TUNUS

Kuzey Afrika’nýn en küçük ülkesi olup yüzölçümü 163.610 km2, nüfusu 10.589.025’tir (2010). Batýda Cezayir, güneydoðuda Libya sýnýrlarýyla, kuzeyde ve doðuda uzunluðu 1300 kilometreyi bulan Akdeniz kýyýlarýyla çevrilidir.

Bölgenin ilk sakinlerinin Batý Asya veya Avrupa’dan gelen topluluklar olduðu söylenir. Daha sonra bölgeye Berberîler yerleþti. Tüccar bir millet olan Fenikeliler’in Suriye’den geliþiyle Tunus tarih sahnesine çýktý.

Hz. Osman zamanýnda 647 yýlýnda Ýfrîkýye’nin fethine çýkan Abdullah b. Sa‘d b. Ebû Serh o yýllarda Bizans’tan ayrýlýp baðýmsýzlýðýný ilân eden Gregorios’u Sübeytýla’da yendi ve bölgenin ileri gelenlerini vergiye baðladý. Ýfrîkýye halkýnýn anlaþmayý bozmasý üzerine 653 veya 654-55’te ikinci defa sefere çýkarak onlarý tekrar itaat altýna aldý. Tunus’un doðu kesimini Muâviye’nin Ýfrîkýye valiliðine getirdiði Muâviye b. Hudeyc yeniden Ýslâm egemenliði altýna aldý (45/665). Ardýndan valiliðe tayin edilen Ukbe b. Nâfi‘ devamlý bir ordu bulundurmak amacýyla Tunus’ta Kayrevan þehrini kurdu (670) 675 yýlýnda vali tayin edilen Ebü’l-Muhâcir Dînâr, yedi yýl süren valiliði esnasýnda Kartaca þehri ve civarýnýn fethini tamamladý. Bu yýllardan itibaren Berberîler arasýnda Ýslâmiyet yayýlmaya baþladý. Ýfrîkýye valiliðine tayin edilen Mûsâ b. Nusayr’ýn Zaðvân’ý almasýyla Tunus’un tamamý Ýslâm hâkimiyetine girdi. Mûsâ b. Nusayr 707 yýlýnda Maðrib’in tamamýný fethetti ve Akdeniz adalarý ile Endülüs fetihlerini gerçekleþtirdi. Ömer b. Abdülazîz’den sonraki dönemde görev yapan valilerin bölge halkýna karþý yürüttüðü yanlýþ siyaset yüzünden Tunus ve civarýnda istikrar kalmadý.

Abbâsîler’in ilk yýllarýnda bölgede Hâricî isyanlarý sürdü. 140’ta (757) Sufrî Hâricîleri’nin, ertesi yýl Ýbâzîler’in eline geçen Kayrevan üç yýl sonra geri alýnarak etrafý surlarla çevrildi. Ebû Ca‘fer el-Mansûr tarafýndan 155’te (772) Ýfrîkýye valiliðine tayin edilen Yezîd b. Hâtim el-Mühellebî isyanlarý bastýrýp bölgeyi kontrol altýna aldý. Ýbrâhim b. Aðleb’in Hârûnürreþîd tarafýndan babadan oðula intikal etmek üzere vali tayin edilmesiyle Tunus ve civarýnda Aðlebîler dönemi baþlamýþ oldu (800).

Baþþehirleri Kayrevan olmak üzere kurulan, Abbâsî hâkimiyetini tanýyan ve paralarda halifelerin adýna yer veren Aðlebîler, Fâtýmîler tarafýndan yýkýldý (909). Aðlebîler döneminde Tunus önemli bir kalkýnmaya sahne oldu; özellikle Kayrevan çok parlak günler yaþadý, bölgenin ilim, kültür ve ticaret merkezi haline geldi. Kasrülkadîm (Abbâsiyye) ve Rakkāde þehirleri tesis edildi, bu iki þehirde ve diðer merkezlerde çok sayýda cami ve sarnýç inþa edildi. Tunus’u Cezayir’e baðlayan yol üzerinde kurulan Bâce, Tunus’un kuzeybatýsýnda önemli bir merkez haline geldi.

Aðlebî emîrleri, Ýskenderiye’den Atlas Okyanusu’na uzanan sahil þeridinde ribâtlar yaptýrarak güçlü bir savunma sistemi oluþturdu. Sebte ile Ýskenderiye arasýndaki sahil boyunca yetmiþ sekiz ribât inþa edildiði bilinmektedir. Herseme b. A‘yen tarafýndan 796 yýlýnda yaptýrýlan Münestîr Ribâtý bunlarýn ilki sayýlýr. Bugüne kadar iyi durumda gelen Sûse Ribâtý’ný I. Ziyâdetullah 822 yýlýnda yaptýrdý. Aðlebîler, Sûse’de Ýfrîkýye’de Ýslâm mimarisinin baþta gelen örneklerinden sayýlan ulucami (el-Mescidü’l-kebîr) ve büyük bir limanla tersane inþa ettirdiler.

