KIBRIS

Adýný en önemli yer altý zenginliklerinden olan bakýr madeninden (Lat. cyprum/cuprum) alýr. Doðu Akdeniz’in kuzeydoðu köþesinde bulunan ada Türkiye kýyýlarýndan 70 km. kadar açýktadýr ve 9251 km2 yüzölçümüne sahiptir.

Kýbrýs coðrafî mevkii, askerî ve ticarî önemi dolayýsýyla asýrlarca müslümanlarla hýristiyanlar arasýnda mücadele alaný oldu. Muâviye’nin 28 (648-49) yýlýnda Kýbrýs üzerine düzenlediði sefere ashaptan birçok gönüllünün yanýnda Ubâde b. Sâmit ile hanýmý Ümmü Harâm da katýldý Karaya çýkýldýðý sýrada Ümmü Harâm bindiði hayvandan düþüp öldü ve burada defnedildi. Hala Sultan Tekkesi adýyla bilinen kabri bugün de ziyaret edilmektedir. 

Memlük sultaný Kayýtbay 1490 yýlýnda yýllýk haraç ödenmesi karþýlýðýnda Kýbrýs Krallýðý’nýn Venediði devrini kabul etti.

Venedik, Memlükler’e ödediði haracý 1517’den sonra Osmanlý sultanýna ödemeye baþladý. Venedik idaresi boyunca Kýbrýs’ý tehdit eden Osmanlýlar’ýn baskýsý 1546’dan sonra daha da arttý ve nihayet II. Selim zamanýnda ada fethedildi. (1571)

Kýbrýs’ýn Osmanlý topraklarýna katýlmasý 8 Rebîülâhir 978’de (9 Eylül 1570) Lefkoþe’nin fethiyle baþlamýþ ve 9 Rebîülevvel 979’da (1 Aðustos 1571) Magosa’nýn iltihakýyla tamamlanmýþtýr. Adanýn hukuken Osmanlý hâkimiyetine girmesi ise 3 Zilkade 980 (7 Mart 1573) tarihli Osmanlý-Venedik Antlaþmasý ile mümkün olmuþ, bu antlaþmayla Venedik Kýbrýs’ý Osmanlýlar’a terketmeyi ve 300.000 duka tazminat ödemeyi kabul etmiþtir.

1571 sonrasýnda adada Türkler’in baþlattýðý ayaklanmalar da dolaylý olarak kilise ile baðlantýlýdýr.

Fethin bir sembolü olarak, ilk önce Ayasofya Katedrali, Sultan II. Selim adýna tescil edilerek, camiye çevrildi. Burasýnýn giderleri için bir vakýf kuruldu. Ýlk cuma namazý da 15 Eylül 1570 tarihinde burada kýlýndý. Lala Mustafa Paþa, camiye bir Kur’an- Kerim ile bir kýlýç vakfetti. Adada bundan sonra bir taraftan fetih, bir taraftan da feth edilen yerlerde düzenlemeler sürdü. Nitekim Sultan II. Selim’in Mustafa Paþa’ya gönderdiði 13 Mayýs 1571 tarihli “Kýbrýs’ta feth olunan Baf ve Girne’ye de birer câmi ve hamamýn, Baf’a ayrýca kale ve burçlarýn inþa edilmesi emrini”  içeren ferman, iþin ne kadar planlý bir þekilde uygulandýðýný göstermektedir. Kýbrýs’n Osmanlý hakimiyetine geçiþinden itibaren Kýbrýs’ta kurulan ilk vakýf Lefkoþa’nýn fethinden bir gün sonra “fethinin bir sembolü”olarak Ayasofya Katedrali’nin Sultan II. Selim adýna tescil edilerek camiye çevrilmesi, Selimiye Camii'nin giderleri için “dükkânlar, deðirmenler, araziler, çiftlikler ve su kaynaklarý”nýn tahsisi ile Mustafa Paþa’nýn bu camiye bir Kur’an- Kerim ile bir kýlýç vakfetmesi kabul edilebilir. Kýbrýs’ta vakýflaþma Sultan II. Selim’den sonra Kýbrýs fatihi Serdar Lala Mustafa Paþa büyük bir vakýf  kurmasý ile sürmüþtür.

Arþiv kaynaklarýna göre takip eden yarým asýr içinde burada Kýbrýs beylerbeyi Cafer Paþa bin Abdülmennan, Baf Sancak beyi Mehmed Bey bin Ebubekir, Hümâ bint-i Ali, Refail veled-i Lazari, Hacý Keyvan bin Abdülmennan ve Yusuf Aða bin Perviz, Ali Beþe ibn-i Abdullah ve Üsküdar’da Çinili Valide Sultan külliye için Sultan I. Ahmed’in hasekisi Kösem Mahpeyker Sultan vakýflar kurmuþlardýr. Kayýtlar,Kýbrýs’ta bu geleneðin Osmanlý hakimiyetinden sonra da sürdüðünü göstermektedir.   

           Lala Mustafa Paþa, Kýbrýs’ýn fethinden sonra yapýlan ilk imar faaliyetleri sürecinde 11 Mayýs 1579 tarihinde Kýbrýs’ta, Lefkoþa, Omorfa, Girinye (Dimetoka),Piskopi, Girince-Kazabifan, Lefke, Magosa, Lefkoþa-Kitriya, Tuzla ve Pendaya’ya yayýlan çok büyük bir vakýf kurmuþtur. 

