasýna yol açtý.

Murâbýtlar, bölgedeki Hâricî ve Þiî eðilimlere karþý Mâlikî mezhebine dayanarak geliþtirilen dinî fikirlerin itici gücüyle Abdullah b. Yâsîn’in liderliðinde önce güneyde Sicilmâse ve çevresinde hâkimiyet kurmuþlar, daha sonra da özellikte Yûsuf b. Tâþfîn liderliðinde kuzeye doðru yayýlmýþlardýr. 1080’lere gelindiðinde Murâbýtlar bugünkü Fas sýnýrlarý içinde kalan bütün bölgelerin yanýnda günümüz Cezayir’inin batýsýna ve Ýspanya’nýn güneyine de hâkim olmuþlardý.

Özellikle Yûsuf b. Tâþfîn (1061-1106) ve oðlu Ali (1106-1143) dindar kiþilerdi; saltanatlarý süresince Ýslâm hukukunun prensiplerini devlet idaresinde tatbik ettiler. Murâbýtlar kuruluþ döneminde karþýlaþtýklarý kabilelerin nüfuzlarýný kýrarak 100 yýlý aþkýn bir süre Fas’ta birlik, barýþ ve sükûneti saðlamýþlar, bu durum ülkenin imarý ve maddî kalkýnmasýnda önemli rol oynamýþtýr.

Muvahhidler de dinî reform adýna ortaya çýktýlar. Ýbn Tûmert’in 1130’da ölümü üzerine yerini alan ve onun fikirlerine sýmsýký sarýlan Abdülmü’min el-Kûmî ardarda gerçekleþtirdiði baþarýlý akýnlarla Murâbýtlar’ý zayýflattý ve 1147’de de baþþehir Merakeþ’i ele geçirerek hâkimiyetlerine son verip yine Merakeþ baþþehir olmak üzere Muvahhidler Devleti’ni kurdu. Oðlu Ebû Ya‘kūb el-Muvahhidî döneminde (1163-1184) Gumâre gibi bazý küçük kabilelerin muhalefeti de kýrýlarak Fas’ta genel hâkimiyet saðlanmýþ ve bu durum XIII. yüzyýlýn ilk çeyreðine kadar devam etmiþtir. Muvahhidler Fas’ýn dinî, kültürel ve ekonomik hayatýnda derin izler býrakmýþlardýr. Ýnançta katý bir tevhid anlayýþýna sahip olan ve Murâbýtlar’ýn bazý âyetlerin zâhirî mânalarýný esas almalarýna þiddetle karþý çýkan Ýbn Tûmert’in fikirlerinden taviz vermeyen Muvahhidler de Mâlikî mezhebine tâbi idiler. Ýslâm felsefesinin önemli simalarýndan Ýbn Rüþd ve Ýbn Tufeyl Muvahhidî hükümdarlarýnýn himayesinde çalýþmalarýný sürdürmüþlerdir. Sultanlarýn XII. yüzyýlýn sonundan itibaren tasavvufa karþý tavýr deðiþtirmesi, Ebû Medyen ve Ýbn Meþîþ gibi Maðrib’in iki önemli mutasavvýfýnýn yüzlerce taraftarlarýyla birlikte Merakeþ’e yerleþmesini saðlamýþtýr.

1210’lardan itibaren Kuzeydoðu Fas’ta küçük çaplý ayaklanmalar gerçekleþtiren Zenâte kabilesine mensup Merînîler 1244’te Meknes, 1248’de Fas (þehir), 1255’te Sicilmâse ve 1269’da baþþehir Merakeþ’i ele geçirerek Muvahhidler’in yerine Merînî Devleti’ni kurdular. Merînî hâkimiyeti baþlýca iki döneme ayrýlýr: Güçlenme ve yayýlma (1269-1358), gerileme ve çöküþ (1358-1465). Birinci dönemin sultanlarý uzun süre görevde kalmýþlar, askerî seferlerin yaný sýra hâkim olduklarý bölgelerin imarýna da önem vererek Fâsülcedîde ve Mansûre gibi yeni þehirler kurup buralarý çok sayýda cami, medrese, kütüphane ve zâviye ile donatmýþlardýr. Özellikle sultanlarýn ön ayak olduðu vakýf faaliyetleri sayesinde medreseler geliþmiþtir.

1415’te Sebte’yi zapteden Portekizliler’in 1465’te Kasrüssagīr’i ele geçirmeleri ve ayný yýl Sultan Abdülhakk’ýn öldürülmesiyle Merînîler dönemi sona erdi.