Tunus’ta bulunan en eski bîmâristan, Aðlebî Emîri I. Ziyâdetullah tarafýndan Kayrevan’da tesis edildi. Aðlebîler devrinde ilmî hareket de büyük geliþme gösterdi. Kayrevan dinî ilimlerle edebiyatýn merkezi oldu. Hanefî ve Mâlikî mezhepleri Ýfrîkýye’de daha da güçlendi. Bu dönemde özellikle Mâlikî mezhebi büyük ilgi gördü ve Kayrevan þehri Mâlikîler’in merkezi haline geldi. Tunus þehri de dönemin en önemli ilim merkezleri arasýna girdi, iki þehirde çok sayýda âlim yetiþti.

 Fâtýmîler 973’de Mýsýr’a intikal edinceye kadar Tunus’ta hüküm sürdüler. Fâtýmî idarecilerinin, Mâlikî ve Hanefî mezheplerinin yaygýn olduðu Tunus’ta kendi mezheplerini yaymak için uyguladýklarý baský huzursuzluklara yol açtý.

Halife Muiz-Lidînillâh, Mýsýr’a doðru yola çýkarken Ýfrîkýye’nin yönetimini Berberî Zîrî kabilesinin lideri Bulukkîn b. Zîrî es-Sanhâcî’ye býraktý. Böylece Tunus’ta Zîrîler dönemi baþladý. (972)

Tunus Valisi Abdülhak’ýn 1062’de baðýmsýzlýðýný ilân etmesiyle Tunus þehrinde Horasânîler dönemi baþladý. Tunus kýsa aralýklarla Zîrîler’in ve Hammâdîler’in eline geçtiyse de Horasânîler varlýklarýný 1159 yýlýna kadar devam ettirdiler ve Tunus’un geliþmesine önemli katkýlarda bulundular. Horasânî emîrleri þehrin imarýna, özellikle Zeytûne Camii baþta olmak üzere mimari eserlerin tamir ve bakýmýna itina gösterdiler. Zeytûne Camii civarýndaki çok sayýda çarþýsýyla zengin bir ticaret ve önemli bir ilim merkeziydi.

Muvahhidler Devleti’ndeki bölünme ve ardýndan ortaya çýkan karýþýklýklar sýrasýnda Kābis valiliðine tayin edilen Ebû Zekeriyyâ el-Hafsî, Tunus üzerine yürüdü ve 1228 yýlýnda þehre girip Ýfrîkýye’nin tamamýna hâkim oldu. Muvahhidler’le irtibatýný kopararak baðýmsýzlýðýný ilân etti ve Hafsî hânedanýný kurdu, kýsa sürede Ýfrîkýye’nin yegâne hâkimi durumuna geldi.

Hafsîler, Tunus merkez olmak üzere Cezayir’in Bicâye þehriyle kýsmen bugünkü Libya’nýn batýsýndaki topraklarda yaklaþýk üç asýr hüküm sürdüler (1228-1574). Hafsîler döneminde ülke hýzlý bir ekonomik geliþmeye sahne oldu, Tunus önemli bir ticaret merkezi haline geldi ve bütün Ýfrîkýye bölgesinin en önemli metropolü konumuna yükseldi. Ýlk dönemlerde Endülüs’ün çeþitli þehirlerinden çýkarýldýktan sonra Tunus’a gelen çok sayýdaki Endülüslü müslüman ülkenin sosyal, ekonomik ve ilmî hayatýný etkiledi. Tunus’ta çok sayýda saray, cami ve medrese inþa edildi. Kuzey Afrika’daki ilk medrese hânedanýn kurucusu Ebû Zekeriyyâ tarafýndan Tunus’ta inþa edildi ve medreseler giderek çoðaldý.

Ömer Osman’ýn 893’te (1488) ölümünün ardýndan Hafsîler’in ikinci parlak dönemi de sona erdi ve ülke karýþtý. Bu sýrada Osmanlýlar hýristiyanlarý Kuzey Afrika’dan çýkarmak için bölgeye geldiler. Oruç ve Hýzýr kardeþler, XVI. yüzyýlýn baþlarýnda Berberî denizcilerin merkezi halindeki Cerbe adasýný harekât üssü edindiler. Tunus 1574’te geri alýnýp kesin biçimde Osmanlý topraklarýna katýldý ve Tunus’a Osmanlý Devleti’ne baðlý bir eyalet statüsü verildi.

Osmanlýlar’ýn Tunus’la olan ilgileri XVI. yüzyýl baþlarýnda buraya kadar uzanan Osmanlý denizcileri vasýtasýyla baþladý. Osmanlý deniz kuvvetlerinin baþýna geçen Barbaros Hayreddin Paþa 1534’te Cezayir’den gelip burayý Osmanlý topraklarýna kattý.