Lala Mustafa Paþa, Kýbrýs’ta vakýflarýnýn dýþýnda, Antep, Erzurum ve Ilgýn’da birer külliye, Þam’da iki külliye, Kars, Kudüs, Mekke- Medine, Tiflis ve Zile’de de hayrat ve vakýflar kurmuþtur. Kâtibi tarihçi Âli’ye göre Lala Mustafa Paþa, Bosna’nýn Viegrad kazasýnýn Rudo nahiyesinin Sokoloviç (Þahinoðullarý) köyünde doðmuþtur. Yavuz Sultan Selim devrinde (1512-1520), aðabeyi Deli Hüsrev Paþa’nýn yardýmýyla saraya alýnmýþ, altý yýl Kanuni Sultan Süleyman’ýn berberbaþýlýðýnda bulunduktan sonra sipahi olanlar bölüðüne çýkarýlmýþtýr. Bir süre çaþnigirlik ve mirahur'luk görevlerinde bulunduktan sonra, Sadrazam Rüstem Paþa onu tenzili rütbe ettirip 1544’te önce çaþnigîrliðe sonra Safed sancak beyliðine tayin ederek,  Ýstanbul’dan uzaklaþtýrdý.

         Lala Mustafa Paþa Vakfý tarafýndan giderleri karþýlanan dört(4) câmi (veya  mescid),bir(1) Darü’l-Hadis,iki (2) sýbyan mektebi,iki (2) kütüphane,bir dizi (sýra) su kuyusu ve üç (3) çeþme, iki (2)hamam, iki (2) köprü ve bir (1) han kayýtlýdýr. Bu hayrât arasýnda Lefkoþa’daki Ömeriye (Ömerge)Camii Külliyesi orta ölçekli bir külliye olarak tanzim edilmiþtir. Ömeriye Külliyesi’nin merkezinde Ömeriye Camii yer almaktadýr. Ömeriye Camii müþtemilâtýna bir sýbyan mektebi (Ömeriye Mektebi),bir kütüphane, bahçesine bir çeþme(þadýrvan) ve yanýna bir hamam [Ömeriye Hamamý) eklenmiþtir. Ömeriye Camii Lefkoþa’da, Selimiye Camii’nden sonra ikinci büyük câmi olarak kayýtlara yansmýþtýr. Lala Mustafa Paþa vakfýna baðlý ikinci câmi, Lefkoþa-Ýplik Pazarý Câmiidir. Bu cami, bölge esnafýnýn ihtiyacýný karþýlamak için 1580’li yýllarda yaptýrýlmýþtýr. Ýplik Pazar Camii’nin yakýnýna bir de Hamam-Kebir (Büyük Hamam)  eklenmiþtir. Vakfiyede geçen üçüncü mescid ise Lefkoþa kalesi içinde yer almaktadýr. Araþtýrmacýlar bu mescidin, Araplar Camii olabileceði ihtimali üzerinde durmuþlardýr. Mustafa Paþa Vakfýnda kayýtlý dördüncü mescid Magosa’da yer almaktadýr. Bu Magosa kalesi fethedildikten sonra kuþatma sýrasýnda askerlerin namazgâh olarak kullandýklarý yerde yaptýrýlan “Akkule Mescidi”dir. Magosa'daki Lala Mustafa Paþa Camii, Sultan II. Selim'in vakýflarý arasýna yazýlmýþtýr.

            Osmanlý hakimiyetinde kaldýðý süre içinde eðitim kurumu olarak 27 Sýbyan Mektebi,6 Müderrislik,10 Kütüphane,2 Tekke(Hala Sultan Tekkesi Lefkoþa yakýnlarýnda Kýrklar Tekkesi-Nakþibendi) ve 2 Mevlevi hane (Ahmet Paþa ve Ferhat Paþa Mevlevihaneleri) inþa edilmiþ ve vakýflar kanalýyla çalýþtýrýlmýþtýr.

Lefkoþe. 

Lefkoþe’nin fethinden bir yýl sonra (1571) imar faaliyetlerine giriþilmiþ ve usul olduðu üzere mevcut yapýlarýn uygun þekilde kullanýlmasý yoluna gidilmiþtir. 1723 yýlýnda yapýlan bir sayýma göre þehirde 4000 hâne, on altý mahalle, iki büyük cami, on dört mescid, üç medrese, dört tekke ve zâviye, beþ hamam, otuz bir çeþme ve altý kütüphane mevcuttu.

Lefkoþe’nin merkezinde ve en yüksek tepesinde yer alan Selimiye Camii, Kýbrýs’taki mimari anýtlar içinde önemli bir yere sahiptir.  Osmanlýlar’ýn Lefkoþe’yi fethettiði 1570’te harap durumda bulunan yapý ayný yýl çeþitli onarýmlar ve eklentilerle (iki minare, minber, mihrap) Ayasofya adýyla camiye çevrilmiþtir. Bünyesinde bir kütüphane, köþeli bir þadýrvaný ve güneybatý köþesinde bir çeþmesi bulunmaktadýr.