Merînîler’in son yýllarýnda vezirlik ve zaman zaman da sultan nâibliði yapan Ebû Zekeriyyâ’nýn oðlu Muhammed 1472’de Fas’a hâkim olarak Vattâsîler dönemini baþlattý; ancak Fas topraklarýnýn tamamýna hükmünü geçiremedi. Saltanatý döneminde (1472-1505) Fas’taki Portekiz yayýlmasý devam etti.

1510’lardan itibaren Sûs bölgesinde güçlenmeye baþlayan Sa‘dîler 1524’te Merakeþ’i ele geçirerek Vattâsîler’e büyük bir darbe vurdular. Güçlü olduklarý Kuzey Fas’a bile tamamen hâkim olamayan Vattâsîler güneyde geliþmekte olan Sa‘dîler’i kontrol edecek durumda deðillerdi. Fas þehri de 1550’de Sa‘dîler’in eline geçti. Bu baþarýlarýna raðmen Muhammed Vattâsî hâkimiyetindeki Kuzey Fas’ý alamadý; çünkü Vattâsîler Cezayir bölgesine hâkim olan Türkler’in desteðini saðlamýþlardý ve ordularýnda görevli birçok Türk bulunmaktaydý. Ahmed el-Mansûr (1578-1603), içinde Türkler’in de görev yaptýðý disiplinli bir ordu ve kuvvetli bir idare kurmasýna raðmen saltanatý süresince 1591’deki Batý Sudan seferi hariç hiçbir askerî harekâtta bulunmadý. Böylece gerçekleþtirdiði barýþ ve siyasî istikrar ortamý ayný zamanda ticarî ve ekonomik hayatýn canlandýðý bir dönem oluþturdu.

XIII. yüzyýlda Sicilmâse’ye gelerek yerleþen Alevî þerifleri XV. yüzyýlýn baþýndan itibaren giderek nüfuzlarýný arttýrdýlar; ancak XVII. yüzyýla kadar siyasî ihtiras göstermediler. 1630’lardan itibaren Mevlây Muhammed liderliðinde Tefilâlt’te siyaset alanýna çýkýp 1664’te baþa geçen Mevlây Reþîd döneminde Merakeþ ve Fas gibi önemli þehirleri ele geçirdiler ve müteakip yirmi yýl içinde ülkenin çeþitli yerlerinde kendilerine direnen muhalif kabileleri birer birer yenerek bugüne kadar devam eden Filâlî yönetimini kurdular.

XIX. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Fas kuvvetli bir merkezî otoriteden yoksun, yer yer kabilelerin hâkimiyet kurduðu ve iç çekiþmelerin devam ettiði bir ülke durumundaydý.

Osmanlý Devleti’nin Maðrib ülkeleriyle temasý, müslümanlarý Endülüs’ten çýkardýktan sonra Haçlý zihniyetiyle hareket eden Ýspanyollar’ýn Cezayir taraflarýnda Mersalkebîr, Vehrân (Oran) ve Bicâye’yi ele geçirerek Kuzey Afrika için tehlike oluþturmasýndan sonra baþladý. Ünlü Türk denizcileri Oruç Reis ile Hýzýr Reis’in bu bölgelerde Türk hâkimiyetini tesis etmeleri 1516’da Cezayir þehrini ele geçirmeleriyle kesinleþti. Türkler’in bölgeye geliþinden sonra hýristiyan ilerlemesi durdu. Osmanlý Devleti ile Fas Sultanlýðý arasýndaki münasebetler Kanûnî Sultan Süleyman döneminde (1520-1566) baþlamýþ ve bir süre yoðunlaþarak devam etmiþtir.

Fas’ta 62-63’te (681-682) Ukbe b. Nâfi‘ ile baþlayan Ýslâm fetihleri 92 (711) yýlýnda Mûsâ b. Nusayr ile tamamlandýðýnda Ýslâm dini halkýn içine tam olarak nüfuz edememiþti.

Mûsâ b. Nusayr’ýn davranýþlarý Berberîler’i Ýslâm’a kazandýrmada baþarýlý oldu. Ýdrîsîler döneminde (788-985), hükümdarlar Hz. Ali soyundan geldikleri iddiasýnda bulunduklarýndan daha çok Þîa mezhebine meylettiler.