Ýspanyollar’ýn himayesinde Tunus’ta iktidarý elinde bulunduran Hafsî ailesi Osmanlýlar için bölgede istikrarsýzlýðýn temel sebebi olmaya devam etti.

Tunus, Osmanlý idaresinde kaldýðý son iki yüzyýlýnda özellikle dinî baðlarla irtibatýný sürdürdü.

Halifelerle valiler Berberîler’in Ýslâm’ý benimsemesi için gayret gösterdiler. Kayrevan þehri kuruluþundan itibaren Tunus bölgesinde Ýslâm davetinin merkezi oldu. Eðitim ve öðretim faaliyetleri Kayrevan Sîdî Ukbe Camii’nde yürütülüyordu. Bu hareketin öncülüðünü, Ukbe’nin askerleri içinde sayýlarý on ikiye ulaþan sahâbîlerle çoðunluðu teþkil eden tâbiîn nesline mensup âlimler yapýyordu. Ömer b. Abdülazîz, Ýsmâil b. Abdullah b. Ebü’l-Muhâcir baþkanlýðýnda on fakihi bölgede Berberîler’e Ýslâm’ý öðretmekle görevlendirmiþti. Tâbiîn âlimlerinden Ýkrime el-Berberî’nin Kayrevan’da tefsir ve hadis okuttuðu, onun derslerine katýlmak için Maðrib’den talebelerin geldiði rivayet edilmektedir. Daha sonra Yahyâ b. Sellâm, Kayrevan Camii’nde tefsir dersleri verdi ve tefsirini orada yazdý. Tunus þehri 701 yýlýnda kuruluþundan kýsa bir süre sonra bölgenin ikinci ilim merkezi haline geldi.  

Ömer b. Abdülazîz’in zekât âmili olarak gönderdiði hadis âlimi Yahyâ b. Saîd el-Ensârî, Tunus þehrine yerleþti ve etrafýnda toplanan gençlere ders verdi. Ubeydullah b. Habhâb valiliði sýrasýnda Tunus þehrinde Zeytûne Camii’ni yaptýrdý. (734) Zeytûne bu yýllardan itibaren önemli bir ilim merkezi oldu, þehirdeki âlimlerin sayýsý giderek arttý. Ayrýca büyük camilerin yaný sýra inþa edilen mahalle mescidlerinde öðretim faaliyetleri yürütülüyordu. Fas ve Cezayir’de gücünü devam ettiren Hâricîlik Tunus’ta fazla destek görmedi.

Abbâsîler devrinin baþlarýnda Kayrevan’da ve Tunus’ta öðrenim gören talebelerin bazýlarý Ebû Hanîfe, Ýmam Mâlik ve diðer âlimlerin derslerine katýlmak için Mýsýr, Hicaz ve Irak’a gittiler; dönüþlerinde bu iki imamýn mezhebini Tunus’ta yaymaya çalýþtýlar.

Bir süre sonra Kayrevan ve Tunus camilerinde daha ziyade bu iki mezhebin fýkhý okutuldu.

Aðlebîler devrinde baþþehir Kayrevan dinî ilimlerle edebiyatýn merkezi  haline geldi. Kayrevan ve Tunus’a Endülüs ve Sicilya þehirlerinden öðrenciler gelir, buradan aldýklarý ilmî, felsefî anlayýþý ülkelerinde yaymaya çalýþýrlardý.

Aðlebîler devrinde Kayrevan ve Tunus’ta yetiþen din âlimlerinden bazýlarý þunlardýr: Kayrevan kadýsý ve Sicilya fâtihi Esed b. Furât, Mâlikî fýkhýnýn temel kaynaklarýndan el-Müdevvenetü’l-kübrâ’nýn müellifi Sahnûn ve oðlu Muhammed b. Sahnûn, Ýbn Abdûs el-Kayrevânî, muhaddis Behlûl b. Râþid el-Kayrevânî, Mûsâ b. Muâviye es-Sumâdýhî, Ebû Semüre Þecere b. Îsâ el-Meâfirî et-Tûnisî, Yûsuf b. Yahyâ el-Megāmî, Yahyâ b. Ömer el-Kinânî, Îsâ b. Miskîn.

Aðlebîler dönemi sosyal bilimler yanýnda felsefe, matematik, astronomi ve týp ilimlerinde yetiþen âlimlerle dikkat çeker. II. Ýbrâhim, Baðdat’taki Beytülhikme’yi örnek alarak o sýrada baþþehir olan Rakkāde’de bir araþtýrma merkezi ve kütüphane inþa ettirdi; burada görev yapmak üzere týpta ve ulûm-i evâilde tanýnan bazý Baðdatlý âlimleri getirtti. Baþkanlýðýný matematikçi Ebü’l-Yüsr Ýbrâhim b. Ahmed eþ-Þeybânî’nin üstlendiði merkezin kütüphanesinde çok sayýda deðerli eser toplamýþtý.