Selimiye Camii’nin güneyinde XIV. yüzyýla tarihlenen bir bedesten vardýr. Bir diðer cami ise þehir merkezinde bulunan katedralden (Saint Catherine katedrali) mihrap, minber ve minare eklenerek camiye dönüþtürülmüþ olan Haydar Paþa Camii’dir. XIV. yüzyýlda Lüzinyanlar zamanýnda Saint Catherine Katedrali olarak inþa edilen yapýya XVI. yüzyýlda mihrap, minber, minare eklenerek camiye dönüþtürülmüþtür.

Ayný adý taþýyan mahallede yer alan ve Yenicami diye bilinen yapý XIV. yüzyýlda Latin kilisesi olarak inþa edilmiþ, 1571’de mihrap, minber ve minare eklenmek suretiyle camiye çevrilmiþtir. XVIII. yüzyýlda içinde define bulunduðu söylentileri üzerine Menteþzâde Ýsmâil Aða tarafýndan yýktýrýlmýþ, 20 m. kadar uzaðýnda kesme taþtan yeni bir cami yapýlmýþtýr. Ýkisi camiye bitiþik konumda dört adet türbe bulunmaktadýr. Bunlar, eski yapýyý yýktýran ve padiþah emriyle öldürülen Menteþzâde Ýsmâil Aða, oðlu Hasan Aða, II. Mahmud Kütüphanesi’ndeki kasideyi yazmýþ olan Kýbrýs müftüsü þair Hasan Hilmi Efendi ve Evkaf müdürü Mûsâ Ýrfan Bey’e aittir.

Hristiyan yapýsý iken XVI. yüzyýlda camiye çevrilen bir diðer cami Ömeriye (Ömerge) Camii’dir. Kýbrýs’taki iki þerefeli minareye sahip iki camiden biri olan Ömeriye Camii, 1570’te Lala Mustafa Paþa tarafýndan camiye çevrilmiþ, mihrap, minber, minare eklenmiþ ve tamir görmüþtür. Adý Hz. Ömer’in adýna izâfeten Ömeriye olarak deðiþtirilmiþtir.

Eski bir hýristiyan þapelinden camiye çevrildiði anlaþýlan Lâleli Camii 1829 yýlýnda Ali Rûhî Efendi tarafýndan onarýlmýþ, mihrap, minber ve minare eklenmiþtir. Caminin avlusunda Ali Rûhî Efendi tarafýndan ‘de 1827 inþa edilen Lâleli Çeþmesinin cami avlusuna bakan yönünde üç sivri kemerli niþ ve bunlarýn içinde üç çeþme bulunmaktadýr. Lefkoþe’nin fetih öncesi dönemine ait son yapý günümüzde Rum kesiminde kalan Araplar Camii’dir. Ortaçað’da inþa edilen Stavro Misiriku adlý Ortodoks þapelinden XVI. yüzyýlda camiye çevrilmiþ olup küçük boyutlu bir yapýdýr.

Bugün Kýbrýs’ýn Rum kesiminde kalan Bayraktar (Þehid Alemdar) Camii, þehrin fethi sýrasýnda (9 Eylül 1570) Lefkoþe Kalesi’nin Costanza burcuna ilk bayraðý diken ve o anda þehid olan adý bilinmeyen bayraktarýn anýsýna fetihten sonra önce türbe, ardýndan yanýna cami inþa edilmiþtir.

Kaleiçi’nde Ýplikpazarý mahallesinde bulunan Turunçlu Camii, inþa kitâbesine göre 1240 (1825) yýlýnda Kýbrýs Valisi Seyyid Mehmed Aða tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Caminin kuzeydoðu köþesindeki taþ minare tek þerefelidir.

Þehrin batý kesiminde yer alan Arap Ahmed Paþa Camii XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsý ortalarýnda inþa edilmiþtir. Caminin hazîresinde mevcut mezarlardan ancak sekiz tanesi günümüze ulaþmýþtýr. Bunlardan biri, dört defa sadrazamlýk yapan ve 1913’te vefat eden Kýbrýslý Kâmil Paþa’ya aittir. Diðeri ise Kýbrýs mutasarrýflýðýnda bulunan Ýshak Paþa’nýn mezarýdýr.

II. Mahmud devrinde 1820-1824 yýllarý arasýnda Ali Paþa adýna inþa edilen ve Orduönü Mescidi diye anýlan yapý yýkýlýnca yerine 1902’de bugün Sarayönü Camii denilen yapý inþa edilmiþtir. XIX. yüzyýl yapýsýna ait olmasý gereken tek þerefeli taþ minaresi camiye bitiþik durumda deðildir.

Sur içindeki Ýplikpazarý Camii, cümle kapýsý üzerindeki kitâbelere göre 1241 (1826) yýlýnda inþa edilmiþ, 1899’da Mehmed Sâdýk Bey tarafýndan geniþletilmiþ ve yenilenmiþtir. Kýbrýs’taki, minaresi taþ külâhlý iki camiden biri olan yapýnýn doðusunda silindirik gövdeli, tek þerefeli minaresi bulunmaktadýr.

