GAZNELÝLER

963-1186 yýllarý arasýnda Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’da hüküm süren bir müslüman-Türk hânedaný. Adýný baþþehir Gazne’den alan hânedana Mahmud-ý Gaznevî’nin Yemînüddevle lakabýna nisbetle Yemînîler, babasýna nisbetle Sebük Teginîler de (Âl-i Sebük Tegin, Âl-i Nâsýrüddin) denilir.

III-IV. (IX-X.) yüzyýllarda Sâmânî Devleti’nin en parlak devrinde Mâverâünnehir yoluyla Ýslâm dünyasýna giren Türkler’in büyük bir kýsmý, Abbâsî halifelerinin ve eyaletlerdeki Arap ve Ýranlý valilerin hizmetinde asker veya muhafýz olarak hizmet görmekteydiler. Bu sýrada Büveyhîler ve Sâmânîler mahallî kuvvetlerin yanýnda ordularýnda Türk askerlerini kullanmaya baþlamýþlardý. Merkezî hükümetin otoritesi zayýflayýnca bu Türk kumandanlarý devlet yönetimini ele geçirerek yarý baðýmsýz bir þekilde hüküm sürüyorlardý.

Sâmânî Devleti’nin Horasan ordularý kumandaný olan Alp Tegin, 961’de Vezir Ebû Ali el-Bel‘amî ile birleþerek kendi adayýný Sâmânî tahtýna çýkarmak istedi, fakat baþarýsýzlýða uðradý. Alp Tegin bunun üzerine beraberindeki çok az bir kuvvetle birlikte Doðu Afganistan’daki Gazne þehrine çekilmeye mecbur kaldý ve mahallî bir hânedan olan Levikler’i uzaklaþtýrarak burayý ele geçirdi ( Ocak 963). Bu þekilde Gazneli Devleti’nin temelleri atýlmýþ oldu. Gazneli Devleti sadece Alp Tegin’in beraberinde getirdiði Türk askerlerine dayanmýyordu; bu bölgeye uzun yýllar önce gelen Türkler de vardý.

Alp Tegin’in ölümünden sonra yerine geçen oðlu Ebu Ýshak Ýbrahim zamanýnda 1evik hanedaný Gazne’yi tekrar ele geçirdi. Ebû Ýshak Ýbrâhim’in oðlu olmadýðýndan ölümünden sonra devletin baþýna Türk kumandanlar geçti. Bunlarýn ilki Bilge Tegin idi. Bilge’nin ölümünün yerine geçen Böri Tegin (Pîrî Tegin) geçtiyse de kabiliyetsizliði sebebiyle Türkler tarafýndan görevinden uzaklaþtýrýlarak yerine Alp Tegin’in en güvendiði kiþilerden biri olan Sebük Tegin getirildi (977)

Muhtemelen Karluk Türklerinden olan Sebük Tegin’in baþa geçmesiyle Gazneli Devleti hükümdarlýðýn babadan oðula geçtiði bir hânedan þeklini aldý. Samanilere baðlý hareket etmesine raðmen baðýmsýz Gazneli Devleti’nin gerçek kurucusu Sebük Tegin’dir. Çok geçmeden Türkler’in gücü Gazne’den Doðu Afganistan’daki Zâbülistan bölgesine kadar yayýldý.

999 yýlýnda Karahanlýlar Sâmânîler’i ortadan kaldýrýnca Gazneliler ve Karahanlýlar bu devletin topraklarýný paylaþtýlar. Sultan Gazneli Mahmud, bazý þarkiyatçýlarýn iddia ettiði gibi zengin kaynaklarý ele geçirmek için deðil Ýslâm’ý yaymak için Hindistan’a on yedi sefer düzenledi.

Selçuklular ile Gazneliler arasýndaki Dandanakan (1040) savaþýndan sonra Horasan’daki Gazneli hakimiyeti sona erdi. Uzun yýllar devam eden Selçuklu-Gazneli mücadelesi 1059 yýlýnda yapýlan barýþla sona erdi.