Merkezde yetiþen âlimlerden Muhammed b. Cezzâr ve Ziyâd b. Halfûn týp, yahudi hekimi Ýshak b. Süleyman el-Ýsrâilî týp ve felsefe, Ebû Saîd es-Saykalî felsefede temayüz etmiþtir. Hekim, eczacý ve tarihçi Ebû Ca‘fer Ýbnü’l-Cezzâr el-Kayrevânî bölgede Ýbn Sînâ’nýn yerini tutan tabip olarak nitelenir; Ebû Ca‘fer’in çok sayýda eseri vardýr. Kitap toplamaya önem veren Aðlebî emîrleri Sîdî Ukbe Camii’nde bir kütüphane yaptýrdýlar. Bu kütüphanedeki yazmalardan bazýlarý günümüze ulaþmýþtýr. II. Ýbrâhim’in kütüphanesinden de söz edilir. Camilerin yaný sýra sahillerde inþa edilen ribâtlarda da kütüphaneler bulunuyordu.

Fâtýmîler’in Kahire’ye intikalinden sonra baþlayan Zîrîler devrinde Tunus’ta Mâlikîlik tekrar güçlendi. Ýki dönemde de yaþayan ve bölgede Mâlikîler’in önderi olan Ýbn Ebû Zeyd, Þiî-Fâtýmîler’in baskýlarýna karþý mücadele etmek suretiyle Ehl-i sünnet’in görüþlerini savundu, Ehl-i sünnet ile Þîa arasýndaki ihtilâflara dair çeþitli risâleler kaleme aldý. Ýbn Ebû Zeyd’in vefatýndan sonra Kayrevan’da Mâlikî mezhebinin otoritesi haline gelen Ebü’l-Hasan el-Kābisî, Eþ‘ariyye’nin bölgeye yayýlmasýna katkýda bulundu. Zîrî Hükümdarý Muiz b. Bâdîs’in 441 veya 443’te (1049 veya 1051) Fâtýmîler’le iliþkisini keserek Mâlikî mezhebinin uygulanacaðýný ilân etmesiyle yeni bir dönem baþladý. Nitekim Makrîzî, Ýfrîkýye’de Mâlikîliðin yeniden güçlenmesinin en büyük âmili olarak Muiz b. Bâdîs’i göstermektedir.

Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Mâlikî, Kuzey Afrika’da bilinen ilk bölge tarihinin sahibi Ýbnü’r-Rakīk el-Kayrevânî, Ebû Ca‘fer Ýbnü’l-Cezzâr ve Fâtýmî Baþdâîsi Kādî Nu‘mân b. Muhammed dönemin diðer tarihçileridir. Zîrîler devrinde astronomi alanýnda Abdülmün‘im b. Muhammed el-Kindî el-Kayrevânî ve Zîrî Emîri Muiz b. Bâdîs’in müneccimliðini yapan Ali b. Ebü’r-Ricâl temayüz etti.

Diðer taraftan bizzat kimya ile meþgul olan Mehdiye Zîrî emîri Yahyâ b. Temîm’in madenlerin tahlili için bir atölye açtýðý ve burayý aletler ve önemli bir kütüphaneyle donattýðý bilinmektedir. Muiz b. Bâdîs, sayýlarý 100’e ulaþtýðý söylenen þairlerine büyük ihsanlarda bulunurdu. Cömertliðiyle meþhur oðlu Temîm’in sarayý da çeþitli ülkelerden gelen þairlerin toplandýðý yerdi. Þeyh Muhriz b. Halef, Ali b. Abdülganî el-Husrî, Ýbn Reþîḳ, Ýbn Þeref gibi þairler Muiz b. Bâdîs’in sarayýnda bulundular. Rakīk el-Kayrevânî, Türâb es-Sûsî, Ýbn Ureybe el-Mehdevî ve Abdülvâhid b. Fütûh dönemin diðer önemli þairleridir.

Horasânîler’in baþþehri olarak kaldýðý dönemde (1062-1159) Tunus þehri, bölgenin önemli bir ilim merkezi haline geldi.

