BURSA DARÜÞÞÝFASI ÜZERÝNE BAZI DÜÞÜNCELER

Bursa Yýldýrým Darüþþifasý bilinen ilk Osmanlý Darüþþifasýdýr ve 1390’larýn sonunda I. Bayezid tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Bursa’nýn alýndýðý tarihten sonra kýsa sürede ciddi bir imar faaliyetine sahne olduðu, medreseler, camiler, imaretler ve hamamlar ile donatýldýðý bilinmektedir. Fetihten sadece 4-5 yýl sonra Bursa’yý ziyaret eden Ýbni Batuta burasýný zengin ve mamur bir þehir olarak tanýmlar.

Darüþþifalarýn iþlevini tam olarak bilmesek de bunlarýn genellikle þehirlerde nüfusun yüksek olduðu dönemlerde inþa edildiklerini düþündürecek verilerimiz vardýr. Örneði Sivas darüþþifasý böyle bir dönemde inþa edilmiþti. Bursa gibi hýzla geliþen, ticaret hacmi ve nüfusu artan bir þehrin bir saðlýk tam teþekküllü bir saðlýk kurumuna mutlaka ihtiyacý vardý.

Aksi düþünceye- yani anýlan Darüþþþifa’dan önce bir saðlýk kurumunun olmadýðý düþüncesi-raðmen Niðbolu Savaþýnda (1396) Osmanlýlara esir düþen ve Ankara Savaþýna kadar (1402) Yýldýrým Beyazýt’ýn yanýnda olan Schiltberger’in anýlarýnda farklý bir bilgiye göre Bursa’da dinlerine bakýlmaksýzýn fakirlerin de bakýldýðý 8 adet hastane olduðunu yazmýþtýr.

Osmanlý müverrihlerinden Hoca Sadeddin de, Orhan Gazi’nin Bursa’nýn fethinden sonra þehirde içinde ribat olan bir imaret yaptýrdýðýndan bahsetmektedir. Ribat, Ýslam devletlerinde 10. Yüzyýlda savunma mevzi anlamýnda kullanýlýrken daha sonra saðlýk kurumu anlamýnda kullanýlmaya baþlanan bir kelimedir. Bu durum, þehirlerde hastalara barýnma ve saðlýk hizmetinin imaret, ribat benzeri yerlerde de veriliyor olma olasýlýðýný akla getirir.   

Germiyanoðlu Yakup Çelebi’nin vakfý olan Ýmaret Medresesinin vakfiyesinde (1411) hasta olana hekim getirtileceði, hekim ve tedavi ücretlerinin vakýf tarafýndan karþýlanacaðý belirtilmiþtir. Yine Celalettin Karatay’ýn Kayseri’de yaptýrdýðý Kervansaray vakfiyesinde de hastalananlar için eczane bulunuyordu.(Vakfiyede böyle bir kayýt var ancak Kervansaray’da ilaç hazýrlamak için malzeme alýmý listesi ve doktor kadrosu bulunmuyor.  

Yine 1474 yýlýnda Akkoyunlu hükümdarý Uzun Hasan’a elçi olarak giden Venedikli Josaphat Barbaro hastane olarak tanýmladýðý bir yerde birkaç gün konaklamýþtý. Barbaro burada hasta insanlarýn barýndýðýndan ve kendilerine yiyecek verildiðinden bahseder. Bahsettiði yer, Uzun Hasan’ýn kardeþi Cihangir Bey’in vakfý olan bir zaviyedir. Bu durumda zaviye, imaret gibi yerlerde hastalarýn barýndýðý, buralarda kendilerine tedavi verildiði anlaþýlýyor.

Bursa’nýn fethini takiben inþa edilen imaret, zaviye, tekke, ocak gibi yerlerde hastalara bakým ve tedavi hizmeti verilmiþ olmasý mümkündür, muhtemelen Schiltberger bunlarý görmüþ ve hastane olarak tanýmlamýþtý.

