Derviş elinde tuvaletin kırık bardağı ile evin içine üzgün bir yüz ifadesi ile girince hanımı neden üzüldüğünü sorar. Derviş “Tuvaletteki taharet bardağı kırıldı” der. Hanımı “Üzüldüğün şeye bak! Yarın yenisini alırız” dediğinde derviş, “Benim üzüntüm bardağın kırılmasından değil” diyerek şöyle devam eder: “Ben her tuvalete girdiğimde en mahrem yerlerimi onun yanında açarak def-i hacet yapmaya alışmıştım. Şimdi yeni bir taharet bardağı aldığımızda ona alışmam biraz zor olacak.”
Bu durum felsefede, kâinatta var olan her şeyin canlı olduğunu kabul eden tümcanlıcılık (panbioizm) olarak ifade edilir. Bu nazariyeye göre evrende bulunan her şey Allah’ın yaratma sıfatının yansımasıyla var olmuştur. Dolayısıyla Allah’ın bu sıfatının tecellisi olan her varlık O’nun eseri olarak bir şekilde canlıdır. Bu ilke nedeniyle evrende canlı ve cansız gibi bir ayrım söz konusu değildir. Ancak sıradan insanlar bu durumu açıkça göremezler. Bu düşünce ilk olarak Osmanlı’nın ilk müderrisi ve filozofu olan Davud-i Kayseri (ö.1350) tarafından geliştirilmiştir.
-Peki! Bu düşüncenin Kur’an’da bir delili var mıdır?
Davud-i Kayseri, bu düşüncesinin gerçekliğini Kur’an-ı Kerim’den iki ayetle destekler. Bu iki ayetten ilki “Göklerde ve yerde bulunanlar da onların gölgeleri de sabah akşam ister istemez sadece Allah’a secde ederler.” (er-Râd 13/15), ikincisi ise, “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu tesbih eder. O’nu övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ne var ki siz, onların tesbihini anlamazsınız. O, halîmdir, bağışlayıcıdır.” (İsrâ 17/44). Her iki ayette ifade edildiği gibi Allah’ı tesbih etmeyen herhangi bir varlık yoktur. Allah’a teşbih eden bir varlık, insan gibi olmasa da kendi dünyasında ve kendine göre bir canlılığa sahiptir. İnsanın diğer varlıklardan tek farkı akıllı oluşu ve sorumluluk yüklenmiş olmasıdır. “Şüphesiz biz emaneti göklere, yere ve dağlara arz ettik de onlar onu yüklenmekten çekindiler ve onun sorumluluğunu yerine getirememekten korktular. Ne var ki, onu insan yüklendi. Bunca kabiliyet ve nimetlerle donatıldığı halde yüklendiği emanetin hakkını veremeyen insan ne kadar zâlim, ne kadar cahildir.” (Ahzap 33/72)