Tunus’u baþþehir edinen ilk büyük devlet olan Hafsîler, Tunus’u ayný zamanda ülkenin en önemli ilim merkezi haline getirdiler. Dönemin baþlarýnda Endülüs’ten çok sayýda âlim geldiði gibi Doðu Ýslâm dünyasýndaki ilmî geliþmeler de bölgeye yansýdý. Kelâm ilmi alanýnda bir canlanma görüldü. Öte yandan devletin kurucusu Ebû Zekeriyyâ tarafýndan Tunus’ta bölgedeki ilk medrese inþa edildi. Ardýndan en önemlileri Tunus’taki Þemmâiyye, Muarradiyye, Tevfîkýyye, Müntasýriyye ve Zeytûne olmak üzere medreselerin sayýsý arttý ve Tunus âlimlerin toplanma noktasý oldu. Bölgenin diðer þehirlerinden ve Endülüs’ten gelen pek çok âlim Tunus’a yerleþti. Endülüs’ten bilhassa VII. (XIII.) yüzyýlýn ilk yarýsýnda Belensiye, Þâtýbe, Mürsiye, Ceyyân, Kurtuba ve Ýþbîliye’nin hýristiyanlarýn eline geçmesinin ardýndan Tunus’a gelen çok sayýda göçmen arasýnda Ýbnü’l-Ebbâr, Hâzim el-Kartâcennî, Ýbn Usfûr el-Ýþbîlî, Ýbn Amîre gibi bölgedeki ilmî hareketi etkileyen âlimler bulunuyordu. 

Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâð, bu dönemde yazýlan en önemli tefsirin müellifi Ýbn Arafe, onun talebesi Übbî, Mâlikîler’in Tunus’taki önemli âlimlerinden biri olan müfessir Ýbn Bezîze, talebesi Ýbn Zeytûn, Burzülî, Ýbn Râþid el-Kafsî, Gubrînî, Ýbn Nâcî, Muhammed en-Nefzâvî, Muhammed b. Þuayb el-Haskerî, Ebû Ali Nâsýrüddin Mansûr eþ-Þâdilî, Muhammed b. Câbir el-Vâdîâþî, Ebü’l-Kāsým el-Lübeydî, tarihçi, sosyolog ve devlet adamý Ýbn Haldûn ve Muhammed b. Kāsým er-Rassâ‘ Hafsîler zamanýnda yetiþen din âlimlerinin en meþhurlarýdýr.

Hayatýnýn önemli bir kýsmýný Tunus’ta geçiren Ebü’l-Hasan eþ-Þâzelî devrinin en mühim tasavvufî þahsiyetidir. Ancak düþünceleri ulemânýn tepkisini çekince kalabalýk bir mürid topluluðuyla birlikte Mýsýr’a gitti ve orada vefat etti. XIV. yüzyýlda tarikatlar kýrsal ve daðlýk kesimlerde de etkilerini hissettirmeye baþladý ve oralarda zâviyelerin kurulmasýyla pekiþti. Þeyhlerin aileleri, öðrencileri ve müridleriyle beraber yaþadýðý bu zâviyeler yolcularýn ve hac kervanlarýnýn uðradýðý ve aðýrlandýðý mekânlar haline geldi.

Tunus’ta Hammûde Paþa Camii civarýndaki zâviyesinde medfun Arûsiyye tarikatýnýn kurucusu Ahmed b. Muhammed el-Arûs el-Hevvârî, Kāsým el-Cilîzî, Þa‘biyye’nin kurucusu Ahmed b. Mahlûf eþ-Þa‘bî, Ali evlâdýndan Sâlim el-Mezûgī ile oðlu Âmir b. Sâlim el-Mezûgī, Ebû Saîd Halef b. Yahyâ et-Temîmî el-Bâcî, Ebü’l-Hasan Ali el-Müntasýr, Ebû Muhammed el-Mercânî ve Muhammed b. Ýmrân zâviyelerdeki faaliyetleriyle etkili olan mutasavvýflardan bazýlarýdýr.

Hafsîler döneminde yetiþen Ýbn Haldûn, Kitâbü’l-ʿÝber’inin iki cildini Kuzey Afrika tarihine ayýrmýþtýr. Hânedan tarihi türünde Ýbn Hammâd es-Sanhâcî, Ýbn Kunfüz, Ýbnü’þ-Þemmâ el-Hintâtî ve Abdullah Muhammed ez-Zerkeþî; tabakat türünde Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâð, Ýbn Nâcî el-Kayrevânî, Gubrînî zamanýn diðer meþhur tarihçileridir.

Öte yandan Mayurka adasýnda doðan ve Fransisken papazlarý tarafýndan eðitilen Anselmo Turmeda 1388 yýlýnda geldiði Tunus’ta Hafsî sultanýnýn huzurunda müslüman oldu ve Abdullah adýný aldý. Tuḥfetü’l-erîb fi’r-reddi ʿalâ ehli’ṣ-ṣalîb baþta olmak üzere Katalanca ve Arapça eserler yazan Abdullah et-Tercümân, Tunus’ta öldü ve oraya defnedildi.