Bursa Darüþþifasý hariç olmak üzere Osmanlý dönemi darüþþifalarý, daima bir külliyenin, yani çeþitli yapýlardan oluþan bir kompleksin içinde yer alan mekânlar olarak yapýldýlar. Bursa Darüþþifasý’nýn ise bir istisna olarak Yýldýrým Külliyesinin biraz uzaðýna yapýldýðý görülmektedir. Net olmamakla birlikte Prof. Dr. Osman Çetin tarafýndan yapýlan çalýþmaya göre kuruluþundan itibaren bir baþtabip, ikinci tabip ve üçüncü tabip olmak üzere üç tabip kadrosu bulunan Bursa Darüþþifasýnýn ilk baþtabibi Hoca Hüsnü Efendi olduðu yazýlmýþsa da bu bilginin kaynaðý net deðildir. Darüþþifanýn 1554 yýlýndaki baþtabibinin ismi biliniyor: Vefa Çelebi. Ýsmi tespit edilebilen ilk ikinci tabip ise 1504 yýlýnda görevde olduðu bilinen Mevlâna Nasuhi bin Musa’dýr.

Vakfiyede belirtilmemiþ olmasýna karþýn, belgelerden darüþþifada cerrah ve kehhal’in görev yaptýðýný biliyoruz. Diðer görevliler arasýnda eczacý, vekilharç, þerbetçi, aþçý, kilerci, bevvab [kapýcý, men edici], kâtip, ferraþ [hizmetçi, temizlikçi], et hamalý, çamaþýrcý, imam gibi personel bulunmaktadýr. Bu gerek saðlýk personeli gerekse de yardýmcý saðlýk personeli ile idari personeli içeren oldukça geniþ bir kadrodur ve yataklý bir saðlýk kurumuna iþaret etmektedir. 1490-1515 yýllarý arasýndaki büyük veba salgýnýnda çok sayýda acemi yeniçerinin hastalýða yakalanarak darüþþifaya yatýrýldýðý sicillere yansýmýþtýr. Sadece vebaya yakalanan deðil baþka rahatsýzlýðý olan acemi yeniçerilerin de darüþþifaya yatýrýldýðý görülmektedir.

Daha sonraki yüzyýllarda darüþþifa akýl hastalarýnýn konulduðu bir yer hüviyetini almýþ görünüyor. 16. ve 17. Yüzyýllarda akýl hastalarýnýn darüþþifaya yatýrýldýklarýna dair kayýtlar mevcuttur. 1618, 1649, 1669 ve 1671 yýllarýnda ciddi ciddi tamiratlar geçiren Darüþþifa bu süreçte atýl duruma geçmiþ olmalýdýr. 17. Yüzyýlýn ortalarýnda Bursa’yý ziyaret eden Evliya Çelebi, ziyaret ettiði pek çok yerde darüþþifalardan bahsederken Bursa’da bir darüþþifadan bahsetmemiþtir. Ancak 1766 yýlýnda Bursa’yý ziyaret eden Niebuhr þehrin doðusunda, þehir dýþýnda bir akýl hastanesinin varlýðýndan bahseder.

 Selçuklular’da Saðlýk, Saðlýk Kurumlarý ve Týp Eðitimi Muharrem Kesik Prof. Dr., Ýstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ýstanbul, Türkiye Tarih Dergisi -  (2020)

AFYON VE ÝSTANBUL ULUSLARARASI TÜRK–ÝSLAM TIP TARÝHÝ VE ETÝÐÝ KONGRELERÝ (2018- 2019) BÝLDÝRÝ KÝTABI BURSA DARÜÞÞÝFASI ÜZERÝNE BAZI DÜÞÜNCELER Sarper YILMAZ Ufuk Üniversitesi Týp Fakültesi Plastik Rek. ve Estetik Cerrahi ABD, Ankara Mukadder GÜN Ufuk Üniversitesi Týp Fakültesi Týp Tarihi ve Etik ABD, Ankara