Kýbrýs’ta taþ külâhlý minaresi olan diðer yapý Lefkoþe’ye baðlý Minareliköy’deki camidir. Burada da tek þerefeli taþ minarenin kapýsý harime açýlmaktadýr.

Yukarý Lefke’de tamamý kesme taþtan inþa edilmiþ olan Pîrî Paþa (Minareli) Camii 980 (1572) tarihli bir yapýdýr. Caminin hazîresinde, 1839’da vefat eden Sadrazam Osman Paþa’nýn zengin taþ iþçiliði gösteren mermer sandukasý bulunmaktadýr. Hazîredeki ikinci mezar ise Lefke’ye kanallarla su getirtip semtlere daðýtan Veli Aða’nýn 1818’de ölen oðlu Hüseyin Aða’ya aittir.

Lefke Orta Camii 1904 tarihli, Lefke’nin merkezinde kesme taþtan yapýlmýþ, üç sahna ayrýlmýþ tek mekânlý bir yapýdýr.

Lefke’nin aþaðý kesiminde yer alan, kesme taþtan tek mekânlý olarak inþa edilmiþ Lefke Aþaðý Camii, Lefke Orta Camii’nin özelliklerini hatýrlatmaktadýr.

Lefkoþe’nin 18 km. batýsýnda Peristerona köyünde bulunan ve inþa tarihi bilinmeyen cami bugün Kýbrýs’ýn Rum kesiminde kalmýþtýr. Yakýn zamanda kullanýldýðý bilinen yapý günümüzde harap durumdadýr.

Lefkoþe’de sekiz adet mescid tesbit edilmiþ olup ortak özellikleri minarelerinin olmayýþýdýr. Bunlardan Akkavuk Mescidi 1902’de kesme taþtan yapýlmýþtýr. Mescidin ahþap bir minberi vardýr.

Mahmud Paþa Mahallesi Mescidi de denilen Kanlý Mescid 1910 yýlýna tarihlenmektedir. Günümüze ulaþan kitâbesinden çeþmenin 1910 yýlýnda Muttalibzâde Hacý Hasan Fehmi tarafýndan yaptýrýldýðý öðrenilmektedir.

Lefkoþe’nin Baf Kapýsý’nýn güneydoðu yakýnýnda yer alan ve Rum kesiminde kalan Tabakhâne (Debbâðhâne) Mescidi basit planlý bir yapý olup bir medresesi ve çeþmesi olduðu bilinmektedir. Yine Rum kesiminde kalan Tophâne Mescidi kareye yakýn planlýdýr ve üç gözlü bir son cemaat yerine sahiptir. Bu mescidlere ek olarak Nevbethâne sokaðýndaki mescid, eski Latin kilisesi yerine yapýlan Tahtakale Mescidi, Tabhâne Mescidi, Basmacýlar Mescidi, Dükkânlarönü Mescidi olarak sýralanabilir.

Lefkoþe’de cami ve mescidlerden sonra külliye anlayýþý içinde ele alýnan tekkeler bulunmaktadýr. Girne Kapýsý yakýnýnda yer alan Lefkoþe Mevlevîhânesi XVII. yüzyýlýn baþlarýnda inþa edilmiþ, 1934, 1962, 1967 yýllarýnda onarým görmüþ, 1963’te Lefkoþe Türk Etnografya Müzesi haline getirilmiþtir.

Ayasofya Camii yakýnýnda bulunan Aziziye Tekkesi, II. Selim zamanýnda þehid olan Alay müftüsü Aziz Efendi’nin türbesi etrafýnda tesis edilmiþtir.

Lefkoþe’ye baðlý Kýrklar köyündeki tekke mescid, türbe ve derviþ odalarýndan oluþmaktadýr. Türbe kýsmý taþtan, diðer kýsýmlarý kerpiçten yapýlmýþ olan tekkenin mescidi 1816 tarihli olup diðer kýsýmlarýnýn inþa tarihi bilinmemektedir.

Lefkoþe’de cami, mescid, tekke gibi yapýlarýn yakýnýnda ve hazîrelerinde yer alanlardan baþka tek olarak yapýlmýþ türbeler de bulunmaktadýr. Bunlar arasýnda Mahmud Paþa, Zaðra Burcu, Kara Baba, Kaçkaç Dede, Yediler, Kutup Baba (Kurd) türbeleri sayýlabilir.

Osmanlý döneminde eðitim kurumlarý olarak iþlevlerini sürdüren medreselerden Lefkoþe’de bulunanlardan birkaçýnýn tesbiti yapýlmýþtýr. Büyük Medrese 1936’da yýkýlmýþtýr. II. Mahmud döneminde kütüphaneyle birlikte inþa edilen bu yapýdan geriye sadece çeþmesi kalmýþtýr. Kýbrýs Valisi Ali Rûhî Efendi’nin koyduðu kitâbeden, çeþmenin 1828-29 yýlýnda inþa edildiði öðrenilmektedir. 1828-29 yýlýnda Kýbrýs valisi Ali Ruhi Bey tarafýndan yaptýrýlan Küçük Medrese tamamen yýkýlmýþ ve önceden yapýnýn içinde olan çeþmesi kalmýþtýr.  Hacý Münir Efendi ve Sezâi Osman Efendi medreseleri de günümüze ulaþmamýþtýr.