Sultan Sencer’in Oðuzlar tarafýndan esir alýnmasýnýn yarattýðý kargaþa ve Gazneliler’in bu sultanýn yardýmýndan mahrum kalmasý Gurlular’ýn iþine yaramýþ, bundan faydalanarak süratle hâkimiyet sahalarýný geniþletmiþlerdi. Sonuçta Hüsrev Þah Gazne’yi terkederek Lahor þehrine yerleþti. Gazneliler bundan sonra Hindistan’daki topraklar üzerinde hüküm sürdüler. Hüsrev Þah’ýn 1160’ta ölümünden sonra yerine oðlu Hüsrev Melik geçti. Gurlular bir hile ile onu esir alarak Gazneli Devleti’ne son verdiler (1186).

Gazneliler devri siyasî bakýmdan olduðu gibi kültür bakýmýndan da parlak geçmiþtir. Sultan Mahmud ve oðlu Mesud geleneksel Ýslâm kültürüyle yetiþmiþlerdi. Her iki sultan da kendi saraylarýnda devrin en büyük simalarýný toplamaya çalýþmýþlar, þairlere ve ulemâya hürmet ve sevgi göstermiþlerdi. Ayrýca komþu ülkelerden þairleri kendi ülkelerine çaðýrmýþlardý. Resmî dilin Farsça olduðu Sultan Mahmud’un sarayýnda 400 þairin bulunduðu yolundaki rivayet mübalaðalý kabul edilse bile þiir ve edebiyata verilen önemi göstermesi bakýmýndan dikkat çekicidir.

Bu þairlerin baþýnda, devamlý olarak efendisini ve diðer saray mensuplarýný övmekle meþgul olan Melikü’þ-þuarâ Unsurî geliyordu. Sebük Tegin ve Mahmud döneminin büyük edip ve münþîlerinden biri de Ebü’l-Feth el-Büstî idi. Daha sonra Sultan Ýbrâhim ve halefleri devrinde de Gazneliler sarayýnýn Ýran edebiyatýnýn geliþmesine yardýmcý olduðu görülmektedir. Bu þairler arasýnda Türk asýllý Ferruhî-yi Sîstânî ve Menûçihrî, Escedî, Gazâirî ve Þâhnâme müellifi meþhur Firdevsî, Ebü’l-Ferec-i Rûnî, Senâî, Osmân-ý Muhtârî, Mes‘ûd-ý Sa‘d-ý Selmân ve Eþref-i Gaznevî (Seyyid Hasan) sayýlabilir. Bizzat Sultan Ýbrâhim de her yýl bir Kur’an istinsah eder ve onu diðer hediyelerle birlikte Mekke’ye gönderirdi. Sultan Mesud da iyi bir hattattý.

Tarih yazýcýlýðý bakýmýndan da Gazneliler dönemi parlak geçmiþtir. Sebük Tegin ve Mahmud devrine ait Kitâbü’l-Yemînî adlý bir eser kaleme alan Utbî, eseri Zeynü’l-aḫbâr’ý Sultan Abdürreþîd’e sunan Gerdîzî, Târîḫ-i Beyhaḳī müellifi Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī Gazneliler devrinin önde gelen tarihçileridir. Türkler hakkýnda Tafżîlü’l-etrâk ʿalâ sâʾiri’l-ecnâd adlý bir risâle yazmýþ olan Ýbn Hassûl de bir süre Gazneliler’in hizmetinde çalýþmýþtýr.