Devlet desteðine sahip olmamasýna raðmen bu dönemde Endülüs yoluyla gelen Mâlikî mezhebi tanýnmýþ âlimler vasýtasýyla Fas’ta etkisini göstermeye baþladý. Daha sonra bölgede hâkimiyet kuran Murâbýtlar zamanýnda dinî, siyasî ve ilmî amaçlarla tesis edilen ribâtlarýn çoðaldýðý, gittikçe yayýlan Mâlikî mezhebinin devletin resmî mezhebi halini aldýðý ve Maðrib’de ilk olarak tasavvufî hareketlerin ortaya çýktýðý görüldü. Düþman saldýrýlarýndan zamanýnda haberdar olup karþý koymak için genellikle sýnýr boylarýnda inþa edilen ribâtlar ayný zamanda ülkedeki iç karýþýklýklardan uzakta inzivaya çekilenler için ibadethâne, dinî ilimleri öðrenmek isteyenler için birer mektep durumunda idi. Ribâtlarýn yaygýnlaþmasý Ýslâm’ýn yerleþmesinde önemli rol oynadý.

Merînîler yönetimi (1196-1465), tasavvufî hareketlerin çoðalmasýyla Fas’ýn dinî hayatýna yeni bir çehre kazandýrdý. Bunlar arasýnda önde gelen bir þahsiyet de Þâzelî tarikatýnýn kurucusu Ebü’l-Hasan eþ-Þâzelî’dir. Merînîler zamanýnda Mâlikî mezhebi Murâbýtlar dönemindeki hâkim durumuna yeniden kavuþurken ribâtlar önemlerini kaybederek yerlerini tasavvuf aðýrlýklý zâviyelere býraktýlar. Vattâsîler zamanýnda (1471-1549) bu zâviyelerin sayýsý tarikatlarýn yayýlmasýyla birlikte daha da arttý. Ahmed b. Mûsâ el-Cezûlî, Abdullah b. Hassûn el-Hâlidî, Yûsuf b. Muhammed el-Fâsî, Ahmed b. Abdullah b. Ebû Mahallî döneme damgasýný vuran baþlýca âlim ve mutasavvýflardýr.

Muvahhidler’in sonu, din âlimleriyle tarikat çevrelerinin ümmetin mânevî geliþmesini saðlamada yarýþtýklarý yeni bir sürecin baþlangýcý olmuþ ve bu durum sömürge çaðýna kadar sürmüþtür. Bugün de devam etmekte olan Alevî (Filâlî) yönetimi geçen yüzyýllardan pek farklý bir durum sergilememiþ, dinî otoriteyi elinde tutmaya ve þartlara göre deðiþmekle birlikte toplumu Ýslâmî çerçevede yönlendirmeye gayret göstermiþtir; bu konuda sultanýn kiþiliðinin ve dine baðlýlýðýnýn büyük önem taþýdýðý görülür.

Ýslâmî dönemle birlikte Fas’ta canlanan ilmî hayat fýkýh, hadis, tefsir, dil, edebiyat, tarih ve coðrafya alanlarýnda hýzla geliþti. Ýdrîsîler döneminde devletin fazla zengin olmamasý, Ýslâm’ýn yayýlýþýyla meþgul bulunmasý ve sosyal hayattaki sadelik parlak bir ilmî ve fikrî faaliyetin görülmemesinin baþlýca sebepleridir; ancak dinî ilimlerde nisbeten bir canlýlýk hissedilir.

Murâbýtlar döneminde fikrî ve ilmî hayat daha da canlandý. Fýkýh sahasýnda çalýþmalar Mâlikî mezhebi üzerinde yoðunlaþtý. Abdülmün‘im b. Abdullah el-Mahzûmî ile Ýbrâhim b. Ca‘fer el-Levâtî dönemin önde gelen fakihleridir. Kādî Ýyâz fýkhýn yanýnda hadiste de Murâbýtlar döneminin en önemli þahsiyetlerindendir. Tarih alanýnda günümüze ulaþan en önemli eser, Beydak lakaplý Ebû Bekir b. Ali es-Sanhâcî’nin Aḫbâru Mehdî b. Tûmert’idir. Dönemle ilgili vesika deðeri taþýyan bu eserden baþka Kādî Ýyâz’ýn Mâlikî ulemâsýnýn biyografilerine dair Tertîbü’l-medârik adlý eserini de anmak gerekir. Büyük coðrafyacý ve Nüzhetü’l-müþtâḳ’ýn müellifi Ýdrîsî de Murâbýtlar döneminde yetiþen büyük âlimlerdendir.