Lefkoþe çarþýsý civarýna yayýlmýþ olan pek çok han bulunmaktadýr. Selimiye Camii ve çarþý arasýnda olan Deveciler Haný, Mýsýrlý Haný, Musannif Haný, Büyük Han’ýn yakýnýndaki Lefke Haný, Kumarcýlar Haný bunlardandýr. Büyük Han, Asmaaltý Meydaný’nýn güneybatýsýnda 1570-1572 yýllarýnda Kýbrýs’ýn ilk beylerbeyi Muzaffer Paþa tarafýndan inþa edilmiþ iki katlý bir yapýdýr.

Lefkoþe’de kütüphane olarak tasarlanan tek örnek Sultan II. Mahmud Kütüphanesi’dir. Selimiye Camii’nin doðusunda bulunmaktadýr.  II. Mahmud burada büyük bir medrese ve bitiþiðinde bu kütüphaneyi inþa ettirmiþtir. Günümüze yalnýz kütüphane ulaþmýþtýr.

Lefkoþe’de inþa edilen beþ hamamdan günümüze ulaþamayanlarý Korkut Hamamý ile Elmaslý Hamam’dýr. Günümüze gelebilen Büyük Hamam, Lüzinyan dönemine ait Saint George Kilisesi’nden çevrilmiþtir.

Rum kesiminde kalan Ömeriye Hamamý plan itibariyle Büyük Hamam’a benzemektedir. Emîr Hamamý kadýnlar için kullanýlan küçük bir yapýdýr. Bunlarýn dýþýnda Asmaaltý ile Abdi Çavuþ sokaðý ve Ay Kesiano’da bulunan hamamlar 1970’lerden sonra farklý iþlevlerde kullanýlmýþtýr.

Kýbrýs’ta fetihten önce halkýn yararlandýðý çeþmelerin bulunduðuna dair bilgi yoktur. Ýçme suyu ihtiyacý kuyular ve sarnýçlardan karþýlanýyordu. Lefkoþe’de inþa edilen çeþmelerin bazýsý günümüze kadar gelmemiþ olup mevcut durumdakilerin pek azý kullanýlýr Lefkoþe’de on bir çeþme hakkýnda bilgi mevcuttur. Sur içinde Zehra sokaðýnýn Tanzimat sokaðýyla birleþtiði alanda bulunan Zehrî Çeþmesi, Gotik özellikler gösteren Atatürk Meydaný Çeþmesi, Mevlevî tekke sokaðýnda Müftü Berberzade Hacý Mustafa tarafýndan yaptýrýlan (1793) çeþme,   Kitâbesinden 1828-29 yýlýnda Vali Ali Rûhî Efendi tarafýndan yaptýrýldýðý anlaþýlan Kuruçeþme Eskisaray sokaðýnda olup haznesizdir. Ayrýca Lefkoþe’ye baðlý Gaziköy’ün giriþinde kesme taþtan inþa edilmiþ, Ârif Paþa Çiftliði’nin su ihtiyacýný karþýlayan su kemeri mevcuttur.

Magosa. 

Þehrin merkezinde çarþý içinde bulunan Lala Mustafa Paþa Camii kiliseden çevrilmiþtir. Lefkoþe’deki Selimiye Camii’nden (Saint Sophia Katedrali) daha saðlam durumdadýr. Fetihten sonra Kýbrýs Beylerbeyi Sinan Paþa’nýn emriyle mihrap, minber ve minare eklenmek suretiyle camiye çevrilerek Magosa Ayasofyasý adýyla anýlmaya baþlanmýþtýr. 1954’e kadar bu þekilde anýlan caminin adý, Kýbrýs fâtihi Lala Mustafa Paþa’ya izâfeten Lala Mustafa Paþa olarak deðiþtirilmiþtir. Avlusunda iki türbe bulunur.

I. Peter zamanýnda Magosalý tüccar Simon Nastrono tarafýndan 1358-1360 yýllarýnda Saint Peter ve Saint Paul Kilisesi olarak gotik üslûbunda inþa edilen kiliseyi fetihten sonra Sinan Paþa camiye çevirmiþtir. Buðday Camii diye de anýlan yapý Ýngilizler zamanýnda tahýl deposu iþlevi görmüþtür. Caminin güney tarafýndaki avluda Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin mütevazi mezarý bulunmaktadýr. Yanýndaki mezar ise 1715’te ölen yeniçeri Mehmed Efendi’ye aittir.

Tabakhâne Camii XVI. yüzyýlda yapýlmýþ adý bilinmeyen bir kiliseden çevrilmiþtir. 

Mustafa Paþa Camii ise eski Stavros Kilisesi’nden camiye çevrilen bir yapýdýr. Magosa’ya baðlý Sazlýköy’de bulunan Sazlýköy (Livadya) Camii kesme taþtan inþa edilmiþ olup enine dikdörtgen planlýdýr.

Magosa’ya baðlý Mehmetçik köyündeki Mehmetçik (Galatya) Camii kesme taþtan yapýlmýþ kare planlý bir yapýdýr. Kuzeybatýda yer alan minaresi sarý kesme taþtan yapýlmýþ, geometrik ve bitkisel motiflerle bezenmiþtir.