Bu dönemde kimya alanýnda eserinin bazý bölümleri Batý dillerine çevrilen Tîfâþî yetiþti. Sefâkus þehrinden Þerefî ailesinin bazý üyeleri XVI. yüzyýlýn ortalarýndan sonuna kadar yaptýklarý haritalarla ün kazandýlar. Ali b. Ahmed eþ-Þerefî es-Sefâkusî 1548’de sekiz yapraklý bir atlas hazýrladý. Ailenin diðer bir üyesi Muhammed b. Ali eþ-Þerefî 1601’de doðu yarýsý Ýdrîsî’nin haritasýna, batý yarýsý Katalonyalý gemicilerin haritalarýna dayanan bir dünya haritasý yaptý. Mûsikide Þeyh Muhammed ez-Zarîf, matematikte Ali b. Muhammed el-Kallesâdî, týpta Endülüs’ten göç eden Ýbn Enderâs Muhammed b. Ahmed, oðlu Ebû Ya‘kūb Yûsuf, Ahmed b. Abdüsselâm es-Sýkýllî ve Abdurrahman es-Sýkýllî yetiþti.

Hafsîler devrinde Tunus’ta zengin kütüphaneler kuruldu. Ebû Zekeriyyâ’nýn sarayýnda yaptýrdýðý kütüphanede 30.000 cilt kitap bulunuyordu. Ebû Fâris Abdülazîz’in Tunus Zeytûne Camii’nde kurduðu kütüphaneye 30.000’den fazla eser vakfettiði bilinmektedir. Bu kütüphaneye vakfedilen kitaplarýn sayýsý 200.000’e ulaþmýþtý. Sultan Ebû Ömer Osman sarayýndaki kütüphaneleri Zeytûne’de hazýrlattýðý yeni bir kütüphaneye nakletti. Daha sonra V. Muhammed el-Mütevekkil ayný mekânda Abdaliyye Kütüphanesi’ni yaptýrdý. Kütüphanesine yazma eser satýn almak için Ýspanya’nýn Þâtýbe þehrine gönderdiði bir kiþi 3000 yazma eserle geri dönmüþtü.

Tunus’un kesin olarak Osmanlý hâkimiyetine girmesinin ardýndan Ýspanyol iþgaliyle baþka bölgelere giden alimlerin çoðu geriye dönünce ilmî hayat tekrar canlandý. Osmanlýlar’la birlikte bölgede Hanefî mezhebi yeniden ortaya çýktý. Yûsuf Dayý’nýn açtýðý ve Ramazan Efendi’yi müderris tayin ettiði ilk Hanefî medresesini yenileri takip etti. Askerlerin yaný sýra Osmanlý ülkesinin çeþitli bölgelerinden gelen göçmenlerle ülkedeki Hanefîler’in sayýsý büyük oranda arttý. Bu arada pek çok Hanefî fakihi oraya geldi, cami ve medreselerde Hanefî fýkhý öðretimi baþladý. Bunlardan lugat, meâni, beyân, mantýk, fýkýh ve tefsir konularýnda meþhur olan Molla Ahmed, Zeytûne’de müderrislik görevine getirildi ve çok sayýda talebe yetiþtirdi. Yûsuf Dayý’dan itibaren kādýlkudât Hanefîler’den seçildi.

Osmanlý döneminde özellikle XVII. yüzyýlýn baþlarýnda Endülüs’teki müslümanlarýn toptan sürgün edilmesinin ardýndan yoðunluk kazanan göç esnasýnda Tunus’a gelen Endülüslü âlimler þehrin ilmî hayatýna katký saðladý. Dayýlar ve Hüseynîler devrinde Tunus’ta yeni cami ve medreseler inþa edildi, þehirdeki medreselerin sayýsý otuza ulaþtý. Ebüssuûd’un tefsirine geniþ bir hâþiye yazan Þeyh Ebû Abdullah Muhammed Zeytûne, Muhammed Kuveysim, Ali es-Süveysî ve Þeyhülkurrâ Mustafa Ýzmirli, Muhammed Hammûde Fütâte, Ebü’l-Abbas Ahmed eþ-Þerîf el-Hanefî, Ebû Abdullah Muhammed Tâcülârifîn el-Osmânî, Yûsuf ez-Zaðvânî, Sâlih el-Kevvâþ, Kara Batak diye bilinen Muhammed b. Mustafa, Kara Hoca olarak tanýnan Ahmed Burnâz, Osmanlý döneminde yetiþen âlimlerin en meþhurlarýdýr. Ýbn Ebû Dînâr el-Kayrevânî, Muhammed b. Muhammed el-Endelüsî, Mahmûd b. Saîd Makdîþ, Ýbn Ebü’d-Dýyâf, Muhammed es-Sagīr b. Yûsuf el-Bâcî, el-Hâc Hammûde ve Muhammed b. Osman es-Senûsî dönemin önemli tarihçilerinin baþýnda gelir.