Sultan Mahmud Hârizm’e hâkim olunca, Ortaçað’ýn en büyük âlimlerinden biri olan Bîrûnî ile hocalarý Ebû Nasr Ýbn Irâk, Abdüssamed b. Abdüssamed el-Hakîm ve Gürgenç’te ilmî münasebet kurduðu filozof hekim Ebü’l-Hayr Ýbnü’l-Hammâr’ý da Gazne’ye götürmüþtü. Sultanla beraber Hint seferlerine katýlan Bîrûnî’nin Hindistan’daki temaslarý, diðer inanç ve âdetler hakkýndaki sýnýrsýz meraký Taḥḳīḳu mâ li’l-Hind adýyla büyük bir eser yazmasýna vesile oldu. Bu kitap, Hindular’ýn inanç ve âdetlerini tarafsýz olarak inceleyen ilk Ýslâmî eserdir.  Gazneli hükümdarlar mimari faaliyetleriyle de dikkati çekmiþlerdir. Sultan Mahmud ve Mesud büyük inþa faaliyetlerinde bulundularsa da onlarýn eserlerinden çok azý günümüze kadar gelebilmiþtir. Mahmud çarþýlar, köprüler, su kemerleri yaptýrmýþtýr. Bunlardan Gazne’nin kuzeyindeki Bend-i Mahmûdî bugüne kadar varlýðýný korumuþ ve kullanýlagelmiþtir.

Sultan Mahmud ayrýca Gazne’de birçok cami inþa ettirmiþti. Gazneli sultanlarýnýn büyük þehirlerde kendilerine saraylar ve bahçeler yaptýrdýklarý bilinmektedir. Sultan Mesud Büyük bir mimari kabiliyete sahipti. Sarayýnýn projesini kendisi çizmiþti. Sebük Tegin ve Mahmud’un türbeleri bugüne kadar gelmiþtir. Sultan Ýbrâhim ve III. Mesud’a ait olduðu söylenen türbe ve mezar taþlarý günümüzde mevcuttur. Gazneliler’in Tûs valisi Arslan Câzib’in türbesi geliþmiþ mimari özelliklere sahiptir.

Gazneliler’in Türk ve Ýslâm tarihindeki baþlýca rolü, Kuzey Hindistan fütuhatýna yol açarak Ýslâm dinine Pencap’ta güçlü bir dayanak noktasý saðlamalarý ve daha sonraki Hindistan fetihlerine zemin hazýrlamýþ olmalarýdýr. Gazneliler Hint dünyasý kültürüyle de doðrudan doðruya temas kurmuþlar ve yüz yýllar sonra Pakistan Devleti’nin kurulmasýnda birinci derecede etken olmuþlardýr.

Gazne kuruluþunda küçük bir merkez iken Sultan Mahmud zamanýnda Ýslâm ve Hint medeniyetlerinin birleþtiði önemli bir þehir haline gelmiþ olmasýna raðmen çeþitli akýnlar ve yýkýmlardan kendini kurtaramamýþtýr.

Tarihî kaynaklara ve özellikle Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî’nin nakillerine göre, günümüzde hiçbir izi kalmayan Gazne’deki en önemli eser olan Arûs-i Felek Camii, aðaç direkler üzerinde düz çatýlý bir yapý olmakla birlikte bazý kaynaklarda kemerlerin de varlýðýndan söz edilerek aðaç aksam üzerinde renkli nakýþlarýn güzelliði anlatýlmaktadýr.

Araþtýrmalara göre 1030-1041 arasýnda yapýldýðý kabul edilen bir baþka Gazneli camii olan ve Hilmend nehri kenarýndaki ordugâh þehri Leþker-i Bâzâr’da bulunan Ulucami ise Türk-Ýslâm cami mimarisinde önemli bir basamaktýr.

Medreseler Büyük Selçuklular zamanýnda teþkilâtlanmýþ þekliyle bilinirse de ilk medreseler XI. yüzyýl baþlarýnda Gazne’de kurulmuþtur. Sultan Mahmud zamanýnda kurulduðu bilinen Beyhakýyye, Saîdiyye, Ebû Sa‘d el-Esterâbâdî ve Ebû Ýshak el-Ýsferâyînî adlarýný taþýyan dört medresenin mimari özellikleri hakkýnda bilgi yoktur. Gazneliler’in Tûs valisi Arslan Câzib tarafýndan Sengbest’te bir medrese yaptýrýlmýþtý.