Akkule Mescidi, Magosa surlarýnýn kara kapýsý geçidinin þehre bakan tarafýnda olup kesme taþtan yapýlmýþtýr. Kitâbesi 1028 (1619) tarihlidir.

Akkule Kapýsý’nýn karþýsýndaki eski Türk mezarlýðýnda bulunan Kutub Osman Tekkesi 1739’da kesme taþtan inþa edilmiþtir. 1824’te Seyyid Mehmed Aða’nýn yeniden inþa ettiði türbeye bir mescid ve tarikat mensuplarýnýn ikameti için bazý odalar eklenmiþtir.

Magosa’nýn fethi sýrasýnda þehid olan Kilis sancak beyi Canbolat Bey adýna inþa edilen türbe demir parmaklýklarla çevrilidir. Magosa giriþindeki eski Türk mezarlýðýnda yer alan Üç Türbe Lefkoþe kapýsý dýþýnda bulunur.

Þehirdeki medreselerden sadece biri günümüze ulaþmýþtýr. Bu yapý Nâmýk Kemal Meydaný’nýn doðusunda bulunur.

Magosa’da iki hamam bulunmaktaydý. Bunlardan Câfer Paþa Hamamý, Nâmýk Kemal Meydaný’nýn kuzeybatý ucunda Lüzinyan dönemine ait Saint Fransis Kilisesi’nin avlusuna yapýlmýþtýr.

Sur içinde, Akkule yönünden giriþte Diocare tabyasý karþýsýnda yer alan Kýzýl Hamam kesme taþtan yapýlmýþtýr ve günümüze sadece kalýntýlarý ulaþmýþtýr.

Kýbrýs Beylerbeyi Câfer Paþa evkafýndan olan Kertikli Hamam Ýkiz Kiliseler’in doðu tarafýndadýr ve dört büyük, iki küçük kubbeli mekândan oluþmaktadýr.

Magosa’daki çeþmeler içinde en eskisi olan Câfer Paþa Çeþmesi kesme taþtan inþa edilmiþ klasik bir Osmanlý yapýsýdýr.

Girne. 

Câfer Paþa (Aða Câfer Paþa) Camii, Kýbrýs Beylerbeyi Câfer Paþa tarafýndan XVI. yüzyýlda kesme taþtan inþa edilmiþ olup enine dikdörtgen planlýdýr ve tek þerefeli minareye sahiptir.

Yazýcýzâde Camii, Yazýcýzâde sokaðýnda XX. yüzyýlda kesme taþtan yapýlmýþtýr. Bânisi olan Yazýcýzâde’nin kimliði bilinmemektedir, fakat yapý Kazafanalý Fehim Bey tarafýndan yýktýrýlarak yeniden yaptýrýlmýþtýr.

Seyyid Mehmed Aða Camii diye de anýlan Lapta Yukarý Camii dikdörtgen planlý, doðu-batý yönünde uzanan bir yapýdýr. XVII. yüzyýlýn ortalarýnda inþa edildiði sanýlmaktadýr.

Lapta Aþaðý Camii, Hacý Ömer Camii ve Haydarpaþazâde Mehmed Bey Camii olarak da bilinir.

Ozanköy (Kazafana) Camii kesme taþtan yapýlmýþ, doðu-batý yönünde uzanan, enine dikdörtgen planlý bir yapýdýr.

Karþýyaka (Vasilya) Camii, Girne’ye baðlý Karþýyaka köyünde bir tepe üzerinde olup okuluyla birlikte kesme taþtan, Hoca Osman Dede Efendi tarafýndan yapýlmýþtýr.

Deniz kýyýsýnda kayalýk bir araziye inþa edilen iki katlý bir yapý Hz. Ömer’in adýna izâfeten yapýlmýþ bir makam türbesidir. Adanýn fethi üzerine buraya bir türbeyle mescid inþa edilmiþtir.

Câfer Paþa Camii’nin güneydoðu köþesi yakýnýnda bulunan, düzgün kesme taþtan yapýlmýþ Hasan Kavîzâde Hüseyin Efendi Çeþmesi 1841 tarihlidir. Emin Efendi Çeþmesi, Saint Andrew’s Kilisesi’nin arkasýnda yer almaktadýr. Girne Kalesi arkasýndaki çeþme ise kare planlý, düzgün kesme taþtan yapýlmýþ ve yakýn tarihlerde yenilenmiþtir.

Limasol

 Kalenin içinde 1318 (1900-1901) tarihli Hasan Aða Mescidi bulunmaktadýr. Limasol Ulucamii kesme taþtan yapýlmýþ iki bölümlü bir yapýdýr. 1829-30 yýlýnda Mestan Aða tarafýndan inþa ettirilen yapý 1906’da yenilenmiþtir. Köprülü Ýbrâhim Aða’nýn yaptýrdýðý Dere Camii 1825 tarihli olup 1895 yýlýnda onarým görmüþtür. Hazîresinde Süleyman Paþa’nýn 1860 tarihli mezarý bulunmaktadýr.