Hayreddin Paþa, Ýbn Ebü’d-Dýyâf, Muhammed Fâzýl Ýbn Âþûr, Muhammed Bayram, tefsir sahibi Muhammed Tâhir Ýbn Âþûr, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Abdülazîz b. Ýbrâhim es-Seâlibî, Muhammed b. Osman es-Senûsî, Osmanlý hâkimiyetinin son devrinde ve iþgal döneminde Tunus’un önde gelen âlim, fikir ve siyaset adamlarýdýr.

VII. yüzyýlýn ortalarýndan itibaren Ýslâm akýnlarýnýn baþlamasý esnasýnda Tunus, 670’te Ukbe b. Nâfi‘ tarafýndan önemli bir üs durumundaki Kayrevan þehrinin kurulmasý ile büyük ölçüde müslümanlarýn eline geçti. Uzun süre Kartaca’nýn varoþu olan Tunus þehri, Araplar’ýn fethinin ardýndan Ýfrîkýye’nin kültürel ve ekonomik baþþehri haline geldi. 671’de Ukbe b. Nâfi‘in inþa ettirdiði büyük camisiyle Kayrevan’ýn Ýslâm âleminin dördüncü dinî merkezi olarak kabul edilmesi bölgeyi bir ölçüde kutsallaþtýrdý. Zeytune Camii ve Halk camii baþþehirde ticaretin yoðunlaþtýðý bir yerde inþa edilmiþti.

Aðlebiler döneminde ülkede önemli bir mimari faaliyet göze çarpar. Sefâkus (849) ve Sûse (850-851) ulucamileriyle askerî amaçlý Münestîr ve Sûse Ribâtý (VIII. yüzyýlýn ikinci yarýsý) Aðlebîler’in inþa ettirdiði önemli yapýlardýr. Bunun yanýnda Sîdî Ukbe Camii günümüzdeki görünümüne büyük ölçüde bu dönemde yapýlan onarýmlarla ulaþtý.

At nalý kemerli giriþ kapýsýyla dikkati çeken Mehdiye Ulucamii (916) Tunus’ta Fâtýmîler’den kalan en önemli yapýdýr. XII. yüzyýlýn ortalarýndan itibaren Tunus’ta idareyi eline geçiren Muvahhidler zamanýnda Zeytûne Camii’nden sonra þehrin en mühim mâbedi sayýlan Kasba Camii inþa edildi (1232-1236). Ülke Hafsîler döneminde yoðun bir yapýlaþmaya sahne oldu. Hafsîler tarafýndan ’in Tunus’ta inþa Tevfîk (XIII. yüzyýl), Ebû Muhammed (XIII. yüzyýl) ve Mellasin (XV. yüzyýl) camileri inþa ettirildi. Yine Hafsiyer döneminde ortadaki avluya açýlan eyvanlar ve hücrelerden teþekkül eden Þemmaiyye( 1249) ve Müntasýriyye (1437) medreseleri inþa edildi.

300 yýlý aþkýn bir süre Türk idaresinde kalan Tunus cami, medrese, imaret, saray, han, hamam, çarþý, kýþla ve kale gibi mimari eserlerle donatýldý. Külliye inþasýna Tunus’ta fazla ilgi gösterilmedi. Türbenin çevresindeki yapýlardan oluþan Sîdî Sâhib Külliyesi’yle (XIV ve XVII. yüzyýl) cami çevresinde inþa edilen Cedîd Külliyesi (1726-1727) ve Yûsuf Sâhibü’t-tâba‘ Külliyesi (1813-1814) Anadolu ve Ýstanbul’da yapýlan pek çok külliyede uygulanan bir düzenlemeye sahiptir.

Tunus’ta idareyi elinde tutan kiþiler tarafýndan yaptýrýlan Hammûde Paþa Camii (1098/1687) ve Yûsuf Sâhibü’t-tâba Camii, Cedîd Camii, Mehmed Bey Camii diye de tanýnan Sîdî Mahrez Camii, (1692-1699), Kâtib Ali Camii önemli Osmanlý eserleridir.

Osmanlý döneminde yapýlan çok sayýda medrese günümüze saðlam þekilde ulaþabilmiþtir. Genellikle revaklý avlunun çevresinde beþik tonozlu hücrelerle mescidden teþekkül eden ve bir kýsmý iki katlý olan medreselerde türbe ve sebille Osmanlý medrese mimarisinde rastlanmayan minarelere de yer verilmiþtir. Zeytûne Camii’nin çok yakýnýnda birbirine bitiþik olarak inþa edilen Nahle (1714), Bâþiyye (1753) ve Süleymaniyye (1755) medreseleri âdeta bir medrese sitesi oluþturur. Cedîd Camii’nin revaklý avlusunu “U” þeklinde saran hücrelerden teþekkül eden medresesi plan düzeni ile Osmanlý etkisini taþýmaktadýr.