Gazneli türbe mimarisinden de günümüze ulaþan örnekler çok azdýr. Bunlarýn en tanýnmýþý, Arslan Câzib’in yukarýda sözü edilen külliyesinde yer alan türbesidir. Belh’te XI. yüzyýlýn ilk yarýsýnda yapýlan bir diðer türbe ise Baba Hatun Türbesidir.

1019-1020 yýllarýnda Sultan Mahmud tarafýndan Þâhnâme yazarý Firdevsî’nin hâtýrasýna Meþhed yakýnýnda ve Serahs yolu üzerinde Ribat-ý Mahi adýyla bir kervansaray yaptýrýlmýþtý. ERDOÐAN MERÇÝL ARA ALTUN

          GAZNE

Kâbil’in 145 km. güneybatýsýnda yer alýr; ayný adý taþýyan eyaletin merkezidir. Ýslâm öncesi tarihi karanlýk olan Gazne, arkeolojik kazýlardan anlaþýldýðýna göre milâttan önce kurulmuþtur. Gazne’nin de içinde bulunduðu bölge Zâbüller’in yurdu olup Zâbülistan adýyla bilinmekteydi. Kale ve þehir ayný ismi taþýyan akarsu kenarýndadýr. Asýl adý Genzek olan þehir Ýslâm kaynaklarýnda Gazne ve Gaznîn þeklinde kaydedilmiþtir. Aḥsenü’t-teḳāsîm ve Ḥudûdü’l-ʿâlem’de  Gaznîn biçiminde geçer. Yâkūt el-Hamevî de halkýn bu þehre Gazne dediðini, ancak ulemâ nezdinde Gaznîn olarak bilindiðini ve doðrusunun da bu olduðunu söyler. Gazne’nin Ýran menþeli bir isim olmasý muhtemeldir.

Þehrin X. yüzyýlda Sâmânîler’in hâkimiyetinde bulunduðu anlaþýlmaktadýr. Sâmânîler’in hizmetinde bir Türk kumandaný olan Alp Tegin 12 Ocak 963’te Gazne’yi ele geçirdi. Gazneliler’in kurucusu Alp Tegin’in yerine geçen oðlu Ebû Ýshak Ýbrâhim zamanýnda (963-966) Levik hânedanýndan Ebû Ali Gazne’yi iþgal ettiyse de Ebu Ushak büre sýnra þehri geri aldý.

X. yüzyýl coðrafyacýlarý, Gazne’nin Hindistan ticaretinde önemli bir ambar þehri olduðunu söylerler. Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī ve Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî gibi tarihçiler eserleriyle bu altýn çaðý ebedîleþtirdiler. Gazne’nin þehir olarak geliþmesinde en etkili rolü Sultan Mahmud oynamýþtýr. Arûs-i Felek Camii ile bir medrese bu seferden sonra yaptýrýlmýþtýr. Kültür ve medeniyet alanýnda da Gazne en parlak devrini Gazneliler zamanýnda yaþadý. (963-1186)

            Gazneliler’in zayýflamasýndan sonra Selçuklu nüfuzu arttý. Sencer 1117 ve 1135 yýllarýnda Gazne’yi iki defa istilâ etti. Gurlular bölgede Gazneliler’in yerini almaya baþladýlar. Alâeddin Hüseyin, Gazneliler tarafýndan öldürülen iki kardeþinin intikamýný almak için Gazne’ye hücum ederek þehri baþtan baþa yakýp yýktý. (1150-51)