Arnavut Mescidi Osmanlý dönemine ait bir yapý olup minaresi 1900-1910 yýllarý arasýnda inþa edilmiþtir. Avlusundaki dört sütuna oturan tonozlu bir çeþme vardý. Limasol’daki bir baþka çeþme, kitâbesinden 1604 yýlýnda inþa edildiði anlaþýlan Ay Theklis sokaðýndadýr.

Þehirdeki Büyük Hamam kitâbesinden anlaþýldýðý üzere 1883’te el-Hâc Hüseyin Efendi tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Bu zatýn mezarý Arnavut Mescidi’nin avlusunda bulunmaktadýr.  Pîrî Ali Dede Türbesi, kitâbesi Rumlar tarafýndan sökülüp alýndýðý için inþa tarihi bilinmeyen bir yapýdýr.

Larnaka

Larnaka’daki en büyük cami olan Ulucami 1837’de Seyyid el-Hâc Mehmed tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Tek þerefeli ve silindir gövdeli, barok üslûbunda minare kuzeybatý köþede yer alýr. Avlunun kuzeybatýsýnda 1748 yýlýnda Þeyhülharem el-Hâc Ebûbekir Paþa’nýn yaptýrdýðý sekizgen planlý bir çeþme yer almaktadýr.

Seyyid Ahmed Camii, Kýbrýs Muhassýlý Ahmed Aða tarafýndan 1835-36 yýlýnda inþa ettirilmiþtir. Yapýnýn minaresi kuzeybatýdadýr.

Tuzla Camii önünde yer alan 1740 tarihli Hacý Hamid Bey Çeþmesi, baþka örnekleri de olduðu bilindiði halde bugün tek örnek olarak kalmýþtýr.

Lefkoþe-Larnaka yolu üzerinde Dali köyünde bulunan caminin kitâbesinde ilk yapým tarihinin 1839 olduðu, ancak 1862-63’te Âli Paþa’nýn sadrazamlýðý zamanýnda Kýbrýs mutasarrýfý olan þair Ziyâ Paþa tarafýndan Sultan Abdülaziz adýna ihya edildiði belirtilmektedir.

Larnaka’nýn güneyinde Tuz gölü yakýnýnda düzgün kesme taþtan yapýlmýþ olan Hala Sultan Tekkesi müslümanlar tarafýndan kutsal sayýlmaktadýr. Külliye, Hz. Osman döneminde Kýbrýs kuþatmasýna katýlan Hz. Muhammed’in sütteyzesi Ümmü Harâm bint Milhân’ýn þehid düþtüðü yerde yapýlan cami, þadýrvan, türbe, hazîre ve tekkeden oluþmaktadýr.

Cami ve türbe bölümlerinden oluþan düzgün kesme taþtan yapýlmýþ Zuhûrî Tekkesi’nin yapým tarihi kesin biçimde bilinmemekle beraber geç bir döneme ait olduðu sanýlmaktadýr. Ayný mekâný paylaþan türbe ve cami biri büyük, diðeri küçük iki kubbe ile örtülüdür.  

Evkafa ait bir arsa üzerinde bulunan Türâbî Tekkesi 1960’lardaki çatýþmalar sonucunda yýkýlmýþtýr. Arka bahçede yer alan türbe ise bakýmsýzlýktan toprakla dolmuþtur. Kýrklar Türbesi Lefkoþe yolu üzerindedir.

Ebu Bekir Paþa vakfý için sonraki bölüme bakýnýz.

Baf

Baf Ulucamii (Câmi-i Kebîr), eski bir Bizans þapelinden Mehmed Bey Ebûbekir tarafýndan 1590’da camiye çevrilmiþtir. Arkasýndaki düzgün kesme taþtan 1592 tarihli hamam uzun süre müze olarak kullanýlmýþtýr. Yapým tarihiyle ilgili bilgi bulunmayan Musallâ Tepesi Camii de harap durumdadýr.

Hasan Aða Tekkesi, Aþaðý Baf’ta bulunan mescid ve türbe bölümlerinden oluþan bir külliyedir. Türbede Hacý Mehmed Baba’nýn mezarý yer almaktadýr. Tekkenin yanýnda XVII. yüzyýl baþlarýnda yapýldýðý tahmin edilen Hasan Aða Tekkesi Hamamý bulunmaktadýr. Harap durumdaki hamam Osmanlý dönemi hamamlarýyla benzerlik gösterir. Aþaðý Baf’ta yer alan Osmanlý Çeþmesi, düzgün kesme taþlardan sivri kemerli ve sade olarak inþa edilmiþtir. Kitâbesi sökülmüþ olduðundan yapým tarihi bilinmemektedir. Osmanlý Çeþmesi yakýnýndaki hamamýn 1570-1580 yýllarýnda inþa edildiði sanýlmaktadýr. CEVAT RÜÞTÜ GÜRSOY IÞIN DEMÝRKENT KEMAL ÇÝÇEK HALÝL FÝKRET ALASYA EBRU KARAKAYA

                                          EBU BEKÝR PAÞA VAKFI 

300 yýlý aþkýn bir süre Osmanlý Ýmparatorluðunun bir parçasý olan Kýbrýs'ta da imar ve ihya geleneði sürdürülmüþtür. Bu sayede meydana geti­ rilen eserlere adanýn her yanýnda adým baþýnda rastlanmaktadýr. Bunlar arasýnda Bekir Paþa (Ebu-Bekir Paþa) vakýf eserleri önemli bir yer tutar.