Muvahhidler zamaný Fas’ta fikrî hayatýn zirveye çýktýðý dönemdir. Bunun baþlýca sebeplerinden biri Endülüs’ten buraya çok sayýda âlim, fakih ve edibin göçmesidir. Devlet de ilmî çalýþmalarý himaye ediyordu. Esasen Abdülmü’min b. Ali, Ebû Yûsuf Ya‘kūb el-Mansûr ve Ýdrîs el-Me’mûn gibi hükümdarlar da birer büyük âlimdiler.

Buna karþýlýk kelâm ilmi raðbet gördü. Ömer b. Neccâr el-Fâsî, Muhammed b. Abdülkerîm el-Fendlâvî gibi kelâmcýlar önde gelen âlimlerdir. Muvahhidler’in dinî anlayýþlarýnda hadis en önemli yeri iþgal ettiðinden hadis çalýþmalarý Ýbnü’l-Kattân diye tanýnan Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Kettânî, Abdülcelîl b. Mûsâ el-Kasrî gibi meþhur muhaddislerle zirveye çýktý. Ayrýca teþrîin ilk kaynaðýný teþkil etmesi bakýmýndan Kur’an’ýn kýraat ve tefsirine olan ilgi de geliþti. Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Ýmrân el-Mezdagī, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Fertût es-Sülemî, Ali b. Ahmed et-Tücîbî dönemin önemli müfessirleri arasýndadýr.

Muvahhidler zamanýnda dinî ilimlerin yaný sýra tarih ve coðrafya alanlarýnda da geliþmeler gözlendi. Ýdrîsî ile baþlayan coðrafya çalýþmalarý, yazarý meçhul el-Ýstibṣâr fî ʿacâʾibi’l-emṣâr adlý eserle devam etti. Ebû Mervân Abdülmelik b. Ebü’l-Kāsým el-Kerdebûsî’nin el-Ýktifâʾ fî aḫbâri’l-ḫulefâʾ, Ýbn Ýzârî’nin el-Beyânü’l-muġrib fî aḫbâri’l-Endelüs ve’l-Maġrib, Abdülvâhid el-Merrâküþî’nin el-Muʿcib fî telḫîṣi aḫbâri’l-Maġrib’i gibi eserler o günlerin önemli tarih çalýþmalarýdýr. Yine bu dönemde matematik ve týp gibi ilimlerde de bazý geliþmeler kaydedilmiþtir.

Fas’ta Merînîler’in hüküm sürdüðü yýllarda fikrî hayat gerek dinî ilimlerde gerekse diðer ilimlerde parlak bir dönem yaþadý. Genellikle kültürlü birer insan olan hükümdarlar âlimleri himaye ettiler ve kurduklarý medreselerle ilmin yaygýnlaþmasýný saðladýlar. Mâlikî mezhebi tekrar raðbet ve himaye görmeye baþladý ve Mâlikî fýkhýyla ilgili teliflerde bir artýþ oldu. Fýkhýn yanýnda hadis, kýraat ve tefsir ilimleri de ilerledi.

En çok revaçta olan ilim dallarý ise tarih ve coðrafya idi. Müellifi meçhul el-Ḥulelü’l-mevþiyye, Ýbn Ebû Zer‘in el-Enîsü’l-muṭrib, yine ayný müellife nisbet edilen (bazýlarýna göre müellifi meçhul) eẕ-Ẕaḫîretü’s-seniyye fî târîḫi’d-devleti’l-Merîniyye, Ýbnü’l-Ahmer’in Ravżatü’n-nisrîn fî devleti Benî Merîn, Ýbn Abdülmelik el-Merrâküþî’nin eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile ve þüphesiz Ýslâm âlemi için çok büyük önem arzeden Ýbn Haldûn’un el-ʿÝber’i tarih; Ýbn Rüþeyd’in Milʾü’l-ʿaybe, Ebû Muhammed el-Abderî’nin er-Riḥletü’l-Maġribiyye ve Ýbn Battûta’nýn Riḥle’si de coðrafya eserlerinin en ünlüleridir. Matematik ve astronomi dallarýnda yazýlan en önemli eserler ise Ýbnü’l-Bennâ el-Merrâküþî’ninkilerdir.

Vattâsîler döneminde bazý yönlerden bir gerileme söz konusu olmakla birlikte fikrî ve ilmî hayattaki canlýlýk devam etti. Ýbnü’z-Zekkāk Tuḥfetü’l-ḥükkâm, Ebû Abdullah Ýbn Gāzî Þifâʾü’l-ġalîl bi-þerḥi Ḫalîl ve Ahmed b. Yahyâ el-Venþerîsî el-Miʿyârü’l-muʿrib adlý kitaplarýyla tanýnmýþ fýkýh âlimleridir.