            Gazne, Cihansûz hadisesinden sonra en büyük tahribata 1221’de mâruz kalmýþ ve eski canlýlýðýný kaybetmiþtir. Kýsa süren Moðol fýrtýnasýndan sonra þehir bir sükûnet devresi yaþadý. Sultan Mahmud, Mesud ve Ýbrâhim’in türbeleri Gazne’de bulunmaktadýr. Ayrýca, yakýn zamanlara kadar Sultan Mahmud ile oðlu I. Mesud tarafýndan dikilen zafer anýtlarý (kuleler) olduðu sanýlan, ancak daha sonra III. Mesud ve Behram Þah tarafýndan yaptýrýldýðý anlaþýlan iki minare de günümüze kadar kýsmen ayakta kalabilmiþtir. ENVER KONUKÇU

Belh Bahaddin Veled Medresesi

            Afganistan, Merkezi Asya olarak tabir edilen, Orta Asya ile Güneydoðu Asya’nýn geçiþ noktasýnda, doðu-batý ticaretinin önemli Ýpek Yolu üzerinde bulunan bir ülkedir. Konumu itibari ile tarihin her döneminde jeostratejik öneme sahip olmuþtur. Afganistan, sahip olduðu bu coðrafi konumdan dolayý, tarih boyunca çeþitli milletlerin istila ve iþgaline maruz kalmýþtýr. (Ýran, Büyük Ýskender, Baktriana devleti, Çandragupta Devleti, ile mücadele etmek zorunda kalmýþtýr. Ýskitler, Kuþanlar, Akhunlar, Araplar Samaniler, Gazneliler, Selçuklular, Gurlular, Harzemþahlar, Moðollar,  Timurlular, Abdaliler, Safeviler, Ýngilizler, Ruslar) 1747-1773 yýllarý arasýnda Afgan kabilelerini birleþtirerek ilk milli Afgan devletni kuran ve bugünkü Afganistan’ýn temellerini atan kiþi, Ahmed Þah Durrani’dir.

                                               Belh Þehri’nin Kýsa Tarihi

            Afganistan tarihi ile paralellik oluþturan tarihi geçmiþe sahip olan ve Ýpek Yolu üzerindeki Belh þehri, bölgenin en eski þehirlerinden birisidir. Þehir, Afganistan’ýn kuzeyinde Amuderya’nýn74 km. güneyinde ve Dehâs ýrmaðý üzerinde, Kühibâbâ daðýnýn eteðinde kurulmuþtur. Marko Polo 1220 de Cengiz Han’ýn zulmüne uðrayan Belh’i “Asil ve Mükemmel Bir Þehir” olarak tasvir etmiþtir.

            Þehrin ana caddelerinin en büyüðünün ismi Mevlena Celâleddin Belhi Caddesidir. Þehrin en önemli yapýlarýndan bazýlarý, Bahaüddin Velet Medresesi, Sahabe Ukkâþe Hz.ve Ebu Nasar (Hoca) Parsa Mescidi’dir.

Sultanü’l-Ulema Bahaüddin Velet Medresesi, Afganistan’ýn Özbekistan sýnýrý yakýnlarýndaki Mezarýþerif Ýline baðlý Belh þehrindedir. Medrese Þehri’nin merkezine 1,5-2 km. kadar uzaklýkta eski Belh þehri surlarýnýn kuzeydoðusunda, yoðun yerleþimin dýþýnda yer alýr. Harap durumdaki medresenin restorasyonu için Türkiye ile Afganistan hükümeti arasýnda bir anlaþma yapýlmýþtýr.

Hüseyin Hatibi Türbesi

            Medresenin kuzeydoðusunda, ona yaklaþýk olarak 28 m. uzaklýkta kuzeydoðusunda, Bahaüddin Velet’in Babasý Hüseyin Hatibi’ye ait olduðu söylenen türbe kalýntýsý yer alýr.
Hakký Acun Afganýstan-Belh Bahaüdd ̇ ýn Velet Medreses ̇ ý Kazý ve Restorasyonu Çalýþmalarý ̇Vakýflar Dergisi 41 - Haziran 2014