1746 yýlýnda Kýbrýs'a Muhassýl olarak atanan Ebu-Bekir, ya da yaygýn adýyla, Bekir Paþa, adada ilk ayak bastýðý Larnaka'da su bulunmadýðýný, bu sahil kasabasýnda halkýn suyu iki saatlik yoldan taþýdýklarýný büyük bir üzüntü ile görür ve en kýsa zamanda bu duruma bir çare bulmaya, Larnaka'lýlarý bu zahmetten kurtarmaya karar verir.

Bekir Paþa, baþkent Lefkoþa'ya vardýðýnda da en az Larnaka’daki kadar üzücü bir durumla karþýlaþýr. Sarayönünde cami avlusundaki okul adeta harabe halinde olduðu için kullanýlamamaktadýr. Paþa okulun derhal onarýlmasýný emreder. Bina hemen yeniden yapýlýr. Tamirat yapýlýrken bir yandan da cami avlusuna helalar yaptýrtýr, banklar koydurur ve avlu çevresine 23 dükkan inþa ettirir. Bu iþler tamamlandýktan sonra Paþa, Larnaka halkýný susuzluktan kurtarma  çalýþmalarýna  baþ­ lar. Bu, Lefkoþa'dakinden çok daha büyük ve ondan kat kat zor bir iþtir. Kasabadan dört mil uzaktaki Arpera köyünde birçok kuyular kazýlmasýný, yöredeki pýnarlardan sularýn bir mecraya sokularak kasabaya iletilmesini gerektirmektedir. Paþa bütün bunlarýn bilinciyle projesini gerçekleþtirecektir. Pýnarlarýn yanlarýna un deðirmenleri yaptýrýr. Suyun iletileceði yol boyunca dut ve diðer meyve fidanlýklarý ve baðlar meydana getirir. Bu arada suyu þehre ulaþtýracak olan üç büyük köprüyü destekleyecek kemerler inþa edilir. Köprülerden biri 50, diðeri13 ve üçüncüsü 31 kemer üzerine oturtulacaktýr. Toplam 93 kemerin desteklediði köprülerin yapýlmasý için harcanan 50,000 kuruþtan fazla, yaklaþýk 2,400 sterlin, (5l Lefkoþa'daki okulun onarýmý ve dükkanlarýn yapýmý masraflarý gibi, Bekir Paþa'nýn kesesinden çýkar.

Bekir Paþa Su Kemerleri diye bilinen ve Larnaka'ya deniz yolu ile gelen ziyaretçi in gözüne ilk çarpan su kemerleri bir anýt niteliðindedir ve atalarýmýzýn din, ýrk ayrýmý gözetmek­ sizin halka hizmet aþký ile çalýþtýklarýný yüzyýllardan beri belgelemektedir.

Bekir Paþa, Hicri 12 Rebiulevvel l161 (Miladi 24 Þubat 1748) günü Lefkoþa'da bir Meclis toplar ve gerek Lefkoþa'daki dükkanlarý, gerek Larnaka'­ daki Su Kemerlerini, un deðirmenlerini, meyva bahçelerini, baðlarý kapsayan bir vakýf kurar.

   Býraktýðý vakýf eserleriyle halka hizmet aþkýnýn en güzel örneklerini veren Bekir Paþa'yý yabancýlar da hayýrla anmaktadýrlar. (Sir George Hill: "Su Kemerleri, adada Türkler tarafýndan meydana getirilen bayýndýrlýk eserlerinin belki en önemlisidir'  1751-59 yýllarýnda Ýngiltere konsolosu Alexander Drummond: "Bekir Paþa'yý þanýna layýk bir þekilde anmak için bu yaþlý beyefendinin hamiyetine,   halka hizmet aþkýna bir misal vermeliyim: 1747 yýlýnda adanýn Paþasý iken Larnaka halkýna, Tuzlaya ve gemicilere su saðlamak 'için Arpera ýrmaðýndan ve yöre­ deki pýnarlardan borularla su getirmek gibi asil bir projeyi gerçekleþtirdi. Büyük bir insanýn yapabileceði büyük bir iþ! Ve bu _büyük iþ ona her halde 50,000 kuruþa, yani 6,200 sterline mal olmuþtur.” Sir Harry Charles Luke: "Bekir Paþa'nýn, Su kemerleri ve dükkanlar Vakfiyesi; Koca Bekir Paþa diye de anýlan bu þerefli Paþa'nýn umum halka hizmet aþkýnýn güzel bir örneðidir. Bu büyük Paþa hala þükranla anýlmaktadýr''

Ebu Bekir Paþa’nýn Larnaka’da yaptýrdýðý su köprülerinin 194 yýl boyunca faal olduðunu,274 yýldýr ayakta durduðunu internetteki bir haberden öðreniyoruz. Voice Of The Island Temmuz 11, 2018 Tunay Mertekçi 273 yýldýr ayakta, Beria Remzi ÖZORAN Vakýflar Dergisi.