Orijinal tarih kitaplarýndan sadece müellifi meçhul Meþâhîru büyûtâti Fâsi’l-kübrâ ile Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Muaskerî’nin bugüne ulaþmamýþ bulunan Ẕeylü’l-ḳýrṭâs fî mülûki Benî Vaṭṭâs adlý eserleri önemlidir. Coðrafya alanýndaki önde gelen isim ise Vaṣfü Ýfrîḳýyye adlý eseriyle tanýnan Hasan el-Vezzân’dýr (Afrikalý Leon).

Sa‘dîler’le birlikte dinî ilimlerde önemli geliþmeler oldu ve özellikle kýraat üzerine birçok eser yazýldý.

Fas’ta Roma ve Bizans mimarisini yansýtan eserlerin kalýntýlarý bugün hâlâ görülmektedir. Ýdrîsîler döneminde Fas þehrinde Câmiu’l-eþyâh ve Câmiu’þ-þürefâ yanýnda birçok han ve hamam inþa edildi, Fas’ýn halen mevcut en önemli ve büyük camii olan Karaviyyîn’in yapýmýna da bu devirde baþlandý.  

Endülüslü âlimler gibi sanatkârlar da devletin himayesinde idiler. Murâbýtlar döneminde mescid, sur, kale ve saray gibi yapýlarda süsleme unsurlarýndan çok saðlamlýða önem verilmiþtir. Merakeþ’te yaptýrýlan Ali b. Yûsuf Camii, Alevîler zamanýnda Mevlây Süleyman tarafýndan yenilendiði için Murâbýt özelliðinden bir þey taþýmamaktadýr. Yine Ali b. Yûsuf b. Tâþfîn tarafýndan 536’da (1141-42) Tilimsân’da yaptýrýlan ulucami aslî þekliyle bugüne ulaþabilmiþ tek Murâbýt camiidir.

Ya‘kūb el-Mansûr zamanýnda yapýmýna baþlanan Rabat’taki Hassân Camii tamamlanabilseydi Kuzey Afrika’nýn en büyük ulucamii olacaktý.  Merakeþ’teki Kütübiyye Camii, Mansûr Camii, Tâzâ Ulucamii ve Tinmellel Camii varlýklarýný bugüne kadar koruyabilmiþ önemli Muvahhidî eserleridir.

Endülüs sanatýnýn en güzel örneklerinin verildiði Merînîler döneminde medrese yapýmý yaygýnlaþtý; Fas’ta Hulefâiyyîn, Beyzâ, Sihrîc, Attârîn, Misbâhiyye, Bû Ýnâniyye, Selâ’da Tâlia medreseleri bunlarýn baþlýcalarýdýr. Tilimsân yakýnlarýndaki Mansûre Camii, Ubbâd (Sîdî Bû Medyen) Camii ile Sîdî el-Halvî Camii de bu devrin diðer önemli dinî yapýlarýdýr. Endülüs tesirinin yanýnda Türk tesirinin de varlýðýný hissettirdiði Sa‘dîler döneminde Merakeþ’teki Kasrü’l-bedî‘den baþka yine ayný þehirdeki Mevâsîn ve Bâbü Dükkâle camileri önemli yapýlardýr.

Uzun süren Alevîler devrinde eski binalarýn yenilenmesi ve tamiri yanýnda yeni eserler de yapýlmýþtýr. Özellikle Mevlây Ýsmâil ve Muhammed b. Abdullah zamanýnda inþa edilen birçok kale, sur ve burçtan baþka Miknâs’taki Zeytûne, Sîdî Saîd, Bâbü’l-Berdaiyyîn, el-Câmiu’l-ahdar, Dârülbeyzâ’daki el-Mescidü’l-atîk, Týtvân’daki el-Câmiu’l-kebîr, Rabat’taki Ebü’l-Ca‘d, Süveyka ve Fas’taki Rasîf, Dîvân, Ebü’l-Hasan b. Gālib camileri bu dönemde yapýlan eserlerden bazýlarýdýr.

Fas’taki Karaviyyîn, Merakeþ’teki Ýbn Yûsuf ve Týtvân’daki millî kütüphaneler de önemli birer yere sahiptir ayrýca çok sayýda da özel kütüphane vardýr. Buralardaki Arapça yazma eserler açýsýndan Fas Ýslâm dünyasýnýn en zengin ülkelerinden biri sayýlýr. SIRRI ERÝNÇ ÝBRAHÝM HAREKÂT MUSTAFA L. BÝLGE