Ýslam medeniyetinde zaviyeler vakýf eserlerdir. Bu yönde bir kayýt olmamakla birlikte Medreseler, Ribatlar ve camilerle birlikte týpký diðer Ýslam beldelerinde olduðu gibi Tunus zaviyelerini de bu kapsamda deðerlendirmek durumundayým. Diðer vakýf eserler gibi zaviyeler de devletin refah seviyesinin yükseldiði dönemlerde artmýþtýr. Ýslam devletlerinin tamamýnda iç karýþýklýk ve savaþýn yaþanmadýðý dönemlerde hükümdarlar sosyal ve dini eserlere yönelmiþlerdir. Maliki mezhebinin etkin olduðu bölgelerde (Mýsýr) vakýflaþmanýn daha etkin olduðunu biliyoruz. (bknz. Emeviler-Abbasiler dönemi) Tunus zaviyelerinden kayda geçenler arasýnda 1435 yýlýnda Hafsîler tarafýndan inþa edilen Sîdî Bin Arûs Zâviyesi, Osmanlý döneminden Tunus’ta Sîdî Ýbrâhim Riyâhî (1850), Sîdî Bû Medyen (1854-1859) ve Ebü’l-Hasan eþ-Þâzelî (XIV ve XVIII. yüzyýl) , Münestîr’deki Sîdî Mazerî Zâviyesi (1763-64), Tunus’ta Sîdî Ali Þeyha Zâviyesi (1852), Sîdî Mahrez Zâviyesi (1862), Sîdî Abdülkādir Zâviyesi (1846-1852) Tunus’taki Halfâvî Zâviyesi (XVII. yüzyýl) ve Sîdî Ali Azzûz Zâviyesi (1758-1781), Mehdiye’deki Ramazanoðlu Zâviyesi  (1872) zikredilebilir. Tunus taki zaviye sayýsý elbetteki sayýlanlardan çok daha fazladýr. Anýlan zaviyeler farklý mimari özellikleriyle bilinenlerdir. Ýslam beldelerindeki bütün vakýf yapýlarý ekonomik güçle doðrudan alakalý olduðu için, mimari özelliði olmayan yalnýzca hizmet odaklý sayýsýz vakýf eser olduðunu kabul etmek zorundayýz.

Vakýf tarihinde gördüðümüz üzere ticari amaçlý yapýlan çarþýlarýn tamamý vakýflara akar olarak yaptýrýlmaktaydý. Tunus’ta da böyle iki çarþý bulunur. Türk Çarþýsý ile (1610-1637) Birka Çarþýsý. (1610-1637)

Tunus’ta Osmanlý devri köprülerinin baþýnda Ali Paþa (1180/1766-67) ve Mecâzülbâb (1678) Binzert’te Dayý Osman’ýn yaptýrdýðý Bâbýtunus Köprüsü, anýlabilir. Köprülerden baþka Tunus su mimarisi saray ve evlerin avlusundaki selsebiller, su kuyularý, camilerin yakýnýndaki abdest alma yerlerinin dýþýnda halkýn temizlik ihtiyacýný karþýlamak amacýyla yapýlmýþ tesisler (mîdae), hamamlar, çeþme ve sebillerden meydana gelmektedir.

Yazlarýn oldukça kurak geçtiði Tunus’ta su ihtiyacýný karþýlamak amacýyla birçok kuyu açýlmýþtýr. Bunlardan Hammâmet’te Hangūtü’l-Hammâmet, Kayrevan Hûtu Kuyusu (1705-1734) orijinal þeklini kaybetmiþtir. Hafsîler döneminde Attârîn Mîdaesi inþa edilmiþtir. Ayný amaçla Dayý Yûsuf tarafýndan Türk Çarþýsý’nýn içinde Köþk Mîdaesi ile (1610-1637) Hüseyin b. Ali Paþa tarafýndan Kayrevan’da üç mîdae yaptýrýlmýþtýr.

Tunus’taki çeþmeler genellikle duvara baðlý tek cephelidir. Bunlarýn en görkemlisi Benzert’te üzerindeki Türkçe kitâbesine göre 1631-32 yýlýnda Dayý Yûsuf tarafýndan inþa ettirilen Aynicereynâ Çeþmesi’dir. Benzert’te yine ayný kiþinin yaptýrdýðý anlaþýlan, üst kýsýmlarý prizmatik külâh biçimindeki üç çeþme basit yapýlarý ile birbirine benzemektedir. At nalý kemerli bir niþten ibaret Zeytûne Camii’nin doðu cephesindeki çeþme ile yuvarlak kemerli eyvan þeklindeki Dayý Ýbrâhim Çeþmesi’nin 1702-1703 Anadolu’da pek çok örneði bulunmaktadýr. FÜSUN (BAYKAL) SOYKAN ÝSMAÝL YÝÐÝT AHMET KAVAS ÝSMAÝL YÝÐÝT KADÝR PEKTAÞ